گنجور

بخش ۲۹ - سخا به مستی

به مستی سخاوت بود نا پسند
اگر عاقلی بشنو این طرفه پند
گرت بخشش از حدِّ و انصاف رفت
دریغا که نامت به اتلاف رفت
وگر خود به ناحق کنی با وجود
دریغا که امساک بهتر که جود
ازین یک به حسرت ندامت خوری
وزان یک به غیرت ملامت بری
سخاوت که از طبع خیزد جداست
تکلّف سخا نیست عکس سخاست
به مستی اگر حاتم طی بود
چو بخشش کند نام بَر می بود
همین باز گویند کز رویِ دست
چنین ها بسی آید از مردِ مست
به مستی ز چیزی که بخشیده اند
خطاهای مستان پسندیده اند
پسندیدة عقل بخشودن است
که بخشوده در بخشش افزودن است
مقاماتِ بخشایش آسایش است
که بخشش هم از فیض بخشایش است
به مستی ببخشای بر زیر دست
زبردست را خود سر پنجه هست
چو هشیار گشتی ببخش و بده
نگه دار سر بر سر هم منه
چو دستت دهد پای مردی نکوست
کرم کن کرم کار پاکیزه خوست
و گر تنگ دستی ز خرج فراخ
حذر کن مبر شیشه در سنگلاخ
به مقدار سرمایه و دستگاه
به حق خود و مستحق کن نگاه
اگر شاه مست است اگر هوشیار
سخاوت کند از سرِ اختیار
نه ممکن که کاری کند ناپسند
گر از گنجِ دانش بود بهره مند
کسی کو گهردار باشد چو تیغ
چه نقصانش از بخشش بی دریغ
بود راست چون کوزة خرج گر
تهی شد یکی پرشود ده دگر
کجا دخل هر روزه آید فراز
توان خرج کردن به اندازه باز
مخور ناشتا تا توانی شراب
وگر باید انگشت زد بر تراب
کسی را که دیدی غذا کشته راح
نبینی ازو بیش خیر و فلاح
وگر خورده باشی تو او را نکوست
وگر او را می خورد غالب اوست
چو دانی که او خورد خواهد ترا
غذای خودش کرد خواهد ترا
مخور بیش چون او تو را می خورد
ز ره دور شو تا بلا بگذرد

اطلاعات

وزن: فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: مصطفی علیزاده و دوستان

