گنجور

۵- آیات ۲۸ تا ۳۹

وَ إِمّٰا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ اِبْتِغٰاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوهٰا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُوراً (۲۸) وَ لاٰ تَجْعَلْ یَدَکَ‌ مَغْلُولَةً إِلیٰ عُنُقِکَ وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا کُلَّ اَلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً (۲۹) إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ اَلرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کٰانَ بِعِبٰادِهِ خَبِیراً بَصِیراً (۳۰) وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَوْلاٰدَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاٰقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیّٰاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کٰانَ خِطْأً کَبِیراً (۳۱) وَ لاٰ تَقْرَبُوا اَلزِّنیٰ إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَةً وَ سٰاءَ سَبِیلاً (۳۲) وَ لاٰ تَقْتُلُوا اَلنَّفْسَ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً فَلاٰ یُسْرِفْ فِی اَلْقَتْلِ إِنَّهُ کٰانَ مَنْصُوراً (۳۳) وَ لاٰ تَقْرَبُوا مٰالَ اَلْیَتِیمِ إِلاّٰ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتّٰی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ اَلْعَهْدَ کٰانَ مَسْؤُلاً (۳۴) وَ أَوْفُوا اَلْکَیْلَ إِذٰا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطٰاسِ اَلْمُسْتَقِیمِ ذٰلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً (۳۵) وَ لاٰ تَقْفُ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ وَ اَلْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (۳۶) وَ لاٰ تَمْشِ فِی اَلْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ اَلْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ اَلْجِبٰالَ طُولاً (۳۷) کُلُّ ذٰلِکَ کٰانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً (۳۸) ذٰلِکَ مِمّٰا أَوْحیٰ إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ اَلْحِکْمَةِ وَ لاٰ تَجْعَلْ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَتُلْقیٰ فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً (۳۹)

و اگر اعراض کنی از ایشان برای طلب رحمتی از پروردگارت که امید می‌داری او را پس بگوی مر ایشان را گفتاری نرم (۲۸) و نگردان دستت را بربسته بگردنت و مگشایش همگی گشادن (اسراف مکن) پس بنشین ملامت کرده شده مغموم (۲۹) بدرستی که پروردگارت گشاده می‌گرداند روزی را برای آنکه می‌خواهد و تنگ می‌گرداند بدرستی که او باشد ببندگانش آگاه بینا (۳۰) و مکشید فرزندانتان را از بیم تنگدستی ما روزی می‌دهیم ایشان را و شما را بدرستی که کشتن ایشان باشد گناهی بزرگ (۳۱) و پیرامون نگردید زنا را بدرستی که آن باشد کاری زشت بد راهی است (۳۲) و مکشید نفسی را که حرام کرد خدا مگر بحق و کسی که کشته شد مظلوم پس بحقیقت گردانیدیم از برای وارثش تسلطی پس نباید که اسراف کنند در قتل بدرستی که او باشد یاری کرده شده (۳۳) و پیرامون نگردید مال یتیم را مگر بآنکه