سناییبخش ۴۷ - در صفت منجّم حاذق و منافق و تمثیل اصحاب دعوی به غیر معنی فی بطلان احکام النجوم و صفة هیئة‌الفلک و واضع هذاالعلم، قال النبّی علیه‌السّلام: النجوم حق و احکامها باطل، و قال علیه‌السّلام: من آمن بالنجوم فقد کفر، و قال علیه‌السّلام: تعلموا من‌النجوم ماتعرفون به ساعات اللیل والنهار، و قال امیرالمؤمنین علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السّلام: تعلموا بالنجوم فانه علم من علوم‌النبوة و قال‌اللّٰه تعالی: والسماء ذات‌البروج، والشّمس والقمر بحسبان
باز اینها که مرد احکامند
همه در فال و زجر خودکامند
نفس از گردش نجوم زنند
سال و مه فال سعد و شوم زنند
همه جاسوس نجم افلاکند
همه با میل و تختهٔ خاکند
همه در راه حکم خود رایند
به سرِ من که ژاژ می‌خایند
زرق بوالعنبس است رهبرشان
کم ز خاکند خاک بر سرشان
نشنیدند نام بطلمیوس
پر فغان و میان تهی چون کوس
همه شاگرد زرق بوالعنبس
همه از زرق او زنند نفس
روز و شب در شمار هفت و چهار
خانهٔ جدّ و خانهٔ ادبار
صاحب لیل و صاحب نوبه
زین چنین علم توبه و به توبه
صاحب ساعت و دلیل نهار
طالع و کدخدا و جان بختار
صاحب وجه و نیز صاحب حدّ
که در احکامشان نباشد ردّ
سبب کدخدایی و هیلاج
که منجّم بدو بود محتاج
صاحب صورتست و ربّ‌الیوم
که برآنند حکیمان یک قوم
حکم و تأثیر و صاحب اوتاد
برتر از حدّ وجه و نقص و زیاد
گردش و رفتن و هبوط و صعود
که ز تأثیرشان شود موجود
انحطاط و حضیض و دور و شمار
اوج خورشید و ثابت و سیار
فلک‌المستقیم و جیب‌المیل
غایت ارتفاع و گردش لیل
گه رحاوی و گاه دولابی
گه حمایل چو تیغ اعرابی
بعد و بهت و تفاوت مابین
حاصل جیب و غایت‌الطولین
زیج یحیی و فاخر و مأمون
ارتفاع طوالع و چه و چون
وانکه بنهاد اوج را حرکات
ارتفاع و تفاوت ساعات
ظلّ مقیاس و نقطهٔ محسوس
که مقادیر زاویه است رؤس
طول و عرض و سطوح و نقطه و خط
که در احوال جمله نیست غلط
بخش ۴۶ - در طبیبان نادان گوید: این نمودیم حدّ این پنجاهبخش ۴۸ - فی صفة الافلاک: فلک تاسع است بر ز افلاک
اطلاعات
وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: محمودرضا رجایی
* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.
برگردان به زبان ساده
باز اینها که مرد احکامند
همه در فال و زجر خودکامند
هوش مصنوعی: این افراد که در پی اجرا و تبیین قوانین هستند، همگی در سرنوشت و مشکلات خودشان بی‌رحم و خودخواه‌اند.
نفس از گردش نجوم زنند
سال و مه فال سعد و شوم زنند
هوش مصنوعی: زندگی انسان به تغییرات و دگرگونی‌های ستارگان و سیارات وابسته است. برخی از این دگرگونی‌ها خوش‌یمن و برخی دیگر بدیمن به حساب می‌آیند.
همه جاسوس نجم افلاکند
همه با میل و تختهٔ خاکند
هوش مصنوعی: همه در اینجا به عنوان ستاره‌های آسمان دیده می‌شوند و هر کدام به نوعی با دلخواه خود در این دنیای مادی وجود دارند، و در واقع همه تحت تاثیر خاک و دنیای مادی هستند.
همه در راه حکم خود رایند
به سرِ من که ژاژ می‌خایند
هوش مصنوعی: همه بر طبق خواست و نظر خود عمل می‌کنند، اما من در مورد خودم و مشکلاتم صحبت می‌کنم.
زرق بوالعنبس است رهبرشان
کم ز خاکند خاک بر سرشان
هوش مصنوعی: رهبر اینان از جنس فریب و نیرنگ است و آنها خودشان در حقیقت از خاک و فرومایگی‌اند، همانند کسی که بر سرش خاک نشسته باشد.
نشنیدند نام بطلمیوس
پر فغان و میان تهی چون کوس
هوش مصنوعی: هیچ‌کس فریاد و ناله‌ی نام بطلمیوس را نشنید، چون صدا به‌جایی نمی‌رسید و خالی از محتوا بود.
همه شاگرد زرق بوالعنبس
همه از زرق او زنند نفس
هوش مصنوعی: همه شاگردان تحت تأثیر فریب و نیرنگ بوالعنبس قرار دارند و همین فریب‌ها باعث تنفس و زندگی آنها می‌شود.
روز و شب در شمار هفت و چهار
خانهٔ جدّ و خانهٔ ادبار
هوش مصنوعی: روز و شب در شمار هفت و چهار، به معنای تکرار و گذر روزها و شب‌ها در نظام مقدس و مقدر زندگی است. جد و ادبار به نوعی اشاره به سرنوشت و حوادث زندگی دارد که در آن، شادی و ناامیدی همچنان وجود دارند. در واقع، این اشاره به چرخهٔ زمان و مراحل مختلف زندگی انسان است که با اختیارات و تقدیرش در هم آمیخته است.
صاحب لیل و صاحب نوبه
زین چنین علم توبه و به توبه
هوش مصنوعی: صاحب شب و صاحب روز، از این علم توبه و حقیقت توبه آگاهند.
