گنجور

بخش ۳۹ - در مذمّت خدمت مخلوق گوید

وان کسانی که بارِ خلق کشند
زان عمل سال و ماه شاد و گشند
سال و مه از برای نیک و بدی
شده راضی به جور همچو خودی
ابلهی را خدایگان خوانند
ریش خود می‌ریند و شادانند
روز و شب در رکاب سفله‌دوان
همچو سگ خواستار لقمهٔ نان
ور کند عطسه مرورا چو خدای
سجده آرد بایستد به دو پای
وز پی سوزیان وز چیزش
یرحم‌اللّٰه گوید از تیزش
وز پی یک دو نان به رعنایی
خواند او را به حاتم طایی
در سخن سفله ژاژ می‌خاید
تاش زان ترّهات بستاید
در شجاعت ورا بسان علی
می‌ستاید که سخت بی‌بدلی
در سخاوت ورا ز حاتم طیّ
بگذراند به عزّ علیّ
گر خدا را چنان پرستیدی
از خدا هرچه خواستی دیدی
خدمتش به ز فرض پندارد
وز پی او نماز بگذارد
شادمانه بُوَد که چون من کیست
حرمتم هست و دل ز رنج تهیست
بر خدایی که رازق روزیست
بنده را زو سرور و پیروزیست
آن وثوقش نباشد از تبهی
که برآنکس که مروراست رهی
راست گفت این مثل خردمندی
که جهان راست لفظ او پندی
هر کجا هست ره فرادانی
بنده گشتست از پی نانی
هرکجا تیز فهم و فرزانیست
بنده‌ای کند فهم و نادانیست
رزق رازق ببیند از مخدوم
اینت نادان و از خرد محروم
بنده را ای تو رازق مرزوق
دور گردان ز خدمت مخلوق
ای سنایی خدای را کن شکر
که نه‌ای همچو ابلهان در سکر
تا بوی زنده شکر او می‌گوی
به در آفریده هیچ مپوی
رازق و سازگار خالق بس
کس او چون شدی مترس از کس
خدمت خلق باد باشد باد
کس گرفتار باد خلق مباد