آن بهتر است تا برسد بکمال قوتش و وفا کنید به پیمان بدرستی که پیمان باشد پرسیده شده (۳۴) و تمام کنید پیمانه را چون به پیمایید و وزن کنید بترازو و یا قپان درست آن بهتر است و خوب‌تر بحسب عاقبت (۳۵) و پیرو مشو آنچه نباشد مر ترا بآن دانش بدرستی که گوش و چشم و دل آنها باشد از آن پرسیده شونده (۳۶) و راه مرو در زمین از روی کبر و ناز بدرستی که تو رخنه نتوانی کرد زمین را هرگز و نخواهی رسید هرگز بکوهها در بلندی (۳۷) همه آن باشد بدیش نزد پروردگارت ناخوش داشته شده (۳۸) آن از آن چیزیست که وحی فرستاد بتو پروردگارت از حکمت و قرار مده با خدا الهی دیگر پس انداخته شوی در دوزخ ملامت کرده رانده شده (۳۹)

از فقیران ور بگردانی تو رو
انتظار رزق را از بهر او
از خداوندی کز او داری امید
پس بگو قولی نکوشان با نوید
هم مگردان بسته دستت بر عُنق
بخل می ناور به مسکین و قُنق
هم مکن بذل آنچه داری از اساس
تا نشینی خود برهنه از لباس
پیرهن بر سایل او داد از نیاز
چون برهنه بُد نیامد بر نماز
آمد این آیت که مگشا دست خویش
بر هر آنچه داری از کم یا که بیش
این بود در حکم عقل مستقیم
لیک بس صعب است در پیش کریم
می گشاید رزق را پروردگار
بر هر آنکه خواهد اندر روزگار
ور که خواهد تنگ سازد هم کساد
او بود دانا و بینا بر عباد
وز شما از خوف فقر اندر نمط
قتل فرزندان بود کفر و غلط
در زمان جاهلیّت دختران
زنده می کردند در گوران سران
تا مگر نبوند قادر بر جهاز
منفعل گردند از خلق مجاز
گفتهایم از پیش شرح این تمام
قتل ایشان گفت کفر است و حرام
رزق آنها و شما از جزء و کل
هست بر ما نیست کس بر کس عُتُل
قتل فرزندان خطائی اکبر است
هر کُشد فرزندِ خود را کافر است
می نگردید ایچ نزدیک زنا
کوست فعلی زشت و راهی بدنما
بر شما هم قتل نفس آمد حرام
جز به حکم راست یعنی انتقام
کشته شد ور کس به ظلم و ناروا
بر ولیّ او بگرداندیم ما
امر و استیلاء و قدرت در قصاص
پس به قتل اسراف نارد ز اختصاص
وارث دم باشد او منصور لیک
بر همان قدری که مشروع است و نیک
همچنین نزدیک بر مال یتیم
می نگردید ار امینید و سلیم
جز به وجهی خوب تر تا او رسد
بر کمال رشد از روی سند
غبطه اش یعنی نگهدارید باز
ضبط اموالش کنید از امتیاز
تا رسد بر غایت رشد و بلوغ
هم به عقل ار هیچ از آن دارد فروغ
هم به عهد خود کنید از حق وفاء
عهد مسئولیّت بر اهل ولاء
هم بپیمایید کیل آن را که جُست
صدق و موزون با ترازوی درست
بهتر است از روی تأویل این یقین
یعنی اندر عاقبت از روی دین
از پی آن می مرو در هر مقام
کت نباشد دانشی بر وی تمام
زآنکه گوش و چشم و دل بی واهمه
جمله مسئولند هر یک زآن همه
زین نصیحت مر صفی را در نظر
هیچ ناید پند و وعظی نیک تر
یعنی آنکه گفت حق از پی مرو
آنچه را کز وی نداری علم تو
هم مرو راه از تکبّر تو به ارض
که بنشکافی زمین را تو به فرض
این بود از خودپسندی هم فرح
گفت زآن لَا تَمشِ فِی الْأرضِ مَرَح
در بلندی کی رسی هرگز به کوه
پس تذلّل کن، بِنه کبر و شکوه
کلّ اینها سیّئه است و ناپسند
نزد ربّت هست مکروه و نژند
بیست و پنج از امر و نهی است ای پناه
تا به این جا از مع االله اله
یازده امر است و نهی اش چارده
بوده اینها ثبت اندر لوح شه
این است آن چیزی که وحی از کردگار
بر تو شد از حکمت کامل عیار
