گنجور

بخش ۳۷ - در ملازمت پادشاه و شرایط بندگی

ای پسر، چون ملازم شاهی
نتوان بود غافل و ساهی
بخش کن روز خویش و شب را نیز
مگذران بر فسوس عمر عزیز
شب سه ساعت به امر حق کن صرف
سه حساب و کتاب و رقعه و حرف
سه به تدبیر ملک و رای صواب
سه به آسایش و تنعم و خواب
روز را هم بدین قیاس نصیب
بکنی، گر مدبری و مصیب
پیش سلطان خشمناک مرو
در دم پنجهٔ هلاک مرو
موج دریاست قربت شاهان
خشم ایشان بلای ناگاهان
اول روز پیش شاه مدام
جهد کن تا سبق بری به سلام
در مکش خط به نام نزدیکان
پی منه بر مقام نزدیکان
شاه را بی‌نفاق طاعت کن
به قبولی ازو قناعت کن
گر ترا کم دهد مرو در خشم
وز به آن بیشتر مگردان چشم
چشم بر کن به دوستان قرین
گوش بر دشمنان گوشه‌نشین
هیزم خشک و برق آتش بار
مرد خفته است و دشمن بیدار
سود کس در زیان او مپسند
فتنه بر آستان او مپسند
هر کرا شاه بر کشد، بپذیر
وانکه را دشمنست دوست مگیر
دل درو بند و گنجش افزون کن
وانکه نگذاشت رنجش افزون کن
بنوازد، دعا کنش بر جان
بزند، سر مپیچش از فرمان
مال خواهد، کلید گنج ببر
مرد جوید، بکوش و رنج ببر
گر به آبت فرستد، ار آتش
به رخ هر دو رخ در آور خوش
با کسی کو به راه پیشترست
نزد سلطان به جاه بیشترست
گر بزرگی کند مدارش خرد
که ترا بار او بباید برد
آنکه در صید شاه دام نهد
بوسه بر دست هر غلام دهد
تا که باشد دل غلامی دور
از تو کارت کجا پذیرد نور؟
بر فتوح کسان میفگن چشم
ور فتوحت نشد مرو در خشم
ور گروهی مخالف شاهند
راه ایشان مده، که بیراهند
عیب کس بر تو چون شود تابان
دیده از دیدنش فرو خوابان
جهد کن تا چو ناکس و اوباش
نکنی سر مملکت را فاش
بر میان دار بند به کوشی
بر زبان نیز مهر خاموشی
با کسی، کش نمیتوان زد مشت
ور بکوشد، نمیتوانی کشت
اندکی خلق خوشترک باید
ور فتوحیست مشترک باید
خاطر شاه را چو آینه دان
همه نقشی درو معاینه دان
آنکه تا بود نقش راست شمرد
نقش کج پیش او نشاید برد
گر نباشد بدین صفاتت دست
پیش ایزد کمر نشاید بست

