گنجور

بخش ۴۵ - التمثّل فی‌الرؤیاء و تعبیره و هو ثمانون رؤیا عجیبة

خلق تا در جهانِ اسبابند
همه در کشتی‌اند و در خوابند
تا روانشان چه بیند اندر خواب
آنچه پیش آید از ثواب و عقاب
آتشِ تیز تاب خشم بُوَد
چشمهٔ آب نور چشم بُوَد
نردبازی به خواب یا شطرنج
سبب جنگ و غلبه باشد و رنج
آب در خواب روزیست حلال
گر بود پاک و عذب و صاف و زلال
ور بُوَد تیره عیش ناخوش دان
گرچه آبست عین آتش دان
خاک در خواب مایهٔ روزیست
برزگر را دلیل به روزیست
باد اگر گرم یا که سرد بُوَد
هردو گنجور رنج و درد بُوَد
باد اگر هست معتدل در پوست
انده دشمنست و شادی دوست
چیز دادن به مرده اندر خواب
عدم مال باشد و اسباب
گریه در خواب مایهٔ شادیست
بندگی از مذلّت آزادی است
خنده اندوه باشد و اهوال
خامشی بستنِ دل اندر مال
میل آب زیادت از عطشان
علم باشد که نیست سیری ازان
وانکه باشد برهنه اندر خواب
شد فضیحت بسان مست خراب
طبل در خواب راز گردد فاش
بوق در خواب مایهٔ پرخاش
بند و غل توبهٔ نصوح بود
باغ دیدن غذای روح بود
میوه در خواب روزیست از شاه
لیک نندر زمان که اندر گاه
وقت ادراک چون فراز رسد
مرد بیننده زو به ناز رسد
دست خود چون دراز بیند مرد
شود اندر سخا و رادی فرد
ور بود دستهای او کوتاه
کشد از بخل گرد خویش سپاه
دست باشد برادر و خواهر
آنِ چپ دختر و آنِ راست پسر
باشد انگشت همچو فرزندان
نسبت مادر و پدر دندان
دخترانند سینه با پستان
چون شکم مال و نعمت پنهان
جگر و دل به خواب گنج بُوَد
ساق و زانو عنا و رنج بُوَد
مغر مال نهان و پهلو زن
پوست چون ستر در کشیده به تن
هست فرزند آلت تولید
نیک و بد زشت و خوش شقی و سعید
دست شستن ز کار نومیدیست
رقص کردن وقاحت و شیدیست
مئزر و سطل و آلت تغسیل
همه بر خادمان کنند دلیل
وآنکه بربط زند به خواب اندر
زن کند بی‌شک او شتاب اندر
با دگر کس مصارعت کردن
غلبه کردنست و آزردن
وآنکه دارو خورد همی در خواب
رسته گردد ز رنج و درد و عذاب
طیب باشد دو گونه اندر خواب
این یکی راحت آن دگر همه تاب
راحت آن نوع را که در مالند
محنت آن نوع را که برکالند
کز دخان رنج بیشتر باشد
راحتش کمتر از ضرر باشد
مرد بیمار و طیب و جامهٔ نو
بد بود بد ز من نکو بشنو
رقص کردن به خواب در کشتی
بیم غرقست و مایهٔ زشتی
وآنکه در حبس و بند بسته بُوَد
رقص کردن ورا خجسته بُوَد
هرکه بیند ز تن روان شده خون
نعمتی باشد از حساب برون
چون نبیند جراحت این باشد
ور جراحت بود جز این باشد
اندهی صعب یابد از کاری
بسته گردد به دست خونخواری
وآن زنی کش ز فرج خون آید
کودکی مرده زو برون آید
گوشتن بیند به خواب ور بیمار
که خورد زود از او طمع بردار
مستی و بیخودی و شرب شراب
آنکه تازیست بد بُوَد در خواب
وآنکه او پارسی است روزی دان
سرفرازی و نیک روزی دان
شیر در خواب گنج و مال بود
روی نیکو و حلال بُوَد

اطلاعات

وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: محمودرضا رجایی

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

خلق تا در جهانِ اسبابند
همه در کشتی‌اند و در خوابند
هوش مصنوعی: تمام مردم تا زمانی که به زمینه‌های مادی و دنیوی وابسته‌اند، در حالتی شبیه خواب به سر می‌برند و نمی‌دانند که در کشتی زندگی در حال حرکت هستند.