می مگردان با خدا دیگر خدای
که در افتی در جهنم ز اقتضای
مر ملامت دیده و رانده شده
شرک تو خود دوزخ است و غمکده
۴- آیات ۲۲ تا ۲۷: لاٰ تَجْعَلْ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَتَقْعُدَ مَذْمُوماً مَخْذُولاً (۲۲) وَ قَضیٰ رَبُّکَ أَلاّٰ تَعْبُدُوا إِلاّٰ إِیّٰاهُ وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً إِمّٰا یَبْلُغَنَّ عِنْدَکَ اَلْکِبَرَ أَحَدُهُمٰا أَوْ کِلاٰهُمٰا فَلاٰ تَقُلْ لَهُمٰا أُفٍّ وَ لاٰ تَنْهَرْهُمٰا وَ قُلْ لَهُمٰا قَوْلاً کَرِیماً (۲۳) وَ اِخْفِضْ لَهُمٰا جَنٰاحَ اَلذُّلِّ مِنَ اَلرَّحْمَةِ وَ قُلْ رَبِّ اِرْحَمْهُمٰا کَمٰا رَبَّیٰانِی صَغِیراً (۲۴) رَبُّکُمْ أَعْلَمُ بِمٰا فِی نُفُوسِکُمْ إِنْ تَکُونُوا صٰالِحِینَ فَإِنَّهُ کٰانَ لِلْأَوّٰابِینَ غَفُوراً (۲۵) وَ آتِ ذَا اَلْقُرْبیٰ حَقَّهُ وَ اَلْمِسْکِینَ وَ اِبْنَ اَلسَّبِیلِ وَ لاٰ تُبَذِّرْ تَبْذِیراً (۲۶) إِنَّ اَلْمُبَذِّرِینَ کٰانُوا إِخْوٰانَ اَلشَّیٰاطِینِ وَ کٰانَ اَلشَّیْطٰانُ لِرَبِّهِ کَفُوراً (۲۷)۶- آیات ۴۰ تا ۴۸: أَ فَأَصْفٰاکُمْ رَبُّکُمْ بِالْبَنِینَ وَ اِتَّخَذَ مِنَ اَلْمَلاٰئِکَةِ إِنٰاثاً إِنَّکُمْ لَتَقُولُونَ قَوْلاً عَظِیماً (۴۰) وَ لَقَدْ صَرَّفْنٰا فِی هٰذَا اَلْقُرْآنِ لِیَذَّکَّرُوا وَ مٰا یَزِیدُهُمْ إِلاّٰ نُفُوراً (۴۱) قُلْ لَوْ کٰانَ مَعَهُ آلِهَةٌ کَمٰا یَقُولُونَ إِذاً لاَبْتَغَوْا إِلیٰ ذِی اَلْعَرْشِ سَبِیلاً (۴۲) سُبْحٰانَهُ وَ تَعٰالیٰ عَمّٰا یَقُولُونَ عُلُوًّا کَبِیراً (۴۳) تُسَبِّحُ لَهُ اَلسَّمٰاوٰاتُ اَلسَّبْعُ وَ اَلْأَرْضُ وَ مَنْ فِیهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلاّٰ یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لٰکِنْ لاٰ تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ إِنَّهُ کٰانَ حَلِیماً غَفُوراً (۴۴) وَ إِذٰا قَرَأْتَ اَلْقُرْآنَ جَعَلْنٰا بَیْنَکَ وَ بَیْنَ اَلَّذِینَ لاٰ یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ حِجٰاباً مَسْتُوراً (۴۵) وَ جَعَلْنٰا عَلیٰ قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً أَنْ یَفْقَهُوهُ وَ فِی آذٰانِهِمْ وَقْراً وَ إِذٰا ذَکَرْتَ رَبَّکَ فِی اَلْقُرْآنِ وَحْدَهُ وَلَّوْا عَلیٰ أَدْبٰارِهِمْ نُفُوراً (۴۶) نَحْنُ أَعْلَمُ بِمٰا یَسْتَمِعُونَ بِهِ إِذْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیْکَ وَ إِذْ هُمْ نَجْویٰ إِذْ یَقُولُ اَلظّٰالِمُونَ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلاّٰ رَجُلاً مَسْحُوراً (۴۷) اُنْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ اَلْأَمْثٰالَ فَضَلُّوا فَلاٰ یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلاً (۴۸)

اطلاعات

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی)
قالب شعری: مثنوی

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

