گنجور

بخش ۳۲ - اندر صفت نفس بهیمی و انواع شهوات

سبب خشم و شهوت از لقمه‌ست
آفت ذهن و فطنت از لقمه‌ست
مرد شهوت‌پرست را در خیم
بتر از بت‌پرست خواند حکیم
بندهٔ بطن و لذّت و شهوات
بتر از بندهٔ عزی و منات
کین ز خوف از بدی نسازد ساز
و آن ز شهوت به بد گراید باز
خشم و شهوت خصال حیوانست
علم و حکمت کمال انسانست
تو به گوهر خلیفه‌ای ز خدای
بر خری و سگی فرود میای
تا تو از خشم و آرزو مستی
به خدای ار تو آدمی هستی
کرده‌ای با دل و جگر درهم
خشم ابلیس و شهوت آدم
زین دو قوّت به گاه کام و نبرد
به سباع و بهیمه ماند مرد
عفّت و حلم آلت خردند
شهوت و خشم آفت خردند
نوم و یَقظت که دید در یک مرد
زانکه اضداد جمع نتوان کرد
یا بُوَد خفته یا بُوَد بیدار
هر دو در یک سویعه چشم مدار
سر به حکم خدای خویش درآر
تا مگر آدمی شوی یک بار
ای ز شهوت طغار آلوده
زیردست چهار زن بوده
خشم و شهوت به زیر پای درآر
آرزو را در آرزو بگذار
ای مقیم از دو دیو دیوانه
شهوت حیز و خشم مردانه
همچو ارّهٔ دو سر دو ناخوش خوی
آنت زین سو کشد و این زان سوی
این کند لطف لیک با تلبیس
وآن کند کبر لیک چون ابلیس
پسر خواجهٔ همه حیوان
زشت باشد غلام جامه و نان
چون ترا نیست بر خوای وثوق
نیست جانت به رزق او مرزوق
مر ترا این نیاز نیست کند
دل و جان تو آز نیست کند
غافل از کردگار و از کارش
کرده‌ای اختیار آزارش
آنچه گفته مکن بکرده همه
وآنچه گفته مخور بخورده همه
ناشنیده ز منهی گردون
آیتِ الرّجال قوّامون
مرد خوی بدِ زنان چه کند
پنبه و دوک و دوکدان چکند

