گنجور

شمارهٔ ۱۶ - روایت معراج

روایتست که ختم رسل شب معراج
چو از تقریب ایزد نهاد بر سر تاج
به بحر وحدت یکتا چنان شد احمد غرق
که غیر میم احد را نماند ز احمد فرق
پس از افاضه فیض حضور و قرب وصول
که کرد قوس صعودش به سوی خاک نزول
در آسمان چهارم ز فلک او ادنی
رسید چون مه افلاک لیله الاسری
جناب موسی عمران به تهنیت بگشاد
لب مبارک خود از پی مبارک باد
سئوال کرد که ای رهسپار عرش عظیم
چه کرد با تو ز الطاف کردگار کریم
جواب داد که بر من خدای پاک ودود
ز مرحمت در احسان و بذل و جود گشود
قرار داد که پنجاه وقت بهر نیاز
کنند هر شب و روز امتم ادای نماز
کلیم گفت که ای برج اختر رفعت
به امت تو نمی‌باشد آنقدر طاقت
به سوی حق پی تخفیف حال رجعت کن
برای امت خود از خدا شفاعت کن
چهار با نبی نزد حضرت یکتا
نمود روی شفاعت به خواهش موسی
به آن جناب بهر نوبت از خدای مجید
نوید بخشش و تخفیف و فیض و لطف رسید
برای خواهش احمد نماز آخر کار
به پنج وقت ز پنجاه وقت یافت قرار
نمود در ره امت تحمل زحمت
که تا کنند تلافی به عترتش امت
ولی به ماریه از لشکر عبید زیاد
کسی به سبط نبی مهلت نماز نداد
طلب نمود حسینش چو روز عاشورا
پی نماز امان از جماعت اعدا
جواب داد لعینی از آن گروه جهول
که ای حسین نماز تو کی بود مقبول
دو تن ز یاور و انصار سبط پیمبر
به پیش تیر بلا جان خود نمود سپر
به خاک کرد تیمم امیر ملک حجاز
ز قحط آب به جای وضو برای نماز
کشید صوت اذان قاسم حزین ز جگر
اقامه گفت علی اکبر از برای پدر
ز خوف تیر مخالف که بود در پرواز
چه گویم آنکه شه دین چگونه کرد نماز
چسان نماز که از کربلا به چرخ اثیر
بلند بود ز تکبیر خصم غرش تیر
نمود همره اصحاب سیدالشهداء
بدین طریق جمایعت نماز ظهر نهاد
ولی به عصر نمازش دگر فرادا بود
که زیر خنجر شمر شریر تنها بود
به ظهر کرد تیمم اگر ز ظلم عدو
ز خون گرفت برای نماز عصر وضو
گهی ز خون جبین آبروی خود می‌جست
گهی ز تشنه لبی دست را زجان می‌شست
مخدرات حریمش به جای ذکر اذان
همه چو مار گزیده به الامان و فغان
کشید جای اقامه خروش و ناله و آه
میان دامن وی شاهزاده عبدالله
به جای بستن احرام و گفتن تکبیر
بلند کرد به روی دو دست طفل صغیر
ز ضربت چکمه شمر ستمگر مردود
گذشته بود نماز وی از قیام و قعود
پی قنوت گهی راز جوی داور بود
گهی به فکر غم امت پیمبر بود
درید تیر سه شعبه چو ناف او از هم
پی رکوع و سجود گاه راست شد گه خم
به زیر لب نفسی ذکر العطش می‌کرد
دمی دگر ز عطش زیر تیغ غش می‌کرد
گهی به شمر سخن بهر آب برلب داشت
گهی نظر به در خیمه سوی زینب داشت
به سجده بود سر آن شهید راه خدا
که از قفا سر او را نمود شمر جدا
به فرق (صامت) بیچاره عاقبت شد خاک
ز قتل زینت آغوش سید لولاک