اطلاعات

وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: محمودرضا رجایی

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

وان کسانی که بارِ خلق کشند
زان عمل سال و ماه شاد و گشند
هوش مصنوعی: کسانی که مسئولیت و زحمت دیگران را به دوش می‌کشند، بر اثر این عمل در طول سال و ماه خوشحال و سرافراز خواهند بود.
سال و مه از برای نیک و بدی
شده راضی به جور همچو خودی
هوش مصنوعی: سال و ماه به خاطر خوبی و بدی به طور طبیعی به تغییرات زندگی راضی هستند، همانطور که خود انسان نیز با مشکلات و چالش‌ها کنار می‌آید.
ابلهی را خدایگان خوانند
ریش خود می‌ریند و شادانند
هوش مصنوعی: نابخردی را خداوند خطاب می‌کنند و او با خوشحالی ریش خود را می‌زداید.
روز و شب در رکاب سفله‌دوان
همچو سگ خواستار لقمهٔ نان
هوش مصنوعی: در طول روز و شب مانند سگی دنبال لقمه نان هستم و در خدمت آدم‌های پست و نادان قرار دارم.
ور کند عطسه مرورا چو خدای
سجده آرد بایستد به دو پای
هوش مصنوعی: اگر کسی عطسه کند، باید مانند خداوند سجده کند و به احترام آن، ایستاده شود.
وز پی سوزیان وز چیزش
یرحم‌اللّٰه گوید از تیزش
هوش مصنوعی: کسی که به دنبال آتش‌زن‌ها و چیزهایی که به آنها مربوط می‌شود می‌رود، از شدت تندی و شدت عمل آنها می‌گوید که ای کاش خدا بر آنها رحم کند.
وز پی یک دو نان به رعنایی
خواند او را به حاتم طایی
هوش مصنوعی: او به دنبال کمی نان، به زیبایی او را مانند حاتم طایی می‌خواند.
در سخن سفله ژاژ می‌خاید
تاش زان ترّهات بستاید
هوش مصنوعی: در کلام افراد بی‌ارزش، حرف‌های بی‌محتوا و بی‌اهمیت بیان می‌شود تا از آن‌ها چند موضوع سطحی و بی‌اساس تعریف کنند.
در شجاعت ورا بسان علی
می‌ستاید که سخت بی‌بدلی
هوش مصنوعی: او در شجاعت، به مانند علی ستایش می‌شود، زیرا که در این زمینه بی‌همتا و بی‌نظیر است.
در سخاوت ورا ز حاتم طیّ
بگذراند به عزّ علیّ
هوش مصنوعی: در سخاوت او، باید از حاتم طایی گذشت و او را با عزت علی مقایسه کرد.
گر خدا را چنان پرستیدی
از خدا هرچه خواستی دیدی
هوش مصنوعی: اگر با ایمان و به طور واقعی خدا را بپرستی، هر آنچه که از او بخواهی، به تو خواهد رسید.
خدمتش به ز فرض پندارد
وز پی او نماز بگذارد
هوش مصنوعی: او به خدمت کردن او فراتر از واجب و وظیفه‌اش می‌انگارد و برای او نماز می‌خواند.
شادمانه بُوَد که چون من کیست
حرمتم هست و دل ز رنج تهیست
هوش مصنوعی: خوشحال می‌شوم که کسی مانند من وجود دارد که از احترام برخوردار است و دلش از نگرانی‌ها خالی است.
بر خدایی که رازق روزیست
بنده را زو سرور و پیروزیست
هوش مصنوعی: به خداوندی که روزی‌دهنده است، بنده برای او مانند سرور و پیروزمند است.
آن وثوقش نباشد از تبهی
که برآنکس که مروراست رهی
هوش مصنوعی: اگر اعتماد او بر اساس خیانت باشد، بر کسی که در گذشته تجربه‌ای دارد، نمی‌توان اتکا کرد.
راست گفت این مثل خردمندی
که جهان راست لفظ او پندی
هوش مصنوعی: این مثل را به گونه‌ای می‌توان معنی کرد که یک فرد عاقل و دانا به درستی گفته است که دنیا به خودی خود درست و سلیم است، اما یادآوری آن در جمله‌ای آموزنده می‌تواند ما را به تفکر و عبرت گرفتن از آن ترغیب کند.
هر کجا هست ره فرادانی
بنده گشتست از پی نانی
هوش مصنوعی: هر کجا که فرادانی (خودآموز) وجود داشته باشد، بنده (فرد معمولی) برای یافتن نان و روزی در پی او خواهد رفت.
هرکجا تیز فهم و فرزانیست
بنده‌ای کند فهم و نادانیست
هوش مصنوعی: هرجا که فردی باهوش و دانشمند وجود دارد، فردی هم هست که نادانی و جهل را بر خود دارد.
رزق رازق ببیند از مخدوم
اینت نادان و از خرد محروم
هوش مصنوعی: رزق و روزی را، تنها، کسی که به دانایی و خرد دست نیافته است، از این سرپرست خود می‌بیند.
بنده را ای تو رازق مرزوق
دور گردان ز خدمت مخلوق
هوش مصنوعی: پروردگارا، تو که روزی‌دهنده‌ای، مرا از خدمت به مخلوقات دور کن.
ای سنایی خدای را کن شکر
که نه‌ای همچو ابلهان در سکر
هوش مصنوعی: ای سنایی، خدا را شکر کن که مانند نادان‌ها در حالت گیجی و مستی نیستی.
تا بوی زنده شکر او می‌گوی
به در آفریده هیچ مپوی
هوش مصنوعی: تا وقتی که بوی خوش و زندگی‌بخش شکر او را می‌شنوی، از در آفریده هیچ چیز را نادیده نگیر.
رازق و سازگار خالق بس
کس او چون شدی مترس از کس
هوش مصنوعی: خالق دنیا و روزی‌دهنده همواره موجود است، پس وقتی به او اتکا کنی، از هیچ کس دیگر نترس.
خدمت خلق باد باشد باد
کس گرفتار باد خلق مباد
هوش مصنوعی: هرکس باید در خدمت مردم باشد و نباید به مشکلات و مشغله‌های زندگی دیگران دامن بزند، تا کسی در مشکلات دیگران گرفتار نشود.