اطلاعات

وزن: فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: ویکی‌درج

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

ای پسر، چون ملازم شاهی
نتوان بود غافل و ساهی
هوش مصنوعی: ای پسر، اگر نمی‌توانی به خدمت پادشاه برسی، نباید بی‌توجه و غافل باشی.
بخش کن روز خویش و شب را نیز
مگذران بر فسوس عمر عزیز
هوش مصنوعی: روزها و شب‌هایت را به گونه‌ای بگذران که وقت گرانبهای عمرت را هدر ندهی.
شب سه ساعت به امر حق کن صرف
سه حساب و کتاب و رقعه و حرف
هوش مصنوعی: در شب سه ساعت را به دستورات الهی اختصاص بده و به حساب و کتاب، نوشتن و گفتگو بپرداز.
سه به تدبیر ملک و رای صواب
سه به آسایش و تنعم و خواب
هوش مصنوعی: سه قسمت از زندگی به تدبیر صحیح و فکر درست مربوط می‌شود، و سه قسمت دیگر به راحتی، خوشی و استراحت اختصاص دارد.
روز را هم بدین قیاس نصیب
بکنی، گر مدبری و مصیب
هوش مصنوعی: اگر روز را هم به همین شیوه مدیریت کنی، موفقیت نصیب تو خواهد شد، اگر انسان تدبیر و درستی باشی.
پیش سلطان خشمناک مرو
در دم پنجهٔ هلاک مرو
هوش مصنوعی: به نزد سلطان خشمگین نرو؛ در آن لحظه به دام هلاکت نیفت.
موج دریاست قربت شاهان
خشم ایشان بلای ناگاهان
هوش مصنوعی: امواج دریا نمایانگر دوری و غم شاهان هستند و خشم آن‌ها می‌تواند به صورت ناگهانی به بلای مردم عادی تبدیل شود.
اول روز پیش شاه مدام
جهد کن تا سبق بری به سلام
هوش مصنوعی: در آغاز روز، مدام تلاش کن تا بتوانی نخستین سلام را به شاه تقدیم کنی.
در مکش خط به نام نزدیکان
پی منه بر مقام نزدیکان
هوش مصنوعی: اگر می‌خواهی در کارهای خود از کسانی که به تو نزدیک هستند کمک بگیری، نباید تنها به اعتبار نام آن‌ها تکیه کنی و باید به شایستگی و قابلیت‌های واقعی آن‌ها توجه کنی.
شاه را بی‌نفاق طاعت کن
به قبولی ازو قناعت کن
هوش مصنوعی: پادشاه را بدون نیرنگ و دو دلی اطاعت کن و از او راضی باش.
گر ترا کم دهد مرو در خشم
وز به آن بیشتر مگردان چشم
هوش مصنوعی: اگر به تو چیزی کم داده شده، در خشم و ناراحتی نپسند و از آنچه بیشتر است، چشمت را بر مدار.
چشم بر کن به دوستان قرین
گوش بر دشمنان گوشه‌نشین
هوش مصنوعی: به دوستانت توجه کن و به دشمنان به خوبی گوش بده، ولی اجازه نده که آنها در زندگی‌ات تأثیر بگذارند.
هیزم خشک و برق آتش بار
مرد خفته است و دشمن بیدار
هوش مصنوعی: هیزم خشک و درخشش شعله ی آتش همگی نشانه‌گر وضعیتی هستند که در آن یک شخص در خواب است در حالی که دشمن در حال آماده‌باش و هوشیاری قرار دارد.
سود کس در زیان او مپسند
فتنه بر آستان او مپسند
هوش مصنوعی: در هر گونه زیان و مشکلات دیگران سودی نبر و از ایجاد مشکلات و فتنه‌ها برای آنها خودداری کن.
هر کرا شاه بر کشد، بپذیر
وانکه را دشمنست دوست مگیر
هوش مصنوعی: هر کسی که توسط شاه مورد پذیرش قرار گیرد، او را بپذیر و آن کس که با شاه دشمن است، دوست نداشته باش.
دل درو بند و گنجش افزون کن
وانکه نگذاشت رنجش افزون کن
هوش مصنوعی: دل خود را به عشق و محبت مشغول کن و کسی که باعث ناراحتی‌ات شده را فراموش کن.
بنوازد، دعا کنش بر جان
بزند، سر مپیچش از فرمان
