گنجور

شمارهٔ ۴۴ - در هجاء خمخانه

خری سبوی سرو روده گوش و خم پهلو
کماسه پشت و کدو گردن و تکاو گلو
چو آمد آید با او سبوی و روده و خم
چو شد کماسه رود با وی و تگا و کدو
خری سرش ز خری چون کدوی بیدانه
ولی شکم چه کدو دانه چون کدو مملو
خری که آب خورش زیر ناودان عصیر
علف عصاره ثکبی و بخشم و شوشو
جواب گویم اگر پرسیم که او خر کیست
خر کری کش ابلیس و قوم قد لعنوا
خریست مخلص خر نامه خران بزرگ
که هست مطلع و مقطع ز . . . ایه وز خدو
خریست چون خر بوالاشعب طمع پیشه
بشعر کاو برنده بهر کس از هر سو
چو کاو ریختن آلوده طبع او از شعر
همی تراشد آلایش از سرین بسرو
بخر گدائی چون استر سپید بدن
مهار حرص به بینی زنان زنان زانو
خریست شاعر و تقطیع شعر او اینست
معالفن علفا تن معالفن علفو
سیه گلیم خری ژنده جل و پشما کند
که ژندگیش نه در پی پذیرد و نه رفو
بخر گدائی چون خم شوخش آب گرفت
نه هر بگوش درآرد از آن سپس نه چشو
چو سوزنی پس او گوش عرزدن گیرد
بخواب خرگوش اندر شود بعادت و خو
سنائیا به کجائی که تا بنالی زار
که سوزنی چه خری بست بر طویله تو
سنای مکی یا آلوی بخارائی
چو سوزنی بخود بر جغد قلاقلوز
بدان صفت که خر پشت ریش را بر ریش
تفو زنیده بر او با دو صد هزار تفو

اطلاعات

وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف)
قالب شعری: قصیده
منبع اولیه: ویکی‌درج

