گنجور

بخش ۷۲ - در حکمت

حکمت از فکر راست‌بین باشد
در مراعات سر دین باشد
نظر اندر صفات حق کردن
به دل اثبات ذات حق کردن
سخنی کان به دل فرو ناید
دان که از حکمتی نکو ناید
تا نخوانی حکیم دو نان را
گر چه دانند علم یونان را
حسن فعل حکیم و حالش را
بین و آنگه شنومقالش را
گر زبان حکیم خاموشست
فعل او بین که سربسر هوشست
نه ازین رو رسول با مردم
گفت: «منی خذوا مناسککم»
روی آن حکمتی ندارد نور
کز کتاب و ز سنت افتد دور
هر کرا این متاع در بارست
نطق او در زبان و کردارست
دیدنش حکمتست و فعل امام
صحبتش رحمت خواص و عوام
وقت گفتن حکیم را پیداست
کانچه گوید به قدر گوید و راست
به هوا و مجاز دم نزند
در پی آرزو قدم نزند
بدهد بر خرد هوا را دست
خرد او کند هوا را پست
حفظ ناموس را کمر بندد
راه سالوس و زرق بربندد
آنچه داند نه هشتنی باشد
آنچه گوید نبشتنی باشد
سیرت رفتگان طریق او را
صفت صادقان رفیق او را
با امل انس کمترش باشد
اجل اندر برابرش باشد
نشود وقت او به بازی صرف
ننهد بی‌یقین قلم بر حرف
غم عمر گذشته گیرد پیش
دل ز بهر درم ندارد ریش
شفقت بر جوان و پیر کند
رحم بر منعم و فقیر کند
زو دل هیچ کس نیازارد
چون بیازرد، زود باز آرد
کوشد اندر تمام دانستن
ننگش آید ز خام دانستن
پر به خواب و خورش هوس نکند
بی‌تواضع نظر به کس نکند
صورت اهل حکمت این باشد
حکما را صفت چنین باشد
گرنه آنی که در گمان افتی
هرخسی را حکیم چون گفتی؟
حکمت آموز و نور حاصل کن
دل خود را به نور واصل کن
گر به حکمت رسی سوار شوی
حکما را سپاسدار شوی