صاحب ساعت و دلیل نهار
طالع و کدخدا و جان بختار
هوش مصنوعی: این بیت به اهمیت و نقش برخی افراد و عوامل در زندگی اشاره دارد. بیان می‌کند که هر کسی در زندگی خود دارای کسانی است که به نوعی به او کمک می‌کنند و او را در مسیرش هدایت می‌کنند. به عبارت دیگر، برخی افراد می‌توانند به عنوان راهنما یا حمایت‌کننده در مسیرهای مختلف زندگی عمل کنند.
صاحب وجه و نیز صاحب حدّ
که در احکامشان نباشد ردّ
هوش مصنوعی: کسی که ویژگی‌های خاصی دارد و همچنین دارای مرز و حدی است که در قوانین او ایرادی وجود ندارد.
سبب کدخدایی و هیلاج
که منجّم بدو بود محتاج
هوش مصنوعی: این بیت به این معناست که فردی که به مقام و موقعیتی دست یافته، به واسطه‌ی شخص دیگری که به نوعی علم و دانش خاصی دارد، به این مقام رسیده است و این رابطه‌ی وابستگی را نشان می‌دهد. در واقع، او به حمایت و دانش آن فرد محتاج بوده است.
صاحب صورتست و ربّ‌الیوم
که برآنند حکیمان یک قوم
هوش مصنوعی: او مالک صورت و پروردگار روز است که حکیمان یک ملت بر آن باور دارند.
حکم و تأثیر و صاحب اوتاد
برتر از حدّ وجه و نقص و زیاد
هوش مصنوعی: حکم و تأثیر کسانی که در مقام اوتاد هستند، فراتر از هر گونه نقصان و افزونی است؛ آنها برتری دارند و هیچ حد و مرزی نمی‌توان برای قدرت و نفوذشان قائل شد.
گردش و رفتن و هبوط و صعود
که ز تأثیرشان شود موجود
هوش مصنوعی: حرکت و تغییرات زندگی، همراه با صعود و سقوط‌ها، باعث ایجاد و شکل‌گیری موجودات و اتفاقات می‌شود.
انحطاط و حضیض و دور و شمار
اوج خورشید و ثابت و سیار
هوش مصنوعی: این عبارت به وضوح به فراز و نشیب‌های زندگی اشاره دارد. از مراحل سقوط و افت شروع می‌کند و به اوج و بلندی‌های زندگی می‌رسد. همچنین به تغییراتی که در زندگی و زمان وجود دارد، اشاره می‌کند، به نوعی از ثابت بودن و نوسان اشاره می‌کند. در نهایت، این متن نشان‌دهنده چرخه‌های طبیعی و انسانی است که در آن، چه در حیات فردی و چه در زندگی اجتماعی، اتفاق می‌افتد.
فلک‌المستقیم و جیب‌المیل
غایت ارتفاع و گردش لیل
هوش مصنوعی: جهان درست و صاف است و دلتنگی و انحراف، حد نهایی بلندی و چرخش شب است.
گه رحاوی و گاه دولابی
گه حمایل چو تیغ اعرابی
هوش مصنوعی: هر لحظه ممکن است آزاد و رها باشی یا گرفتار و در تنگنا، گاهی هم مانند شمشیر سلاحی در دست بادیه‌نشینان، در حال جنگ یا آماده برای دفاع.
بعد و بهت و تفاوت مابین
حاصل جیب و غایت‌الطولین
هوش مصنوعی: این عبارت به نوعی به تفاوت‌ها و تفاهم‌های موجود میان مفاهیم مختلف اشاره دارد. در واقع، به تضادها و نسبت‌های موجود در ویژگی‌ها و گستره‌های مختلف اشاره می‌کند، به گونه‌ای که تمایزات و دستاوردهای متنوعی که از ترکیب و تفکر بر روی آنها حاصل می‌شود را نمایش می‌دهد.
زیج یحیی و فاخر و مأمون
ارتفاع طوالع و چه و چون
هوش مصنوعی: در این بیت، به بررسی و توجه به تنوع و ویژگی‌های برجسته‌ی ستاره‌ها و حاکمان اشاره شده است. جمله به لحاظ نجومی و سؤال از چگونگی وضعیت و اوضاع ستاره‌ها و تأثیرات آنها بر زندگی انسان‌ها را در بر می‌گیرد. به طور کلی، این متن به تحلیل ارتفاع و موقعیت ستاره‌ها و نیز مقامات و شخصیت‌های مهم می‌پردازد.
وانکه بنهاد اوج را حرکات
ارتفاع و تفاوت ساعات
هوش مصنوعی: آنکه مبدأ بلندی‌ها را قرار داده، بر اساس تغییر حرکت‌ها و تفاوت زمان‌هاست.
ظلّ مقیاس و نقطهٔ محسوس
که مقادیر زاویه است رؤس
هوش مصنوعی: در سایهٔ معیار و نقطهٔ قابل مشاهده، مقدارهای زاویه‌ای مشخص می‌شوند.
طول و عرض و سطوح و نقطه و خط
که در احوال جمله نیست غلط
هوش مصنوعی: این عبارت اشاره به این دارد که همه‌ی آنچه در دنیای هندسه و ریاضیات مانند طول، عرض، سطح، نقطه و خط وجود دارد، در واقعیت و حالات مختلف به صورت نادرست و ناقص نمی‌تواند نشان‌دهنده‌ی تمامی ابعاد و جزئیات واقعیات باشد. به عبارتی، این مفاهیم تنها بخشی از کل واقعیت را به تصویر می‌کشند و نمی‌توانند به تنهایی تمامی جوانب زندگی و دنیا را به درستی بیان کنند.