تا روانشان چه بیند اندر خواب
آنچه پیش آید از ثواب و عقاب
هوش مصنوعی: این بیت به این موضوع اشاره دارد که روح‌ها در خواب، چه چیزهایی را می‌توانند ببینند و درک کنند، و همچنین آنچه که بعد از زندگی در مورد پاداش‌ها و عذاب‌ها روی می‌دهد. به عبارتی دیگر، خواب و رویاها می‌توانند دریچه‌ای به عوالمی باشند که انسان‌ها در آن زندگی پس از مرگ را تجربه می‌کنند.
آتشِ تیز تاب خشم بُوَد
چشمهٔ آب نور چشم بُوَد
هوش مصنوعی: آتش شدید نشان‌دهنده‌ی خشم است، در حالی که چشمه‌ی آب نماد روشنی و زیبایی است.
نردبازی به خواب یا شطرنج
سبب جنگ و غلبه باشد و رنج
هوش مصنوعی: بازی کردن در خواب یا شطرنج می‌تواند منجر به درگیری و تسلط بر دیگران شود و باعث زحمت و دردسر گردد.
آب در خواب روزیست حلال
گر بود پاک و عذب و صاف و زلال
هوش مصنوعی: آب در خواب، به عنوان منبع روزی حلال محسوب می‌شود، اگر که پاک، شیرین و زلال باشد.
ور بُوَد تیره عیش ناخوش دان
گرچه آبست عین آتش دان
هوش مصنوعی: اگر زندگی تیره و ناخوش باشد، بدان که حتی اگر ظاهراً خوب به نظر برسد، در حقیقت مثل آتش زیر خاکستر است.
خاک در خواب مایهٔ روزیست
برزگر را دلیل به روزیست
هوش مصنوعی: خاکی که در خواب است، به کشاورز کمک می‌کند تا روزی خود را تأمین کند و این، نشانه‌ای از روزی اوست.
باد اگر گرم یا که سرد بُوَد
هردو گنجور رنج و درد بُوَد
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که چه هوا گرم باشد و چه سرد، انسان در هر حال با مشکلات و رنج‌ها مواجه خواهد شد. به عبارت دیگر، زندگی همیشه با چالش‌ها و سختی‌ها همراه است، صرف‌نظر از شرایط خارجی.
باد اگر هست معتدل در پوست
انده دشمنست و شادی دوست
هوش مصنوعی: باد اگر به آرامی در بین پوست و مغز می وزد، نشانه آن است که در دوستی و دشمنی، خوبی و بدی پنهان است. به عبارت دیگر، در زندگی حتی در شرایط ظاهراً خوب، ممکن است ناپایداری یا چالش‌هایی وجود داشته باشد.
چیز دادن به مرده اندر خواب
عدم مال باشد و اسباب
هوش مصنوعی: دادن چیز به یک مرده در خواب، نه مال است و نه وسیله‌ای.
گریه در خواب مایهٔ شادیست
بندگی از مذلّت آزادی است
هوش مصنوعی: گریه در خواب به نوعی خوشحالی و آرامش اشاره دارد و نشان‌دهنده‌ی این است که بندگی و تابعیت از سر ذلت و حقارت بهتر از آزادی است که ممکن است با دردها و رنج‌ها همراه باشد.
خنده اندوه باشد و اهوال
خامشی بستنِ دل اندر مال
هوش مصنوعی: خنده می‌تواند نشانه‌ای از اندوه باشد، و در دل خاموشی، دل به مال و دارایی بسته می‌شود.
میل آب زیادت از عطشان
علم باشد که نیست سیری ازان
هوش مصنوعی: این بیت بیان می‌کند که انسان، به ویژه در جستجوی علم و دانش، همیشه در پی اطلاعات و آگاهی بیشتر است. مانند تشنه‌ای که هرچه آب بیشتری بنوشد، باز هم احساس آرامش نمی‌کند و همیشه نیاز به بیشتری دارد. علم و دانش نیز چنین است که هرچه بیشتر کسب شود، اشتیاق و نیاز به یادگیری همچنان ادامه دارد و هیچ‌گاه تمام نمی‌شود.