وَ إِمّٰا تُعْرِضَنَّ عَنْهُمُ اِبْتِغٰاءَ رَحْمَةٍ مِنْ رَبِّکَ تَرْجُوهٰا فَقُلْ لَهُمْ قَوْلاً مَیْسُوراً (۲۸) وَ لاٰ تَجْعَلْ یَدَکَ‌ مَغْلُولَةً إِلیٰ عُنُقِکَ وَ لاٰ تَبْسُطْهٰا کُلَّ اَلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُوماً مَحْسُوراً (۲۹) إِنَّ رَبَّکَ یَبْسُطُ اَلرِّزْقَ لِمَنْ یَشٰاءُ وَ یَقْدِرُ إِنَّهُ کٰانَ بِعِبٰادِهِ خَبِیراً بَصِیراً (۳۰) وَ لاٰ تَقْتُلُوا أَوْلاٰدَکُمْ خَشْیَةَ إِمْلاٰقٍ نَحْنُ نَرْزُقُهُمْ وَ إِیّٰاکُمْ إِنَّ قَتْلَهُمْ کٰانَ خِطْأً کَبِیراً (۳۱) وَ لاٰ تَقْرَبُوا اَلزِّنیٰ إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَةً وَ سٰاءَ سَبِیلاً (۳۲) وَ لاٰ تَقْتُلُوا اَلنَّفْسَ اَلَّتِی حَرَّمَ اَللّٰهُ إِلاّٰ بِالْحَقِّ وَ مَنْ قُتِلَ مَظْلُوماً فَقَدْ جَعَلْنٰا لِوَلِیِّهِ سُلْطٰاناً فَلاٰ یُسْرِفْ فِی اَلْقَتْلِ إِنَّهُ کٰانَ مَنْصُوراً (۳۳) وَ لاٰ تَقْرَبُوا مٰالَ اَلْیَتِیمِ إِلاّٰ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ حَتّٰی یَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا بِالْعَهْدِ إِنَّ اَلْعَهْدَ کٰانَ مَسْؤُلاً (۳۴) وَ أَوْفُوا اَلْکَیْلَ إِذٰا کِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطٰاسِ اَلْمُسْتَقِیمِ ذٰلِکَ خَیْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِیلاً (۳۵) وَ لاٰ تَقْفُ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ اَلسَّمْعَ وَ اَلْبَصَرَ وَ اَلْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً (۳۶) وَ لاٰ تَمْشِ فِی اَلْأَرْضِ مَرَحاً إِنَّکَ لَنْ تَخْرِقَ اَلْأَرْضَ وَ لَنْ تَبْلُغَ اَلْجِبٰالَ طُولاً (۳۷) کُلُّ ذٰلِکَ کٰانَ سَیِّئُهُ عِنْدَ رَبِّکَ مَکْرُوهاً (۳۸) ذٰلِکَ مِمّٰا أَوْحیٰ إِلَیْکَ رَبُّکَ مِنَ اَلْحِکْمَةِ وَ لاٰ تَجْعَلْ مَعَ اَللّٰهِ إِلٰهاً آخَرَ فَتُلْقیٰ فِی جَهَنَّمَ مَلُوماً مَدْحُوراً (۳۹)
هوش مصنوعی: اگر از آنها روگردان شوی به امید رحمت خدا که امیدوارش هستی، باید با آنها به زبانی نرم سخن بگویی. دستت را از گردن خود محکم نگه‌دار و آن را به طور کامل باز نکن که در نتیجه مورد سرزنش و نادم خواهی شد. پروردگار تو روزی را برای هر که بخواهد وسعت می‌دهد و برای هر که بخواهد تنگ می‌کند. او به بندگانش کاملاً آگاه و بیناست. فرزندانتان را به خاطر ترس از فقر نکشید، ما آنها و شما را روزی می‌دهیم. قتل آنها گناه بزرگی است. به زنا نزدیک نشوید، زیرا آن کار زشت و بد راهی است. نفسهایی را که خداوند حرام کرده جز به حق نکشید. هر کس به ناحق کشته شود، ما برای ولی او سلطه‌ای قرار داده‌ایم، پس در قتل زیاده‌روی نکنید که او در این امر یاری شده است. به مال یتیمان نزدیک نشوید جز به بهترین شیوه تا وقتی که به سن بلوغ برسند. به تعهدات خود وفا کنید، زیرا اقرار به عهد مسئولیت بالایی دارد. هنگامی که می‌زنید، وزن را به صورت صحیح انجام دهید، زیرا این کار بهتر و نتیجه‌اش نیکو است. به دنبال چیزی نروید که به آن علم ندارید، زیرا گوش و چشم و دل همه مورد سؤال قرار خواهند گرفت. با غرور در زمین قدم نزنید، زیرا شما نمی‌توانید زمین را بشکافید و به ارتفاع کوه‌ها نخواهید رسید. همه این کارها نزد پروردگارتان ناپسند است. اینها از حکمت‌هایی است که پروردگارت به تو وحی کرده، و مع الهی دیگری با خدا قرار ندهید که در این صورت به جهنم افکنده خواهید شد و نادم و مورد نکوهش خواهید بود.