اطلاعات

وزن: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: سید صادق هاشمی

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

روایتست که ختم رسل شب معراج
چو از تقریب ایزد نهاد بر سر تاج
هوش مصنوعی: نقل شده است که در شب معراج، هنگامی که پیامبر آخرالزمان به نزدیکی خداوند رسید، خداوند تاج و مقام ولایت را بر سر او نهاد.
به بحر وحدت یکتا چنان شد احمد غرق
که غیر میم احد را نماند ز احمد فرق
هوش مصنوعی: احمد به اندازه‌ای در دریای یکتایی غرق شد که هیچ ویژگی دیگری از او جز حرف "میم" باقی نماند.
پس از افاضه فیض حضور و قرب وصول
که کرد قوس صعودش به سوی خاک نزول
هوش مصنوعی: بعد از اینکه نعمت و رحمت الهی از حضور و نزدیکی به حق بروز کرد، قوس صعود او به سوی زمین و دنیا نزول کرد.
در آسمان چهارم ز فلک او ادنی
رسید چون مه افلاک لیله الاسری
هوش مصنوعی: در آسمان چهارم، او به عرش نزدیک شد، مانند ماهی که در شب معراج به بالاترین نقطه خود می‌رسد.
جناب موسی عمران به تهنیت بگشاد
لب مبارک خود از پی مبارک باد
هوش مصنوعی: جناب موسی بن عمران با کلام مبارک خود، برای祝 سابقه و خوشبینی ابراز مسرّت و خوشحالی کردند.
سئوال کرد که ای رهسپار عرش عظیم
چه کرد با تو ز الطاف کردگار کریم
هوش مصنوعی: پرسید که ای کسی که به سفر آسمان‌های بلند رفته‌ای، لطف‌های خداوند بزرگ با تو چه کرده است؟
جواب داد که بر من خدای پاک ودود
ز مرحمت در احسان و بذل و جود گشود
هوش مصنوعی: او گفت که خداوند پاک و مهربان، از سر لطف و بزرگواری، درهای احسان و بخشش را به روی من گشاد است.
قرار داد که پنجاه وقت بهر نیاز
کنند هر شب و روز امتم ادای نماز
هوش مصنوعی: توافق کردند که هر شب و روز، پنجاه بار به خاطر نیازهای مردم، نماز بخوانند.
کلیم گفت که ای برج اختر رفعت
به امت تو نمی‌باشد آنقدر طاقت
هوش مصنوعی: کلیم اشاره می‌کند که ای ستاره درخشان، مقام و مرتبه تو برای ملت تو اینقدر نیست که بتوانند آن را تحمل کنند.
به سوی حق پی تخفیف حال رجعت کن
برای امت خود از خدا شفاعت کن
هوش مصنوعی: به سمت خداوند برو و برای آرامش حال مردم شفاعت کن تا از او برای امت خود درخواست رحمت و کمک کنی.
چهار با نبی نزد حضرت یکتا
نمود روی شفاعت به خواهش موسی
هوش مصنوعی: چهار پیامبر به درگاه خداوند یکتا حاضر شدند و درخواست شفاعت کردند، و این خواسته به خاطر موسی بود.
به آن جناب بهر نوبت از خدای مجید
نوید بخشش و تخفیف و فیض و لطف رسید
هوش مصنوعی: به آن بزرگوار به هر بار، از جانب خداوند بزرگ خبر خوش بخشش، آرامش و رحمت و لطف رسید.
برای خواهش احمد نماز آخر کار
به پنج وقت ز پنجاه وقت یافت قرار
هوش مصنوعی: برای درخواست احمد، در نهایت پنج نماز از پنجاه نماز به او داده شد که راحتی و آرامش را برایش به ارمغان آورد.
نمود در ره امت تحمل زحمت
که تا کنند تلافی به عترتش امت
هوش مصنوعی: در مسیر پیروان دین، زحمت‌های بسیاری را تحمل کردند تا به خاطر خانواده‌اش جبران کنند.
ولی به ماریه از لشکر عبید زیاد
کسی به سبط نبی مهلت نماز نداد
هوش مصنوعی: در لشکر عبید زیاد، کسی به ماریه اجازه نداد که به پسران پیامبر (سبط نبی) وقت نماز را بدهد.
طلب نمود حسینش چو روز عاشورا
پی نماز امان از جماعت اعدا
هوش مصنوعی: حسین در روز عاشورا درخواست کرد که نماز بخواند و از جمعیت دشمن، امنیت و امان بخواهد.
جواب داد لعینی از آن گروه جهول
که ای حسین نماز تو کی بود مقبول
هوش مصنوعی: عزیزی از آن جمعی که نادان بودند، به حسین گفت: "نماز تو کی مورد پذیرش است؟"
دو تن ز یاور و انصار سبط پیمبر
به پیش تیر بلا جان خود نمود سپر
هوش مصنوعی: دو نفر از یاران و حامیان پیامبر، برای دفاع از جان خود در برابر تیر و بلای ناگوار، خود را سپر قرار دادند.
به خاک کرد تیمم امیر ملک حجاز
