گنجور

بخش ۲۱ - فی‌الامثال والمواعظ، الفقر سواد الوجه والدُّنیا دارالزوال و تغیّرالاحوال و الانتقال

با سیه باش چونت نگزیرد
که سیه هیچ رنگ نپذیرد
با سیه روی خوشدلی بهم است
طرب‌انگیز سرخ روی کم است
تبش آتشی که دل جویست
طالب سوخته سیه رویست
زنگی زشت در بلا جویی
خوش دلی یافت در سیه رویی
طرب او نه از نکویی اوست
خوش دلی او ز مشک‌بویی اوست
هست روشن‌تر از ضیاء هلال
کشف حال هلال و کفش بلال
راز دل گر همی نخواهی فاش
با سیه رویی دو عالم باش
زآنکه آنرا که آرزو طلب است
پرده‌در روز و پرده‌دار شب است
زین هوسهای هرزه دست بدار
آرزو زهردان و معده چو مار
افعی آرزوت اگر بگزد
با تو این کارها بسی بپزد
که بدین راه در بدی نیکیست
آب حیوان درون تاریکیست
دل ز رنگ سیه چه غم دارد
زانکه شب روز در شکم دارد
هرچه جز حق هرآنچ باطین است
جز طریق حقیقت دین است
زانکه مردان درین کهن خانه
نو گرفتند بی‌دم و دانه
چون به باغ خدای بگرازند
هرچه تلقین بود بیندازند
بی‌خودی منتهای راز همه‌ست
مرجع روح پاک با کلمه‌ست
بگذر از جان و عقل یکباری
تا به فرمان حق رسی باری
ای که فرش زمانه ننوشتی
وی که از چار و نه بنگذشتی
می‌نبینی از آنکه شب کوری
روز چون عقل ابلهان عوری
می بگویم سخن ترا نه به غمز
لیکن از راه حق به نکته و رمز
تا ز باطل بنگذری حق نیست
که از این نیمه حق مطلق نیست
جز پی زاد راه عالم حی
زور لاخیر دان و زر لاشیئ
هست لاخیر زور زرداران
همچو لا شیئ عقل می خواران

