«ژاله‌رانان»

دکتر میلاد عظیمی در یادداشتی در دهلیز تلگرام خود درباره اصطلاحی در آداب و رسوم مردم هند اشاره کرده اند:

مصراع دوم بیت یازدهم در هر دو چاپ دیوان ابوالفرج چنین است: «ژاله‌ را نان ز کشت‌ها به فسون». دکتر دامغانی دربارۀ این بیت نوشته‌اند:«مجموعا یعنی ژاله‌ای که بر دشمنان می‌بارد آن‌چنان ژاله‌ای نیست که تبدیل به "نان" گردد کنایه از اینکه موجب برکت و سعادت باشد بلکه ژاله‌ای است که موجب ادبار و بیچارگی می‌گردد» (۲).

    اول بگویم که ژاله در این ابیات یعنی تگرگ. شاعر ادعا کرده که با به تخت نشستن ممدوح، بلا ابر خواهد شد و چنان تگرگی از ابر بلا خواهد بارید که پشت کفر و کفار را می‌شکند. منظور از کافران هندیان هستند. به تصریح شاعر ، ممدوح، به هندوستان لشکر می‌کشد.
 در بیت دوم هم اصلا سخن از «نان» نیست. سخن از «ژاله‌رانان» است که تعبیر غریب و ناشناخته‌ای است. در حدود جستجوهای ناچیزم این تعبیر را ندیده‌ام.  در لغتنامۀ دهخدا و برخی فرهنگ‌هایی که مراجعه کرده‌ام نیامده است. در ذیل فرهنگ‌های فارسی استاد رواقی هم نیست. 
     مفاد بیت این است: این ژاله که از میغ بلا خواهد بارید از آن دست تگرگ‌هایی نیست که «ژاله‌رانان» با افسون و جادو از کشت‌زارها می‌گردانند و  دور می‌کنند و درنتیجه مانع صدمه رسیدن به باغ و مزرعه می‌شوند. 

 خب این یعنی چه؟ «ژاله‌رانان» کیستند؟ بیت به چه نکته‌ای اشاره دارد؟

    می‌دانیم که ابوالفرج رونی مدتی در هند زیست و محتملاً با آداب و رسوم مردم هند آشنا بود. از سوی دیگر ابوریحان بیرونی فرموده که مردم هند اصولاً به افسون و عزیمت ایمان و تمایل فراوان داشتند (۳). موضوع این بیت نیز به افسون و نیرنگ هندیان برمی‌گردد.      
     گردیزی  - مورخ قرن پنجم که در تاریخ نفیسش مطالب ارزشمندی دربارۀ «معارف هندوان» دارد – نوشته که یکی از انواع و اقسام افسون‌ها و طلسمات برهمنان و افسونگران هندی مربوط به ژاله/ تگرگ بوده است:

 « از خوانش‌های ایشان که بس عجب است یکی بستن ژاله است و "راندن" آن از جایی به جایی و بذین سبب دیه‌ها و جای‌ها مقاطعه ستانند و از ژاله نگاه دارند و سال‌به‌سال مقاطعۀ خویش بستانند و اگر کسی امتناع کند، ژاله را بر زمین او رانند»(۴). این را هم بنویسم که در جهان‌نامه (تألیف۶۰۵ ) نیز آمده که براهمۀ هندوستان «همی دعوی کنند که افسون‌ها کنیم و بدان مقصودها برآریم چون... بستن باران و تگرگ بر ناحیتی یا دیهی» (۵).

 می‌بینیم که اصلا «ژاله‌رانی» و تگرگ را از جایی به جایی راندن انگار  یک شغل شده بود و مناسبات اقتصادی خاصی داشته است!! مردم از آسیبی که تگرگ به زال‌وزندگیشان می‌زد ،وحشت داشتند و رندان از ترس و تشویش مردم استفاده می‌کردند و مقاطعه و پول معیّن می‌ستاندند و تعهد می‌دادند که تگرگ بر باغ و مزرعۀ مشتری نبارد. اگر هم کسی این پول را نمی‌داد برهمنان فسون می‌خواندند و ابر ژاله‌بار را به زمین او می‌راندند تا بر باغ او ببارد!
بارید به باغ او تگرگی
از گلبن او نماند برگی

پانوشت:
۱. دیوان ابوالفرج رونی به تصحیح دکتر محمود مهدوی دامغانی، ص ۱۲۶؛ نیز چاپ چایکین،ص۱۰۴ با قدری اختلاف.
۲. دیوان ابوالفرج رونی،ص۳۹۱.
۳. تحقیق ماللهند، ترجمۀ صدوقی سها، ج۱، ص۱۵۱.
۴. زین‌الاخبار، تصحیح رضازاده ملک،صص۴۱۰-۴۱۱؛ تصحیح حبیبی، دنیای کتاب، ص۶۱۵.
۵. تصحیح ریاحی، ص۱۱۳.