هوش مصنوعی: به او محبت کن، برایش دعا کن و جانش را شاد کن، اما در برابر دستوراتش سرکشی نکن.
مال خواهد، کلید گنج ببر
مرد جوید، بکوش و رنج ببر
هوش مصنوعی: برای به دست آوردن ثروت و دارایی، باید تلاش و زحمت بکشی و سختی‌ها را تحمل کنی. کسی که به دنبال گنج و موفقیت است، باید عزم و اراده‌ای قوی داشته باشد و برای رسیدن به هدفش کوشاتر باشد.
گر به آبت فرستد، ار آتش
به رخ هر دو رخ در آور خوش
هوش مصنوعی: اگر آتش به صورتت هم بتابد، خوشحال باش که آب هم به تو می‌رسد.
با کسی کو به راه پیشترست
نزد سلطان به جاه بیشترست
هوش مصنوعی: با کسی که از تو در مسیر پیشرفت و راهنمایی بیشتری دارد، نزد پادشاه و مقام‌های بالا، ارزش و اعتبار بیشتری داری.
گر بزرگی کند مدارش خرد
که ترا بار او بباید برد
هوش مصنوعی: اگر کسی بزرگ‌تر از تو شود، خرد او باید راهنمای تو باشد؛ چرا که تو باید بار و مسئولیت او را به دوش بگیری.
آنکه در صید شاه دام نهد
بوسه بر دست هر غلام دهد
هوش مصنوعی: کسی که در شکار شکارچی بزرگی باشد، به هر خدمتکاری که دارد، احترام و محبت نشان می‌دهد.
تا که باشد دل غلامی دور
از تو کارت کجا پذیرد نور؟
هوش مصنوعی: تا زمانی که دل غلامی دور از تو باشد، چگونه ممکن است که کارهایت نور و روشنایی را بپذیرد؟
بر فتوح کسان میفگن چشم
ور فتوحت نشد مرو در خشم
هوش مصنوعی: اگر بر پیروزی‌ها و موفقیت‌ها چشم نداشته باشی، بهتر است در زمان شکست و ناامیدی خشمگین نشوی و خود را از مسیر کنار نکشی.
ور گروهی مخالف شاهند
راه ایشان مده، که بیراهند
هوش مصنوعی: اگر گروهی با شاه مخالفت دارند، راه آن‌ها را دنبال نکن، زیرا راهشان درست نیست.
عیب کس بر تو چون شود تابان
دیده از دیدنش فرو خوابان
هوش مصنوعی: اگر نقص کسی در نظر تو واضح شود، بهتر است که چشم خود را از دیدن آن ببندی و به آن توجه نکنید.
جهد کن تا چو ناکس و اوباش
نکنی سر مملکت را فاش
هوش مصنوعی: سعی کن تا مانند افراد بی‌معنی و بی‌ادب، اسرار مملکت را فاش نکنی.
بر میان دار بند به کوشی
بر زبان نیز مهر خاموشی
هوش مصنوعی: به هنگامی که در موقعیت دشواری قرار می‌گیری، باید زبانت را بسته نگه‌داری و از گفتن چیزی خودداری کنی.
با کسی، کش نمیتوان زد مشت
ور بکوشد، نمیتوانی کشت
هوش مصنوعی: اگر با کسی نتوانی درگیر شوی یا به او آسیب بزنی، پس نمی‌توانی او را از بین ببری یا شکست بدهی.
اندکی خلق خوشترک باید
ور فتوحیست مشترک باید
هوش مصنوعی: برای داشتن رابطه‌ای خوب با دیگران، لازم است کمی ادب و خوشرویی به خرج دهیم. اگر دستاوردی هم به دست می‌آید، باید آن را با دیگران تقسیم کنیم.
خاطر شاه را چو آینه دان
همه نقشی درو معاینه دان
هوش مصنوعی: در ذهن شاه، مانند یک آینه، همه چیز به وضوح قابل مشاهده است و هر چیزی که در آن وجود دارد، به دقت بررسی و تحلیل می‌شود.
آنکه تا بود نقش راست شمرد
نقش کج پیش او نشاید برد
هوش مصنوعی: کسی که به درستی و حقیقت پایبند است، نمی‌تواند به تحریف و نادرستی اعتنا کند.
گر نباشد بدین صفاتت دست
پیش ایزد کمر نشاید بست
هوش مصنوعی: اگر تو این ویژگی‌ها را نداشته باشی، نمی‌توانی در برابر خداوند اراده‌ات را محکم کنی.