اطلاعات

وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: ویکی‌درج

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

حکمت از فکر راست‌بین باشد
در مراعات سر دین باشد
هوش مصنوعی: حکمت ناشی از تفکر درست و نیکوست و در این تفکر باید به حفظ اصول دین توجه داشت.
نظر اندر صفات حق کردن
به دل اثبات ذات حق کردن
هوش مصنوعی: به دل خود صفات خدا را در نظر بگیر و با این توجه وجود خداوند را ثابت کن.
سخنی کان به دل فرو ناید
دان که از حکمتی نکو ناید
هوش مصنوعی: هر کلامی که به دل انسان نفوذ کند، نشانه‌ای از حکمت خوب و ارزشمند در آن نهفته است.
تا نخوانی حکیم دو نان را
گر چه دانند علم یونان را
هوش مصنوعی: اگر حکیم دو نان را نخوانی و در اهمیت آن توجه نکنی، دانستن علم یونان هم فایده‌ای ندارد.
حسن فعل حکیم و حالش را
بین و آنگه شنومقالش را
هوش مصنوعی: عمل و رفتار نیکو و حکیمانه او را ببین و حال او را درک کن، سپس به سخنانش گوش فرادهی.
گر زبان حکیم خاموشست
فعل او بین که سربسر هوشست
هوش مصنوعی: اگر زبان حکیم ساکت باشد، ولی اعمال او را مشاهده کن که نشان‌دهنده‌ی تمام خرد و دانش اوست.
نه ازین رو رسول با مردم
گفت: «منی خذوا مناسککم»
هوش مصنوعی: پیامبر به مردم گفت که مناسک و آیین‌های خود را بگیرید و انجام دهید.
روی آن حکمتی ندارد نور
کز کتاب و ز سنت افتد دور
هوش مصنوعی: این نور و دانشی که از کتاب و سنت به دست می‌آید، بی‌فایده و بی‌خود است اگر بر اساس حکمت و درایت نباشد.
هر کرا این متاع در بارست
نطق او در زبان و کردارست
هوش مصنوعی: هر کسی که این کالا را در دل داشته باشد، سخنان و رفتار او نشان‌دهنده آن است.
دیدنش حکمتست و فعل امام
صحبتش رحمت خواص و عوام
هوش مصنوعی: دیدن او نشان از حکمت الهی است و سخنان امام برای همه، چه خاص و چه عام، رحمت به شمار می‌رود.
وقت گفتن حکیم را پیداست
کانچه گوید به قدر گوید و راست
هوش مصنوعی: وقتی حکیم سخن می‌گوید، مشخص است که او آنچه را که می‌گوید، به اندازه و به حقیقت بیان می‌کند.
به هوا و مجاز دم نزند
در پی آرزو قدم نزند
هوش مصنوعی: کسی که به دنبال آرزوهاست، نباید به کارهای بیهوده و خیال‌های خام بپردازد.
بدهد بر خرد هوا را دست
خرد او کند هوا را پست
هوش مصنوعی: اگر عقل و خرد به کار بیفتد، می‌تواند هوا و نفس را تحت کنترل درآورد و به آن جایگاه نازلی بدهد.
حفظ ناموس را کمر بندد
راه سالوس و زرق بربندد
هوش مصنوعی: حفظ آبرو و شرف فرد، در زیر فشار فریب و نیرنگ قرار می‌گیرد.
آنچه داند نه هشتنی باشد
آنچه گوید نبشتنی باشد
هوش مصنوعی: آنچه که انسان می‌داند، به مانند یک عدد هشت نیست که بتوان به راحتی آن را بیان کرد. اما آنچه که انسان می‌گوید و نوشته می‌شود، در واقع نمایانگر آگاهی و دانسته‌هایش است.
سیرت رفتگان طریق او را
صفت صادقان رفیق او را
هوش مصنوعی: سیره و رفتار پیشینیان راه او را می‌شناساند و ویژگی‌های راست‌گرا به او کمک می‌کند.
با امل انس کمترش باشد
اجل اندر برابرش باشد
هوش مصنوعی: زمانی که عشق و دوستی کمتر باشد، مرگ به زودی فرا می‌رسد و در برابر انسان قرار می‌گیرد.
نشود وقت او به بازی صرف
ننهد بی‌یقین قلم بر حرف
هوش مصنوعی: در اینجا بیان می‌شود که وقتی زمان کسی به بیهوده‌گویی یا بازی‌های بی‌فایده بگذرد، هیچ تضمینی وجود ندارد که او بتواند حرف درست و معتبری بزند. این جمله به اهمیت توجه و دقت در سخن گفتن اشاره دارد.
غم عمر گذشته گیرد پیش
دل ز بهر درم ندارد ریش
هوش مصنوعی: غم گذشته عمر باعث ناراحتی دل می‌شود، اما برای این درد هیچ دلیلی پیدا نمی‌کند.
شفقت بر جوان و پیر کند
رحم بر منعم و فقیر کند
هوش مصنوعی: مهربانی و محبت به جوانان و افراد سالخورده نشان می‌دهد و همچنین بر روی کسانی که دارای نعمت هستند و فقیران رحم می‌کند.
زو دل هیچ کس نیازارد
چون بیازرد، زود باز آرد
هوش مصنوعی: اگر کسی دل کسی را به درد آورد، باید به سرعت از کارش بازگردد و از آن عمل دست بکشد.
کوشد اندر تمام دانستن
ننگش آید ز خام دانستن
هوش مصنوعی: کسی که تلاش می‌کند تا همه چیز را بداند، از اینکه چیزی را بدون درک درست و ناآگاهانه بشناسد، شرمنده می‌شود.
پر به خواب و خورش هوس نکند
بی‌تواضع نظر به کس نکند
هوش مصنوعی: پر از خواب و خورشید، کسی که به خویشتن مغرور است و تواضع ندارد، به دیگران نظر نمی‌کند و از خوشی و لذت‌های دنیا دور است.
صورت اهل حکمت این باشد
حکما را صفت چنین باشد
هوش مصنوعی: اهل حکمت به گونه‌ای هستند که در وجودشان صفات خاصی نمایان است و این ویژگی‌ها آنها را از دیگران متمایز می‌کند.
گرنه آنی که در گمان افتی
هرخسی را حکیم چون گفتی؟
هوش مصنوعی: اگر به هر کسی که فکر می‌کنی حکیم است، اعتماد کنی، در آن صورت ممکن است به اشتباه بیفتی.
حکمت آموز و نور حاصل کن
دل خود را به نور واصل کن
هوش مصنوعی: دانش و فهم را بیاموز و تلاش کن تا دل خود را به نور حقیقت روشن کنی.
گر به حکمت رسی سوار شوی
حکما را سپاسدار شوی
هوش مصنوعی: اگر به دانش و حکمت دست یابی، باید قدردان حکیمان و دانایان باشی.