ز قحط آب به جای وضو برای نماز
هوش مصنوعی: به خاطر کمبود آب در سرزمین حجاز، امیر به جای وضو برای نماز، تیمم کرد و به خاک دست زد.
کشید صوت اذان قاسم حزین ز جگر
اقامه گفت علی اکبر از برای پدر
هوش مصنوعی: صدای اذان قاسم با حالتی غمگین از دل برخواسته و علی اکبر به خاطر پدرش اقامه را اعلام کرد.
ز خوف تیر مخالف که بود در پرواز
چه گویم آنکه شه دین چگونه کرد نماز
هوش مصنوعی: از ترس تیر دشمن که در حال پرواز بود، چه بگویم از کسی که امام دین چگونه نماز خواند.
چسان نماز که از کربلا به چرخ اثیر
بلند بود ز تکبیر خصم غرش تیر
هوش مصنوعی: چگونه می‌توان نماز را که از کربلا به آسمان می‌رفت، به یاد آورد در حالی که صدای تکبیر دشمن مانند غرش تیر به گوش می‌رسید؟
نمود همره اصحاب سیدالشهداء
بدین طریق جمایعت نماز ظهر نهاد
هوش مصنوعی: در این بیت به نمایش همراهی و وفاداری یاران امام حسین (ع) اشاره شده است. به طوری که این همراهی و اتحاد، به شکل برگزاری نماز ظهر در جماعت نمایش داده شده است. این نشان از اهمیت اتحاد و همراهی در زمان‌های سخت دارد.
ولی به عصر نمازش دگر فرادا بود
که زیر خنجر شمر شریر تنها بود
هوش مصنوعی: در زمان نماز او، دیگر نمی‌توانست تنها باشد، چرا که زیر تیزی خنجر شمر بدجنس قرار داشت.
به ظهر کرد تیمم اگر ز ظلم عدو
ز خون گرفت برای نماز عصر وضو
هوش مصنوعی: اگر به خاطر ظلم دشمن، کسی نتواند وضو بگیرد و به جای آن تیمم کند، برای نماز عصر از خون خود وضو می‌گیرد.
گهی ز خون جبین آبروی خود می‌جست
گهی ز تشنه لبی دست را زجان می‌شست
هوش مصنوعی: گاهی برای حفظ آبرو از خون جبین خود مایه می‌گذاشت، و گاهی نیز برای رفع تشنگی، دستش را از جانش می‌شست.
مخدرات حریمش به جای ذکر اذان
همه چو مار گزیده به الامان و فغان
هوش مصنوعی: مخدرات حریم او به جای ذکر اذان، همه مانند افرادی که از نیش مار گزیده‌اند به فریاد و واویلا مشغول‌اند.
کشید جای اقامه خروش و ناله و آه
میان دامن وی شاهزاده عبدالله
هوش مصنوعی: صدای ناله و آه به جای اقامه در دامن شاهزاده عبدالله به گوش می‌رسد.
به جای بستن احرام و گفتن تکبیر
بلند کرد به روی دو دست طفل صغیر
هوش مصنوعی: به جای اینکه به طور رسمی به مناسک حج برود و اعلام تکبیر کند، او نوزاد کوچکی را به دو دست بلند کرد.
ز ضربت چکمه شمر ستمگر مردود
گذشته بود نماز وی از قیام و قعود
هوش مصنوعی: به خاطر ضربات چکمه شمر، نماز او در قیام و قعود رد شده بود و مورد قبول واقع نمی‌شد.
پی قنوت گهی راز جوی داور بود
گهی به فکر غم امت پیمبر بود
هوش مصنوعی: در پی دعا و نیایش، گاهی به جستجوی راز و حقیقتی از جانب خداوند می‌پردازد و گاهی نیز به فکر واندیشیدن به مشکلات و غم‌های مردم و پیروان پیامبر مشغول است.
درید تیر سه شعبه چو ناف او از هم
پی رکوع و سجود گاه راست شد گه خم
هوش مصنوعی: تیر سه‌شعبه‌ای که به درون شکم او نفوذ کرد، سپس در موقعیت‌های مختلف مانند رکوع و سجود به حالتی درست و خمیده درآمد.
به زیر لب نفسی ذکر العطش می‌کرد
دمی دگر ز عطش زیر تیغ غش می‌کرد
هوش مصنوعی: در زیر لب، به آرامی از تشنگی یاد می‌کرد و لحظه‌ای بعد، به خاطر آن تشنگی، از حال رفته و ضعفش را احساس می‌کرد.
گهی به شمر سخن بهر آب برلب داشت
گهی نظر به در خیمه سوی زینب داشت
هوش مصنوعی: گاهی شمر به آب نزدیک می‌شد و صحبت می‌کرد، و گاهی هم به سمت در خیمه نگاه می‌کرد و به زینب توجه داشت.
به سجده بود سر آن شهید راه خدا
که از قفا سر او را نمود شمر جدا
هوش مصنوعی: سری که در راه خدا به سجده افتاده بود، شمر آن را از پشت برید.
به فرق (صامت) بیچاره عاقبت شد خاک
ز قتل زینت آغوش سید لولاک
هوش مصنوعی: در نهایت، سرنوشت بد و تلخی برای بیچاره‌ای رقم خورد که به خاطر قتل زیبایی که در آغوش شخصیت بزرگی بود، به خاک سپرده شد.