اطلاعات

وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: محمودرضا رجایی

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

سبب خشم و شهوت از لقمه‌ست
آفت ذهن و فطنت از لقمه‌ست
هوش مصنوعی: خشم و تمایلات نفسانی نتیجه‌ی خوراکی است که می‌خوریم و آگاهی و درک صحیح ما نیز تحت تأثیر آن خوراک قرار دارد.
مرد شهوت‌پرست را در خیم
بتر از بت‌پرست خواند حکیم
هوش مصنوعی: حکیم بیان می‌کند که مردانی که به شهوت و تمنیات دنیوی خود بیش از حد اهمیت می‌دهند، از کسانی که پرستش بت می‌کنند، بدتر هستند. این افراد گرفتار خواسته‌های زودگذر و غیرطبیعی خود هستند و به نوعی در دامی فروافتاده‌اند که آنها را از حقیقت و virtuous زندگی دور می‌کند.
بندهٔ بطن و لذّت و شهوات
بتر از بندهٔ عزی و منات
هوش مصنوعی: کسی که تحت تاثیر تمایلات و لذت‌های دنیوی قرار دارد، بدتر از کسی است که به بت‌های خشونت و قدرت وابسته است.
کین ز خوف از بدی نسازد ساز
و آن ز شهوت به بد گراید باز
هوش مصنوعی: این بیت به این معناست که کسی که از ترس از بدی، عمل نیکو انجام می‌دهد، واقعاً نیکوکار نیست؛ بلکه اگر از ترس آن بدی کنار برود و شرایط تغییر کند، ممکن است دوباره به بدی روی آورد. و از طرف دیگر، شخصی که به دلیل شهوت به سمت کار بد می‌رود، نشان می‌دهد که انگیزه او از درون است و ممکن است به راحتی به سمت بدی گرایش پیدا کند. به طور کلی، اعمال انسان باید از روی صداقت و اراده‌ای درونی باشد تا واقعی و پایدار باقی بمانند.
خشم و شهوت خصال حیوانست
علم و حکمت کمال انسانست
هوش مصنوعی: خشم و شهوت ویژگی‌های موجودات زنده و حیوانات است، در حالی که علم و حکمت نشانه‌های کمال و رشد انسان به شمار می‌آید.
تو به گوهر خلیفه‌ای ز خدای
بر خری و سگی فرود میای
هوش مصنوعی: تو مثل یک گوهر ارزشمند هستی که خداوند تو را برتری داده، اما با این حال به چیزهایی پست و بی‌ارزش نزول می‌کنی.
تا تو از خشم و آرزو مستی
به خدای ار تو آدمی هستی
هوش مصنوعی: تا زمانی که در خشم و آرزو غرق هستی، به خدا نزدیک‌تر نمی‌شوی؛ زیرا اگر انسان واقعی باشی، باید از این حال‌ها بگذری.
کرده‌ای با دل و جگر درهم
خشم ابلیس و شهوت آدم
هوش مصنوعی: در دل و روان خود، خشم شیطان و تمایلات انسانی را در هم آمیخته‌ای.
زین دو قوّت به گاه کام و نبرد
به سباع و بهیمه ماند مرد
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که انسان در زمان لذت و خوشی و همچنین در زمان مبارزه و چالش، باید مانند حیوانات قوی و نیرومند باشد. در واقع، اشاره به این دارد که او باید دارای قدرت و استقامت در هر دو حالت باشد.
عفّت و حلم آلت خردند
شهوت و خشم آفت خردند
هوش مصنوعی: عفت و بردباری ابزارهای عقل هستند، در حالی که شهوت و خشم موانع عقل به شمار می‌روند.
نوم و یَقظت که دید در یک مرد
زانکه اضداد جمع نتوان کرد
هوش مصنوعی: این بیت به این معناست که هیچگاه نمی‌توان تضادها و ضدهای یک واقعیت را در وجود یک انسان جمع کرد. در واقع، وقتی به ویژگی‌ها و حالات یک شخص نگاه می‌کنیم، می‌بینیم که نمی‌توان دو حالت کاملاً متفاوت و متضاد را در یک فرد واحد توجیه کرد.
یا بُوَد خفته یا بُوَد بیدار
هر دو در یک سویعه چشم مدار
هوش مصنوعی: یا خوابیده است یا بیدار، اما در هر حال نباید به ظاهر او توجه کنی.
سر به حکم خدای خویش درآر
تا مگر آدمی شوی یک بار
هوش مصنوعی: سر به فرمان خداوند بگذار تا شاید یک بار انسان واقعی شوی.
ای ز شهوت طغار آلوده
زیردست چهار زن بوده
هوش مصنوعی: تو به خاطر شهوت و هوس، تحت تأثیر زنان زیادی بوده‌ای.
خشم و شهوت به زیر پای درآر
آرزو را در آرزو بگذار
هوش مصنوعی: رنج و تمایلات زودگذر را کنار بگذار و آرزوهایت را در دل نگه‌دار.
ای مقیم از دو دیو دیوانه
شهوت حیز و خشم مردانه
هوش مصنوعی: ای کسی که در دو ناخوشی، یعنی شهوت و خشم مردانه، اقامت گزیده‌ای.
همچو ارّهٔ دو سر دو ناخوش خوی
آنت زین سو کشد و این زان سوی
هوش مصنوعی: شما مانند اره‌ای دو سر هستید که از یک طرف به سمت یکی می‌رود و از طرف دیگر به سمت دیگری. به عبارت دیگر، شما در یک وضعیت ناخوشایند و مبهم قرار دارید که از هر دو سو تحت تاثیر قرار می‌گیرید.
این کند لطف لیک با تلبیس
وآن کند کبر لیک چون ابلیس
هوش مصنوعی: این فرد محبت و لطف خود را با نیرنگ و فریب عرضه می‌کند، و آن فرد دیگر با تکبر و خودپرستی، مانند ابلیس رفتار می‌کند.
پسر خواجهٔ همه حیوان
زشت باشد غلام جامه و نان
هوش مصنوعی: فرزند مرد بزرگ، هرچند که زشت باشد، همچنان به عنوان خدمتکار نان و لباس را دارد.
چون ترا نیست بر خوای وثوق
نیست جانت به رزق او مرزوق
هوش مصنوعی: وقتی که به کسی اعتماد نداری، نمی‌توانی به خواب راحتی بروی، بنابراین روح تو از روزی که برایت مقدر شده، بهره‌مند نمی‌شود.
مر ترا این نیاز نیست کند
دل و جان تو آز نیست کند
هوش مصنوعی: تو به این نیاز نداری که دل و جانت را به درد بیاوری.
غافل از کردگار و از کارش
کرده‌ای اختیار آزارش
هوش مصنوعی: غافل از خدا و کارهای او شده‌ای و اختیار آزار او را به دست گرفته‌ای.
آنچه گفته مکن بکرده همه
وآنچه گفته مخور بخورده همه
هوش مصنوعی: هر آنچه گفته شده، انجام بده و هر آنچه شنیده‌ای، فراموش کن.
ناشنیده ز منهی گردون
آیتِ الرّجال قوّامون
هوش مصنوعی: این بیت به نوعی اشاره دارد به اینکه مردان، به عنوان سرپرستان و اداره‌کنندگان زندگی و جامعه، باید بر اساس آیات و دستورات الهی رفتار کنند و در این زمینه تربیت شده‌اند. همچنین ممکن است به عدم شنیدن یا بی‌توجهی به این قاعده‌ها در زندگی روزمره اشاره داشته باشد.
مرد خوی بدِ زنان چه کند
پنبه و دوک و دوکدان چکند
هوش مصنوعی: مردی که ذات بدی از زنان دارد، با پنبه و دوک چه کاری می‌تواند انجام دهد؟