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

به مستی سخاوت بود نا پسند
اگر عاقلی بشنو این طرفه پند
هوش مصنوعی: اگر کسی در حالت مستی بخشنده باشد، این کار پسندیده‌ای نیست. عاقل باید بداند که چنین رفتاری می‌تواند ناپسند باشد و باید به این نکته توجه کند.
گرت بخشش از حدِّ و انصاف رفت
دریغا که نامت به اتلاف رفت
هوش مصنوعی: اگر رحمت و انصاف تو از حد خود فراتر رود، افسوس که نامت به نابودی خواهد انجامید.
وگر خود به ناحق کنی با وجود
دریغا که امساک بهتر که جود
هوش مصنوعی: اگر به ناحق اقدامی کنی، بهتر است که از دست دادن دست و دل باز، دوری کنی و در این راستا خود را کنترل کنی.
ازین یک به حسرت ندامت خوری
وزان یک به غیرت ملامت بری
هوش مصنوعی: از این یکی به خاطر پشیمانی ناراحت شو و از آن یکی به خاطر غیرت سرزنش کن.
سخاوت که از طبع خیزد جداست
تکلّف سخا نیست عکس سخاست
هوش مصنوعی: سخاوتی که از دل و طبیعت انسان نشأت می‌گیرد، با تلاش و تصنع متفاوت است؛ زیرا سخاوت واقعی نشان‌دهنده‌ی ویژگی‌های درونی فرد است.
به مستی اگر حاتم طی بود
چو بخشش کند نام بَر می بود
هوش مصنوعی: اگر حاتم طائی در حال مستی هم باشد، باز هم بخشش و generosity او باعث می‌شود که نامش سر زبان‌ها بیفتد.
همین باز گویند کز رویِ دست
چنین ها بسی آید از مردِ مست
هوش مصنوعی: این شعری می‌گوید که افرادی که در حال مستی یا نشئگی هستند، ممکن است از روی دست خود نشان دهند که چه چیزهایی درونشان وجود دارد و این نشان‌دهنده‌ی تأثیراتی است که مستی بر آن‌ها می‌گذارد.
به مستی ز چیزی که بخشیده اند
خطاهای مستان پسندیده اند
هوش مصنوعی: اگر کسی در حال مستی اشتباهاتی مرتکب شود، آن خطاها به دلیل حال و وضعیت ایشان قابل قبول و بخشوده شده است.
پسندیدة عقل بخشودن است
که بخشوده در بخشش افزودن است
هوش مصنوعی: عقل می‌پسندد که ببخشیم، زیرا وقتی کسی را می‌بخشیم، این بخشش به ما نیز افزونه‌ای می‌دهد.
مقاماتِ بخشایش آسایش است
که بخشش هم از فیض بخشایش است
هوش مصنوعی: بخشایش، منبعی از آرامش و آسایش است و بخشیدن دیگران نیز از آن فیض و نعمت نشأت می‌گیرد.
به مستی ببخشای بر زیر دست
زبردست را خود سر پنجه هست
هوش مصنوعی: در حالت سرمستی، کسی که زیر دست است را برای این که مهارت و قدرت بیشتری دارد، ببخشید و نیازی نباشد که از او ترس داشته باشید، چرا که او هم به نوبه خود می‌تواند قدرتی داشته باشد.
چو هشیار گشتی ببخش و بده
نگه دار سر بر سر هم منه
هوش مصنوعی: وقتی به آگاهی و هوشیاری می‌رسی، ببخش و بده، اما سر خود را بر سر دیگران نگذار.
چو دستت دهد پای مردی نکوست
کرم کن کرم کار پاکیزه خوست
هوش مصنوعی: اگر دستی به تو کمک کند، این نشان از مردانگی و نیکویی است. بنابراین، در این مواقع، با مهربانی و نیکوکاری رفتار کن و کارهای پاک و باصفا انجام بده.
و گر تنگ دستی ز خرج فراخ
حذر کن مبر شیشه در سنگلاخ
هوش مصنوعی: اگر از تنگدستی می‌هراسی، باید از خرج کردن زیاد پرهیز کنی. مانند آن است که شیشه را در جاده‌ای سنگلاخی حمل کنی، که ممکن است بشکند.
به مقدار سرمایه و دستگاه
به حق خود و مستحق کن نگاه
هوش مصنوعی: به اندازه‌ای که دارای سرمایه و امکانات هستی، حق و حقوق خود را ببین و بر آن نظارت کن.
اگر شاه مست است اگر هوشیار
سخاوت کند از سرِ اختیار
هوش مصنوعی: اگر پادشاه در حال خوشحالی و سرخوشی باشد یا در حال هوشیاری، به هر حال با میل و اراده خود بخشش می‌کند.
نه ممکن که کاری کند ناپسند
گر از گنجِ دانش بود بهره مند
هوش مصنوعی: کسی که از دانایی و دانش برخوردار است، هرگز نمی‌تواند کار ناپسندی انجام دهد.
کسی کو گهردار باشد چو تیغ
چه نقصانش از بخشش بی دریغ
هوش مصنوعی: کسی که همیشه ثابت قدم و استوار است، مانند یک تیغ تیز است و نمی‌توان او را با بخشش بی‌حد و مرز کم‌رنگ کرد یا ناتوان کرد.
بود راست چون کوزة خرج گر
تهی شد یکی پرشود ده دگر
هوش مصنوعی: اگر یکی از ظروف خالی باشد، یکی دیگر پر می‌شود. این یعنی در زندگی، اگر یک منبع یا فرصت خالی شود، معمولاً جایگزینی برای آن پیدا می‌شود.
کجا دخل هر روزه آید فراز
توان خرج کردن به اندازه باز
هوش مصنوعی: هر روز درامد من به اندازه‌ای نیست که بتوانم هزینه‌های خود را به راحتی تأمین کنم.
مخور ناشتا تا توانی شراب
وگر باید انگشت زد بر تراب
هوش مصنوعی: نوشیدن شراب را وقتی که هنوز چیزی نخورده‌ای، به دور از عقل و صلاح می‌دانند و اگر این کار را ادامه دهی، باید با آثار آن کنار بیایی و به زمین افتی.
کسی را که دیدی غذا کشته راح
نبینی ازو بیش خیر و فلاح
هوش مصنوعی: اگر کسی را دیدی که غذای حرام می‌خورد، نباید از او انتظار خیر و نیکی داشته باشی.
وگر خورده باشی تو او را نکوست
وگر او را می خورد غالب اوست
هوش مصنوعی: اگر تو از او استفاده کرده باشی، او خوب است، و اگر او از تو استفاده کند، او برتر و غالب خواهد بود.
چو دانی که او خورد خواهد ترا
غذای خودش کرد خواهد ترا
هوش مصنوعی: زمانی که بدانی کسی که در زندگی‌ات اهمیت دارد، به تو محبت خواهد کرد و برای تو تلاش می‌کند، به خاطر تو به خودخواهی و خواسته‌هایش خواهد پرداخت.
مخور بیش چون او تو را می خورد
ز ره دور شو تا بلا بگذرد
هوش مصنوعی: زیاد به او نزدیک نشو، چون ممکن است آسیب برساند. از مسیر دور شو تا این خطر برطرف شود.