دروود فراوان بر سعدی شیرین سخن، بسیار زیبا و روح نواز

سعدی اگر طالبی راه رو و رنج بر
کعبه دیدار دوست صبر بیابان اوست

من بر اساس یک نسخه قدیمی از کلیات سعدی این بیت رو اصلاح میکنم:
حیرت عشاق را عیب کند بی صبر
بهره ندارد ز عشق هرکه نه حیران اوست

آن که دل من چو گوی در خم چوگان اوست مَوقف آزادگان بر سر میدان اوست

معنی بیت اول 

۱ _آن کسی که در دل من همانند گویی گرفتار چوگان او گشته ، کسی است که آزادگان برای گرفتار شدن ، در میدان او صف می کشند .

 [ گوی = توپ و گلوله ای چوبین که در بازی چوگان از آن استفاده می شود / چوگان = چوبی با دستۀ راست و باریک و سرِ کج که با آن در چوگان بازی گوی را می زنند / موقف = جای ایستادن / آزادگان = جوانمردان ،بخشندگان ]

ره به در از کوی دوست نیست که بیرون بَرند سلسلۀ پای جمع زلف پریشان اوست

معنی بیت دوم 

۲ _عاشقان قادر نیستند از کوی دوست بیرون روند ، زیرا گیسوان آشفتۀ او مانند زنجیری به پای آنان پیچیده است . یا جمعیّت خاطر با پریشانی زلف او حاصل می شود . 

[ سلسله = زنجیر / ره به بیرون بردن = کنایه از رها شدن ]

چند نصیحت کنند بی خبرانم به صبر ؟ 

دردِ مرا ای حکیم ، صبر نه درمان اوست

معنی بیت سوم‌

۳ _ تا کی ناصحان مرا به شکیبایی فرا می خوانند ؟ ای طبیب ، درد من چیزی نیست که با شکیبایی درمان پذیرد . 

[ بی خبران = بی خبران از عشق / حکیم = اهل حکمت ، دانشمند و فرزانه ، طبیب ]

گر کند اِنعام او در منِ مسکین نگاه 

 ور نکند حاکم است ، بنده به فرمان اوست

معنی بیت چهارم 

۴ _اگر دوست با احسان خویش بر من درویش نظری بیفکند یا نه ، حکم ، حکم اوست . من گوش به فرمان او ایستاده ام . 

[ انعام = نعمت دادن / مسکین = درمانده و بیچاره ]

گر بزند بی گناه ، عادت بخت من است 

ور بنَوازد به لطف ، غایت احسان اوست

معنی بیت پنجم 

۵ _ اگر دوست ، بی آنکه مرتکب گناهی شوم مرا عقوبت کند ، از بخت بَد من است که به شکنجه شدن عادت دارد . امّا اگر مرا بنوازد و تفقّدی کند ، این نهایت نیکی و بخشش اوست . 

[ نواختن = نعمت دادن و مهربانی کردن / غایت احسان = نهایت نیکی و بخشش ]

میل ندارم به باغ ، اُنس نگیرم به سرو 

 سروی اگر لایق است ، قدّ خرامان اوست

معنی بیت ششم 

۶ _ برای رفتن به باغ و بستان رغبتی ندارم و به هیچ درخت سروی انس نمی گیرم ، زیرا اگر سروی شایسته دل بستن باشد ، فقط سرو خرامان قامت اوست . 

[ اُنس گرفتن = خو و الفت گرفتن / خرامان = خوش رفتار و با ناز ]

چون بتَواند نشست آن که دلش غایب است ؟ 

 یا بتَواند گریخت آن که به زندان اوست

معنی بیت هفتم

۷ _کسی که دلش به نزد معشوق رفته و از وی غایب گشته است ، چگونه می تواند آرام گیرد ؟ یا آن کسی که در زندان عشق محبوب اسیر است ، چگونه می تواند بگریزد ؟

 [ نشستن = آرام و قرار گرفتن / دل غایب بودن = کنایه از دلباخته و عاشق بودن ]

حیرت عشّاق را عیب کند بی بصر 

بهره ندارد ز عیش هر که نه حیران اوست

معنی بیت هشتم 

۸ _ آنان که بصیرتی ندارند ، به عاشقان خرده می گیرند که چرا متحیّرند ، به راستی کسانی که حیران معشوق نباشند از نشاط زندگی بهره ای نبرده اند . 

[ حیرت = سرگشتگی و سرگردانی / بی بصر = بی بصیرت ، کسی که چشم باطن و دل ندارد / عیش = زندگی خوب و خوش ، شادی ]

چون تو گلی کس ندید در چمن روزگار 

 خاصه که مرغی چو من بلبل بستان اوست

معنی بیت نهم 

۹ _ در باغ روزگاران هرگز گلی چون تو نروییده است ، به ویژه که پرنده ای چون من بلبل نغمه سرای آن گل باشد .

 [ چمن = سبزه و گیاه / مرغ = پرنده ]

گر همه مرغی زنند سخت کمانان به تیر 

حیف بُوَد بلبلی کِاین همه دستان اوست

معنی بیت دهم 

۱۰ _ اگر تیراندازان سخت کمان و ماهر همۀ پرندگان را با تیر بزنند ، دریغ است که بلبلی چون مرا که این همه سرود و نغمه تعبیه در منقار دارد ، از پای درآورند . 

[ حِیف = در تداول عامه کلمه ای است برای نشان دان تحسّر و تأسف ، دریغا ، افسوس . و به فتح اول ( حَیف ) به معنی ظلم و ستم / دستان = نغمه و آهنگ / سخت کمانان = کنایه از معشوقان بی رحم زیبا ]

سعدی ، اگر طالبی ، راه رَو و رنج بر 

 کعبۀ دیدار دوست ، صبر ، بیابان اوست

معنی بیت یازدهم 

۱۱ _ ای سعدی ، اگر یار را می طلبی ، از حرکت بازنایست و رنج و مشقّت راه را تحمّل کن . زیرا دیدار دوست به کعبه ای می ماند که شکیبایی مانند بیابان و گذرگاه آن است و ناگزیر باید از آن بیابان گذشت تا به دیدار کعبه نائل آمد .

منبع : شرح غزلهای سعدی 

دکتر محمدرضا برزگر خالقی 

دکتر تورج عقدایی 

سعدی : به چه کار آیدت ز گُل طبقی ؟

از گلستان ِ ما بِبَر طبقی 

شاد و تندرست باشید .

استاد تاج اصفهانی در میانه تصنیفی در مایه افشاری (تصنیف طبیعت با مطلع: در گلستان، از طبیعت...) تنها بیت نهم این غزل را با آوازی در گوشه قرایی میخوانند، گویی که آن بلبل بستان اشاره به آواز بی نظیر خود ایشان است.
چون تو گلی کس ندید در چمن روزگار
خاصه که مرغی چو من بلبل بستان اوست