و اگر اعراض کنی از ایشان برای طلب رحمتی از پروردگارت که امید می‌داری او را پس بگوی مر ایشان را گفتاری نرم (۲۸) و نگردان دستت را بربسته بگردنت و مگشایش همگی گشادن (اسراف مکن) پس بنشین ملامت کرده شده مغموم (۲۹) بدرستی که پروردگارت گشاده می‌گرداند روزی را برای آنکه می‌خواهد و تنگ می‌گرداند بدرستی که او باشد ببندگانش آگاه بینا (۳۰) و مکشید فرزندانتان را از بیم تنگدستی ما روزی می‌دهیم ایشان را و شما را بدرستی که کشتن ایشان باشد گناهی بزرگ (۳۱) و پیرامون نگردید زنا را بدرستی که آن باشد کاری زشت بد راهی است (۳۲) و مکشید نفسی را که حرام کرد خدا مگر بحق و کسی که کشته شد مظلوم پس بحقیقت گردانیدیم از برای وارثش تسلطی پس نباید که اسراف کنند در قتل بدرستی که او باشد یاری کرده شده (۳۳) و پیرامون نگردید مال یتیم را مگر بآنکه آن بهتر است تا برسد بکمال قوتش و وفا کنید به پیمان بدرستی که پیمان باشد پرسیده شده (۳۴) و تمام کنید پیمانه را چون به پیمایید و وزن کنید بترازو و یا قپان درست آن بهتر است و خوب‌تر بحسب عاقبت (۳۵) و پیرو مشو آنچه نباشد مر ترا بآن دانش بدرستی که گوش و چشم و دل آنها باشد از آن پرسیده شونده (۳۶) و راه مرو در زمین از روی کبر و ناز بدرستی که تو رخنه نتوانی کرد زمین را هرگز و نخواهی رسید هرگز بکوهها در بلندی (۳۷) همه آن باشد بدیش نزد پروردگارت ناخوش داشته شده (۳۸) آن از آن چیزیست که وحی فرستاد بتو پروردگارت از حکمت و قرار مده با خدا الهی دیگر پس انداخته شوی در دوزخ ملامت کرده رانده شده (۳۹)
هوش مصنوعی: اگر از آنها دوری کنی به خاطر طلب رحمت از پروردگارت و امید داشته باشی که او تو را پاسخ دهد، پس به آنها سخنی نرم بگو. دستت را به شدت ببند و هرگز در دلت به آنها تنگ‌نظری و سخت‌گیری نکن، زیرا این کار موجب ملامت و اندوه تو خواهد شد. به‌درستی که پروردگارت روزی را برای هر کس که بخواهد گشوده و برای هر کس که بخواهد تنگ می‌کند؛ او به بندگانش آگاه است. فرزندان خود را به خاطر ترس از فقر کشته مکنید، ما به آنها و به شما روزی خواهیم داد و کشتن آنان گناهی بزرگ است. به سمت زنا نروید، زیرا عملی زشت و راهی بد است. جان کسی را که خداوند حرام کرده جز به حق مکشید و اگر کسی به ناحق کشته شود، برای وارث او تسلطی قرار داده‌ایم و نباید در کشتن اسراف کنید. پیرامون مال یتیمان تنهایی نکنید مگر آنکه به نفع آن‌ها باشد تا رشد کنند. به پیمان‌ها وفا کنید، زیرا آنها مورد سؤال قرار می‌گیرند. وقتی به پیمان می‌زنید، پیمانه را کامل کنید و وزن‌ها را با دقیق‌ترین میزان و ترازوی درست بسنجید؛ این کار بهتر است و عاقبت بهتری دارد. به دنبال چیزی که به آن علم نداری نرو، زیرا گوش و چشم و دل هر کدام از تو مورد سؤال قرار می‌گیرد. در زمین با تکیه بر کبر و خودپسندی راه نرو، زیرا تو هرگز نمی‌توانی زمین را بشکافی و به بلندی‌های کوه‌ها نخواهی رسید. همه این‌ها نزد پروردگارت ناخوشایند است. این از حکمت‌هایی است که پروردگارت به تو وحی کرده است. جز خدا الهی دیگر را نپرست، در غیر این صورت، در دوزخ به شدت ملامت‌شده و رانده خواهی شد.