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

خری سبوی سرو روده گوش و خم پهلو
کماسه پشت و کدو گردن و تکاو گلو
هوش مصنوعی: این بیت توصیف اجزای مختلف یک خری است که به زیبایی و هنرمندی طراحی شده‌اند. در واقع، هر قسمت از بدن او به نوعی به اشیاء یا ویژگی‌های خاصی تشبیه شده است که نشان دهنده شکوه و زیبایی این حیوان است. خر به عنوان یک نماد از استقامت و کارایی در اینجا به تصویر کشیده شده و تمام جزئیات بدنش به چشم می‌آید.
چو آمد آید با او سبوی و روده و خم
چو شد کماسه رود با وی و تگا و کدو
هوش مصنوعی: زمانی که او می‌آید، ظرف و لوازم دیگری هم با خود می‌آورد. وقتی که این روح و وجود با او باشد، همه چیز به سامان می‌آید و هماهنگ می‌شود.
خری سرش ز خری چون کدوی بیدانه
ولی شکم چه کدو دانه چون کدو مملو
هوش مصنوعی: خر سرش مانند کدوی بدون دانه است، اما شکمش پر از دانه‌هاست.
خری که آب خورش زیر ناودان عصیر
علف عصاره ثکبی و بخشم و شوشو
هوش مصنوعی: گاو یا خری که زیر ناودانی آب می‌نوشد، در حقیقت از علف‌های تازه و خوشمزه بهره‌مند می‌شود و این حالت نشان‌دهنده‌ لذت و شادی اوست.
جواب گویم اگر پرسیم که او خر کیست
خر کری کش ابلیس و قوم قد لعنوا
هوش مصنوعی: اگر از من بپرسند که او کیست، من پاسخ می‌دهم که او همان خر است که شیطان و قوم او را لعنت کرده‌اند.
خریست مخلص خر نامه خران بزرگ
که هست مطلع و مقطع ز . . . ایه وز خدو
هوش مصنوعی: در این بیت، به نوعی از وفاداری و خلوص در میان خرها اشاره شده است. گویا شاعر به ویژگی‌هایی از خرها پرداخته که آنها را متمایز و برجسته می‌کند. به طوری که یکی از آنها (که احتمالا به عنوان نماینده خرها معرفی شده) نقش مهمی در مسیریابی و هدایت دارد و در عین حال به نوعی از شعر یا بیان هنری در کلام اشاره می‌کند. به طور کلی، موضوع به توصیف و تحلیل شخصیت و ویژگی‌های آن‌ها معطوف است.
خریست چون خر بوالاشعب طمع پیشه
بشعر کاو برنده بهر کس از هر سو
هوش مصنوعی: شخصی مانند خر بوالعجب است که به طمع افتاده و شعر می‌گوید، شعر او برای هر کسی جذاب است و از همه جا شنوندگان را جذب می‌کند.
چو کاو ریختن آلوده طبع او از شعر
همی تراشد آلایش از سرین بسرو
هوش مصنوعی: وقتی کسی به خاطر طبیعت ناپاکش شعر می‌سراید، آثار زشتی و ناپسندی از او نمایان می‌شود.
بخر گدائی چون استر سپید بدن
مهار حرص به بینی زنان زنان زانو
هوش مصنوعی: بخر گدائی مانند اسب سفید است و در اینجا به این نکته اشاره می‌شود که وقتی به شکوه و عظمت چیزی نگاه می‌کنیم، ممکن است به خاطر حسادت یا حرص، به خوبی‌های آن آسیب برسانیم. در واقع این تصویر به ما یادآوری می‌کند که این ویژگی‌ها را در خود مهار کنیم و از رفتارهای ناپسند دوری کنیم.
خریست شاعر و تقطیع شعر او اینست
معالفن علفا تن معالفن علفو
هوش مصنوعی: شاعر به بیان احساسات و افکار خود می‌پردازد و شعرش به گونه‌ای سروده شده که به آسانی قابل فهم و تفسیر است. او به موضوعاتی اشاره کرده که در زندگی روزمره وجود دارند و به نوعی با آن‌ها آشنا هستیم.
سیه گلیم خری ژنده جل و پشما کند
که ژندگیش نه در پی پذیرد و نه رفو
هوش مصنوعی: بیتی که خواندید به این معنی است که فردی با کم و کاستی‌های ظاهری و درونی خود، هیچ‌گونه تغییر یا بهبودی در زندگی‌اش نمی‌پذیرد و از اصلاح و رفع نواقص خود سر باز می‌زند. در واقع، این شخص نه تنها آنچه که دارد را ارزشمند نمی‌داند، بلکه به وضعیت ناخرسندش نیز دست نمی‌زند و به دلایل مختلفی نمی‌خواهد تغییر کند یا بهتر شود.
بخر گدائی چون خم شوخش آب گرفت
نه هر بگوش درآرد از آن سپس نه چشو
هوش مصنوعی: بخر گدائی چون خم شوخش آب گرفت نه هر بگوش درآرد از آن سپس نه چشو این جمله به نوعی به اهمیت شنیدن و درک عمیق مفاهیم اشاره دارد. می‌توان گفت که در هنگام جذب اطلاعات و دانش، تنها شنیدن کافی نیست؛ بلکه باید به آنچه که می‌شنویم توجه و دقت کنیم و از آن بهره‌برداری کنیم. در واقع، گدایی که خم می‌شود و آب می‌گیرد، نماد توجه و دقت در دریافت و درک اطلاعات است.
چو سوزنی پس او گوش عرزدن گیرد
بخواب خرگوش اندر شود بعادت و خو
هوش مصنوعی: وقتی سوزنی نزدیک می‌شود، خرگوش به خواب می‌رود و به عادت و خویش ادامه می‌دهد.
سنائیا به کجائی که تا بنالی زار
که سوزنی چه خری بست بر طویله تو
هوش مصنوعی: سنایی در این بیت به این موضوع اشاره می‌کند که شخصی به کجای خود رفته است که وقتی به دل‌تنگی و ناراحتی می‌افتد، فقط به درد و رنج خود فکر می‌کند، در حالی که وضعیت و احوال دیگری نیز وجود دارد که باید به آن توجه کند. در واقع او به نوعی به تنهایی و انزوا اشاره می‌کند و اینکه شاید مشکلات شخصی او آن‌قدر بزرگ به نظر می‌رسد که او را از توجه به دنیای پیرامونش بازداشته است.
سنای مکی یا آلوی بخارائی
چو سوزنی بخود بر جغد قلاقلوز
هوش مصنوعی: آلوهای شیرین و خوشمزه مانند سنای مکی و بخارایی، به لطافت و زیبایی سوزنی که بر جغد نشسته و باعث شور و هیجان در آن شده است، اشاره دارند.
بدان صفت که خر پشت ریش را بر ریش
تفو زنیده بر او با دو صد هزار تفو
هوش مصنوعی: با توجه به ویژگی‌هایی که یک خر دارد، او بر پشت ریش خود تف می‌کند و بر آن دوصد هزار بار تف می‌اندازد.