اطلاعات

وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: محمودرضا رجایی

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

با سیه باش چونت نگزیرد
که سیه هیچ رنگ نپذیرد
هوش مصنوعی: با دیگران همچون یک شخص تیره و تار رفتار کن، زیرا که رنگی بر تیره نمی‌نشیند.
با سیه روی خوشدلی بهم است
طرب‌انگیز سرخ روی کم است
هوش مصنوعی: با دل خوش و شادابی، انسان سیه‌رو هم می‌تواند خوشحالی و شادی را به همراه داشته باشد، اما تعداد افرادی که با چهره‌ای سرخ و شاداب دیده می‌شوند، کم است.
تبش آتشی که دل جویست
طالب سوخته سیه رویست
هوش مصنوعی: آتش عشق و اشتیاقی که در دل وجود دارد، باعث می‌شود که عاشق به دنبال کسی باشد که دلی سوخته و چهره‌ای غمگین دارد.
زنگی زشت در بلا جویی
خوش دلی یافت در سیه رویی
هوش مصنوعی: مرد زشتی در میان سختی‌ها، انسان خوش‌قلبی را پیدا کرد که در چهره‌اش غم و بدبختی دیده می‌شد.
طرب او نه از نکویی اوست
خوش دلی او ز مشک‌بویی اوست
هوش مصنوعی: لذت او تنها به خاطر زیبایی‌اش نیست، بلکه شادابی دل او به خاطر عطر خوش اوست.
هست روشن‌تر از ضیاء هلال
کشف حال هلال و کفش بلال
هوش مصنوعی: این عبارت به وضوح بیان می‌کند که واقعیت و حقیقت چیزی به اندازه نور و روشنایی مشخص است، مانند هلال ماه که حالت و شکل خود را به خوبی نشان می‌دهد. در اینجا همچنین به کفش بلال اشاره می‌شود که به نوعی نماد است و به زیبایی و وضوح معنای مورد نظر کمک می‌کند.
راز دل گر همی نخواهی فاش
با سیه رویی دو عالم باش
هوش مصنوعی: اگر نمی‌خواهی راز دلت آشکار شود، باید در پیش دیگران با چهره‌ای غمگین و سیاه حضور داشته باشی.
زآنکه آنرا که آرزو طلب است
پرده‌در روز و پرده‌دار شب است
هوش مصنوعی: آن کسی که آرزوها را جستجو می‌کند، در روز باید آزاد و آشکار باشد و در شب باید مراقب و نگهدار باشد.
زین هوسهای هرزه دست بدار
آرزو زهردان و معده چو مار
هوش مصنوعی: از هوس‌های بی‌خود و بی‌فایده کنار بکش؛ آرزوهایت را مانند زهر و معده‌ای پر از درد و مشکلات نفس‌گیر بدان.
افعی آرزوت اگر بگزد
با تو این کارها بسی بپزد
هوش مصنوعی: اگر افعی، که نمادی از آرزوی خطرناک و مهلک است، تو را گاز بگیرد، این درد و رنجی که می‌کشی بسیار بیشتر از آنچه فکر می‌کنی، خواهد بود.
که بدین راه در بدی نیکیست
آب حیوان درون تاریکیست
هوش مصنوعی: در این مسیر، نیکی در بدی وجود ندارد و زندگی برای کسانی که در تاریکی هستند، مانند آبی است که در درون آن گیر کرده‌اند.
دل ز رنگ سیه چه غم دارد
زانکه شب روز در شکم دارد
هوش مصنوعی: دل از تیره‌گی و تاریکی غمگین نیست، چرا که شب و روز را در خود دارد.
هرچه جز حق هرآنچ باطین است
جز طریق حقیقت دین است
هوش مصنوعی: هر چیزی که جز حقیقت باشد، در واقع نادرست و غیرواقعی است و به راه راست و دین حقیقی تعلق ندارد.
زانکه مردان درین کهن خانه
نو گرفتند بی‌دم و دانه
هوش مصنوعی: زیرا مردان در این خانه قدیمی، زندگی جدیدی را آغاز کردند بدون نیاز به زائیدن و فرزندآوری.
چون به باغ خدای بگرازند
هرچه تلقین بود بیندازند
هوش مصنوعی: هرگاه به باغ خداوند وارد شوند، تمام آموزه‌ها و آموزش‌ها را کنار می‌گذارند.
بی‌خودی منتهای راز همه‌ست
مرجع روح پاک با کلمه‌ست
هوش مصنوعی: ناخشیدگی و خود را فراموش کردن، اوج تمام اسرار است و مرجع روح پاک در کلمه نهفته است.
بگذر از جان و عقل یکباری
تا به فرمان حق رسی باری
هوش مصنوعی: برای رسیدن به فرمان حق، یک‌بار باید از جان و عقل خود بگذری و از همه این‌ها آزاد شوی.
ای که فرش زمانه ننوشتی
وی که از چار و نه بنگذشتی
هوش مصنوعی: ای کسی که نتوانستی در زندگی خود چیزی از زمانه بنویسی و از مراحل سخت و چالش‌های آن عبور نکردی.
می‌نبینی از آنکه شب کوری
روز چون عقل ابلهان عوری
هوش مصنوعی: تو نمی‌بینی که شب کور به روز چگونه است، مانند عقل نادانانی که عریان‌اند.
می بگویم سخن ترا نه به غمز
لیکن از راه حق به نکته و رمز
هوش مصنوعی: من سخن تو را با طعنه بیان نمی‌کنم، بلکه به شکلی مستقیم و روشن از مسیر حقیقت را مورد اشاره قرار می‌دهم.
تا ز باطل بنگذری حق نیست
که از این نیمه حق مطلق نیست
هوش مصنوعی: اگر از باطل بگذری، حق وجود ندارد؛ چرا که از این نیمه، حق مطلق برنمی‌خیزد.
جز پی زاد راه عالم حی
زور لاخیر دان و زر لاشیئ
هوش مصنوعی: تنها به دنبال توشه‌ای برای سفر به جهان باشید، زیرا در غیر این صورت نمی‌توان به هدفی دست یافت و هیچ چیزی نخواهد ماند.
هست لاخیر زور زرداران
همچو لا شیئ عقل می خواران
هوش مصنوعی: هیچ چیز به اندازه فضیلت و نیکی ارزش ندارد، زیرا مانند عقلِ مست‌ها، بی‌ارزش و بی‌اساس است.