وانکه باشد برهنه اندر خواب
شد فضیحت بسان مست خراب
هوش مصنوعی: کسی که در خواب برهنه باشد، مانند کسی است که در حالت مستی به سر می‌برد و این وضعیت او را ناپسند و زشت می‌سازد.
طبل در خواب راز گردد فاش
بوق در خواب مایهٔ پرخاش
هوش مصنوعی: اگر طبل در خواب صدا کند، مشخص می‌شود که استراحت و آرامش را بر هم می‌زند. صدای بوق هم در خواب می‌تواند موجب جنجال و درگیری شود.
بند و غل توبهٔ نصوح بود
باغ دیدن غذای روح بود
هوش مصنوعی: توبهٔ نصوح، مانند بندی است که انسان را از گناهان آزاد می‌کند و دیدن باغی مانند غذای روح است که به انسان انرژی و آرامش می‌دهد.
میوه در خواب روزیست از شاه
لیک نندر زمان که اندر گاه
هوش مصنوعی: میوه‌ای که در خواب به دست می‌آید، روزی از سوی پادشاه است، اما در زمانی نیست که در حال حاضر به آن دسترسی داشته باشیم.
وقت ادراک چون فراز رسد
مرد بیننده زو به ناز رسد
هوش مصنوعی: زمانی که درک و فهم به اوج خود برسد، انسان بینا با ناز و وقار به آن دست پیدا می‌کند.
دست خود چون دراز بیند مرد
شود اندر سخا و رادی فرد
هوش مصنوعی: وقتی مردی دست خود را دراز ببیند، با دل گسترده و بخشنده می‌شود و از خودگذشتگی نشان می‌دهد.
ور بود دستهای او کوتاه
کشد از بخل گرد خویش سپاه
هوش مصنوعی: اگر دست‌های او کوتاه باشد، از خودخواهی و آز خود نیرویی نمی‌تواند به دیگران برساند.
دست باشد برادر و خواهر
آنِ چپ دختر و آنِ راست پسر
هوش مصنوعی: دست دختر در سمت چپ و دست پسر در سمت راست است، و به این ترتیب، برادر و خواهر به هم مرتبط‌اند.
باشد انگشت همچو فرزندان
نسبت مادر و پدر دندان
هوش مصنوعی: انگشت باید همانند فرزندان به پدر و مادر نسبت داده شود.
دخترانند سینه با پستان
چون شکم مال و نعمت پنهان
هوش مصنوعی: دختران مانند مال و ثروتی هستند که به طور پنهانی درون سینه‌هایشان نهفته است.
جگر و دل به خواب گنج بُوَد
ساق و زانو عنا و رنج بُوَد
هوش مصنوعی: دل و جگر در خواب و آرامش می‌باشند، اما پاها و زانوها در عذاب و زحمت به سر می‌برند.
مغر مال نهان و پهلو زن
پوست چون ستر در کشیده به تن
هوش مصنوعی: مغز درون و خواسته‌های پنهان را می‌توان مانند پوستی، به تن پوشید و آن را از دیگران مخفی کرد.
هست فرزند آلت تولید
نیک و بد زشت و خوش شقی و سعید
هوش مصنوعی: فرزند نمایانگر حاصل و نتیجه‌ای است که می‌تواند خوب یا بد باشد، و شخصیت او می‌تواند زشت یا زیبا، بدشانسی یا خوشبختی را به همراه داشته باشد.
دست شستن ز کار نومیدیست
رقص کردن وقاحت و شیدیست
هوش مصنوعی: غفلت از ناامیدی، نشان دهنده‌ی فرار از واقعیت است و شادی کردن در چنین وضعیتی، حاکی از بی‌شرمی و بی‌خیالی است.
مئزر و سطل و آلت تغسیل
همه بر خادمان کنند دلیل
هوش مصنوعی: وسایل شستشو و نظافت، مانند مئزر و سطل، همگی نشانه‌ای بر تلاش خادمان در خدمت‌رسانی به مردم هستند.
وآنکه بربط زند به خواب اندر
زن کند بی‌شک او شتاب اندر
هوش مصنوعی: کسی که در خواب به ساز می‌نوازد، بدون شک در زندگی هم با شتاب و انرژی عمل می‌کند.