از فقیران ور بگردانی تو رو
انتظار رزق را از بهر او
هوش مصنوعی: اگر به فقیرانی که به تو مراجعه می‌کنند، بی‌اعتنایی کنی، باید انتظار روزی آن‌ها را به خاطر تو نداشته باشی.
از خداوندی کز او داری امید
پس بگو قولی نکوشان با نوید
هوش مصنوعی: از خداوندی که به او امید دارید، درخواست کنید که وعده‌ای به شما بدهد و با نوید به شما کمک کند.
هم مگردان بسته دستت بر عُنق
بخل می ناور به مسکین و قُنق
هوش مصنوعی: دستت را بر گردن بی‌نواها فشار نده و از بخل و تنگ‌نظری دوری کن. به مسکینان و نیازمندان کمک کن و آنها را نرنجان.
هم مکن بذل آنچه داری از اساس
تا نشینی خود برهنه از لباس
هوش مصنوعی: آنچه را که داری به راحتی خرج نکن، چون ممکن است در آینده برای خودت به مشکل برخورد کنی و از نعمت‌ها و امکاناتت محروم شوی.
پیرهن بر سایل او داد از نیاز
چون برهنه بُد نیامد بر نماز
هوش مصنوعی: او از روی نیاز، پیرهنش را به سائل داد چون خودش برهنه بود و نمی‌توانست برای نماز بیاید.
آمد این آیت که مگشا دست خویش
بر هر آنچه داری از کم یا که بیش
هوش مصنوعی: این آیه بیان می‌کند که دست خود را بر هر آنچه که داری چه کم باشد و چه زیاد نگذار. انگار می‌گوید که از هر چیزی که در اختیار داری نباید به سادگی بگذری یا آن را نادیده بگیری.
این بود در حکم عقل مستقیم
لیک بس صعب است در پیش کریم
هوش مصنوعی: این مسئله در نظر عقل درست و منطقی به نظر می‌رسد، اما انجام آن در برابر انسان بزرگوار و بخشنده بسیار دشوار است.
می گشاید رزق را پروردگار
بر هر آنکه خواهد اندر روزگار
هوش مصنوعی: خداوند روزی را برای هر کسی که بخواهد، در زندگی‌اش فراهم می‌کند.
ور که خواهد تنگ سازد هم کساد
او بود دانا و بینا بر عباد
هوش مصنوعی: اگر کسی بخواهد دیگران را در تنگنا قرار دهد، باید بداند که خودش در واقع نادان و ناخواسته خود را در معرض بی‌علاقگی مردم قرار داده است.
وز شما از خوف فقر اندر نمط
قتل فرزندان بود کفر و غلط
هوش مصنوعی: به خاطر ترس از فقر، شما بر انجام کارهای نادرست و کفر آمیز اقدام کردید، مانند کشتن فرزندان.
در زمان جاهلیّت دختران
زنده می کردند در گوران سران
هوش مصنوعی: در دوران جاهلیت، دختران را زنده به گور می‌بردند و این عمل به عنوان یک رسم نادرست در میان برخی از سران قبیله‌ها رایج بود.
تا مگر نبوند قادر بر جهاز
منفعل گردند از خلق مجاز
هوش مصنوعی: برای اینکه نتوانند بر وسایل و ابزارها تسلط یابند، از خلقت و موجودات غیرواقعی تحت تأثیر قرار می‌گیرند.
گفتهایم از پیش شرح این تمام
قتل ایشان گفت کفر است و حرام
هوش مصنوعی: من از قبل توضیح داده‌ام که بیان تمام این قتل‌ها به زبان آوردن کفر و حرام است.
رزق آنها و شما از جزء و کل
هست بر ما نیست کس بر کس عُتُل
هوش مصنوعی: معنی این بیت به این صورت است: روزی و نعمت مردم به طور کلی و جزئی از جانب خداوند فراهم می‌شود و هیچ کس نمی‌تواند به دیگران آسیب بزند یا باعث کمبود خداوند در روزی آنها شود.
قتل فرزندان خطائی اکبر است
هر کُشد فرزندِ خود را کافر است
هوش مصنوعی: کشتن فرزندان بزرگ‌ترین گناه است؛ هر کسی فرزند خودش را بکشد، کافر به حساب می‌آید.
می نگردید ایچ نزدیک زنا
کوست فعلی زشت و راهی بدنما
هوش مصنوعی: به اطراف ننگرید، ای افرادی که به زشتی‌ها نزدیک می‌شوید؛ کاری ناپسند انجام می‌دهید و راهی نامناسب را در پیش گرفته‌اید.
بر شما هم قتل نفس آمد حرام
جز به حکم راست یعنی انتقام
هوش مصنوعی: این بیت بیان می‌کند که کشتن نفس (جان) دیگران بر شما حرام است، مگر در صورتی که به حق و بر اساس قضاوت راست و عادلانه صورت گیرد، یعنی تنها در حالت انتقام‌گیری مجاز است.
کشته شد ور کس به ظلم و ناروا
بر ولیّ او بگرداندیم ما
هوش مصنوعی: اگر کسی به ظلم و ناروا کشته شود، ما او را به ولیّ او واگذار خواهیم کرد.
امر و استیلاء و قدرت در قصاص
پس به قتل اسراف نارد ز اختصاص
هوش مصنوعی: در این بیت به موضوع قصاص و قدرت در اجرای آن اشاره شده است. بر اساس این بیان، تصمیم‌گیری در مورد قصاص و اجرای آن به مدیریت و توانایی افراد برمی‌گردد و نباید در این زمینه به زیاده‌روی یا لغزش انجامید. در واقع، مرزهایی برای قدرت و انتقام باید وجود داشته باشد تا به عدالت و انصاف آسیب نرساند.
وارث دم باشد او منصور لیک
بر همان قدری که مشروع است و نیک
هوش مصنوعی: او وارث دم است و به مانند منصور، اما فقط به اندازه‌ای که بر اساس حق و نیکویی باشد.
همچنین نزدیک بر مال یتیم
می نگردید ار امینید و سلیم
هوش مصنوعی: اگر شما امین و درستکار هستید، باید همان‌گونه که به اموال خود نگاه می‌کنید، به اموال یتیمان نیز با احترام و مسئولیت نزدیک شوید.
جز به وجهی خوب تر تا او رسد
بر کمال رشد از روی سند
هوش مصنوعی: به جز به شیوه‌ای بهتر و زیباتر، تا او به کمال و رشد واقعی خود برسد بر اساس مدارک و مستندات.
غبطه اش یعنی نگهدارید باز
ضبط اموالش کنید از امتیاز
هوش مصنوعی: غبطه‌اش به این معناست که باید اموالش را حفظ کنید و از امتیازاتی که دارد، محافظت کنید.
تا رسد بر غایت رشد و بلوغ
هم به عقل ار هیچ از آن دارد فروغ
هوش مصنوعی: برای رسیدن به مرحلهٔ کامل رشد و بلوغ، حتی اگر هم عقل و دانشی داشته باشی، باید آن را به روشنی و درستی به کار بگیری.
هم به عهد خود کنید از حق وفاء
عهد مسئولیّت بر اهل ولاء
هوش مصنوعی: به تعهدات خود پایبند باشید و به اصول و حقوقی که به افراد متعهد مربوط می‌شود، احترام بگذارید.
هم بپیمایید کیل آن را که جُست
صدق و موزون با ترازوی درست
هوش مصنوعی: قدم بردارید و آن را به درستی اندازه بزنید، زیرا صداقت و هماهنگی را باید با ترازوی دقیق سنجید.
بهتر است از روی تأویل این یقین
یعنی اندر عاقبت از روی دین
هوش مصنوعی: بهتر است که دربارهٔ این یقین فکر کنیم، یعنی در نهایت از روی اعتقاد و دین عمل کنیم.