با دگر کس مصارعت کردن
غلبه کردنست و آزردن
هوش مصنوعی: دوستی و ارتباط با دیگران به معنای برتری جویی و آزار رساندن به آن‌ها نیست.
وآنکه دارو خورد همی در خواب
رسته گردد ز رنج و درد و عذاب
هوش مصنوعی: کسی که دارو مصرف کند، در خواب از رنج و درد و عذاب رهایی می‌یابد.
طیب باشد دو گونه اندر خواب
این یکی راحت آن دگر همه تاب
هوش مصنوعی: در خواب، دو نوع آسایش وجود دارد؛ یکی آرامش و دیگری نوعی تنش و انتظار.
راحت آن نوع را که در مالند
محنت آن نوع را که برکالند
هوش مصنوعی: آسایش مربوط به افرادی است که دارای ثروت و مال هستند، در حالی که زحمت و دشواری به کسانی تعلق دارد که در کار و تلاش خود دچار سختی می‌شوند.
کز دخان رنج بیشتر باشد
راحتش کمتر از ضرر باشد
هوش مصنوعی: اینجا گفته شده که اگر از دود آزار بیشتری باشد، آرامش هم کمتر خواهد بود و در واقع ضرر بیشتر از آسایش خواهد بود.
مرد بیمار و طیب و جامهٔ نو
بد بود بد ز من نکو بشنو
هوش مصنوعی: مردی بیمار و خوش‌روب و با لباس نو وجود داشت که او خیلی بد بود، اما تحلیل من از او خوب است.
رقص کردن به خواب در کشتی
بیم غرقست و مایهٔ زشتی
هوش مصنوعی: رقصیدن در خواب به معنای بی‌خبر بودن از خطرات و مشکلات است و این کار در کشتی که ممکن است غرق شود، نشانه‌ای از ناپسند بودن و عدم فهم واقعیت‌هاست.
وآنکه در حبس و بند بسته بُوَد
رقص کردن ورا خجسته بُوَد
هوش مصنوعی: کسی که در زندان و محدودیت قرار دارد، اگر توانایی رقصیدن داشته باشد، باید برای او خوشحال‌کننده باشد.
هرکه بیند ز تن روان شده خون
نعمتی باشد از حساب برون
هوش مصنوعی: هر کس که ببیند از بدنش خون جاری شده، بدانید که این یک نعمت است و خارج از حساب و کتاب دنیوی است.
چون نبیند جراحت این باشد
ور جراحت بود جز این باشد
هوش مصنوعی: اگر درد و جراحت را نبیند، مشکل نیست، اما اگر جراحت وجود داشته باشد، باید بیشتر از اینها باشد.
اندهی صعب یابد از کاری
بسته گردد به دست خونخواری
هوش مصنوعی: اگر انسان به دردسرها و مشکلات دچار شود، به‌خاطر اعمال و رفتارهای ناپسند خود، ممکن است در نهایت با نتایج و عواقب ناگوار روبرو شود که فرار از آن‌ها دشوار خواهد بود.
وآن زنی کش ز فرج خون آید
کودکی مرده زو برون آید
هوش مصنوعی: زنی که از او خون می‌ریزد، کودکی مرده از او به دنیا می‌آید.
گوشتن بیند به خواب ور بیمار
که خورد زود از او طمع بردار
هوش مصنوعی: اگر کسی بیمار باشد و خواب ببیند، باید از او طمع و امید نداشته باشی.
مستی و بیخودی و شرب شراب
آنکه تازیست بد بُوَد در خواب
هوش مصنوعی: نوشیدن شراب و دچار خمودگی شدن برای کسی که هنوز به حقیقت و معنای عمیق زندگی دست نیافته، نادرست و بی‌فایده است.
وآنکه او پارسی است روزی دان
سرفرازی و نیک روزی دان
هوش مصنوعی: کسی که به زبان پارسی آشناست، روزی به عظمت و خوش شانسی خواهد رسید.
شیر در خواب گنج و مال بود
روی نیکو و حلال بُوَد
هوش مصنوعی: شیر در خواب بیانگر ثروت و دارایی است، و این ثروت باید با نیت نیکو و از راه حلال به دست آید.