از پی آن می مرو در هر مقام
کت نباشد دانشی بر وی تمام
هوش مصنوعی: به دنبال آن چیز نرو که در هر مکان کامل و بی نقص نیست.
زآنکه گوش و چشم و دل بی واهمه
جمله مسئولند هر یک زآن همه
هوش مصنوعی: این بیت می‌گوید که گوش، چشم و دل، بدون هیچ ترسی و نگرانی، همه مسئولیت دارند و هر یک به نوعی در این مسئولیت شریک هستند. به عبارتی، هر عضو از حواس ما نقشی در درک و آگاهی دارد و باید به آن‌ها توجه کنیم.
زین نصیحت مر صفی را در نظر
هیچ ناید پند و وعظی نیک تر
هوش مصنوعی: این جمله نشان می‌دهد که هیچ نصیحت و اندرز به اندازه‌ی این نصیحت ارزشمند نیست. صفی برای درک بهتر اوضاع اطرافش به این پند توجه می‌کند و می‌فهمد که این نصیحت به مراتب از سایر نصیحت‌ها برتر است.
یعنی آنکه گفت حق از پی مرو
آنچه را کز وی نداری علم تو
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که به دنبال چیزی نرو که درباره‌اش آگاهی و دانش کافی نداری. اگر نمی‌دانی چیزی چیست یا چه چیزی را باید دنبال کنی، بهتر است از آن دوری کنی.
هم مرو راه از تکبّر تو به ارض
که بنشکافی زمین را تو به فرض
هوش مصنوعی: در مسیر زندگی، با خودخواهی و تکبرت قدم نگذار، زیرا نمی‌توانی زمین را به دلخواه خود بشکافی یا تغییر دهی.
این بود از خودپسندی هم فرح
گفت زآن لَا تَمشِ فِی الْأرضِ مَرَح
هوش مصنوعی: این جمله به این معنی است که فردی به خاطر خودپسندی و غرور خودش، به دیگران و قوانین اجتماعی توجه نمی‌کند و در نتیجه با طرز رفتاری ناپسند، به خود و دیگران آسیب می‌زند. او باید بداند که این نوع رفتار مناسب نیست و باید محتاط باشد.
در بلندی کی رسی هرگز به کوه
پس تذلّل کن، بِنه کبر و شکوه
هوش مصنوعی: به اوج که نمی‌رسی، هرگز به کوه نرو، بنابراین با تواضع رفتار کن و از تکبر و خودستایی پرهیز کن.
کلّ اینها سیّئه است و ناپسند
نزد ربّت هست مکروه و نژند
هوش مصنوعی: تمام اینها کارهای بد و ناپسند است و در نظر پروردگارت مکروه و ناخوشایند به شمار می‌رود.
بیست و پنج از امر و نهی است ای پناه
تا به این جا از مع االله اله
هوش مصنوعی: این بیت به این معناست که با توجه به دستورات و نصایح الهی، انسان باید از خطاها و گمراهی‌ها دوری کند و به پناهگاه خداوند پناه ببرد. تا اینجای سفر زندگی، تأثیرات خداوند و معانی عمیق آن حس شده است.
یازده امر است و نهی اش چارده
بوده اینها ثبت اندر لوح شه
هوش مصنوعی: یازده کار واجب و ممنوعیت‌های آن چهارده مورد است که همه این‌ها در لوح مقدس نوشته شده‌اند.
این است آن چیزی که وحی از کردگار
بر تو شد از حکمت کامل عیار
هوش مصنوعی: این همان چیزی است که از سوی خداوند به تو نازل شده است و از حکمت کامل و بی‌نظیری برخوردار است.
می مگردان با خدا دیگر خدای
که در افتی در جهنم ز اقتضای
هوش مصنوعی: شراب را با خدا بچرخان، زیرا که اگر در اثر خواسته‌ها و تمایلات خود به جهنم بیفتی، دیگر خدایی نخواهی داشت.
مر ملامت دیده و رانده شده
شرک تو خود دوزخ است و غمکده
هوش مصنوعی: هر کس که مورد سرزنش و طرد قرار گیرد، شرک او خود عذاب و اندوهی است که نصیبش می‌شود.