گنجور

بخش ۱۳ - عذر انگیزی در نظم کتاب

در آن مدت که من در بسته بودم
سخن با آسمان پیوسته بودم
گهی برج کواکب می‌بریدم
گهی ستر ملایک می‌دریدم
یگانه دوستی بودم خدایی
به صد دل کرده با جان آشنایی
تعصب را کمر در بسته چون شیر
شده بر من سپر، بر خصمْ شمشیر
درِ دنیا به دانش بند کرده
ز دنیا دل بدین خرسند کرده
شبی در هم شده چون حلقهٔ زر
به نُقره نَقره زد بر حلقهٔ در
درآمد سر گرفته سرگرفته
عتابی سخت با من درگرفته
که «احسنت ای جهان‌دار معانی
که در ملک سخن صاحب‌قرانی
پس از پنجاه چله در چهل سال
مزن پنجه در این حرفِ ورق‌مال
درین روزه چو هستی پای بر جای
به مردارْ استخوانی روزه مگشای
نکرده آرزو هرگز تو را بند
که دنیا را نبودی آرزومند
چو داری در سنانِ نوکِ خامه
کلیدِ قفلِ چندین گنج‌نامه
مسی را زر بر اندودن غرض چیست؟
زر اندر سیم تر زین می‌توان زیست
چرا چون گنجِ قارون خاک‌بهری؟
نه استادِ سخن‌گویانِ دهری؟
درِ توحید زن‌، کآوازه داری
چرا رسم مغان را تازه داری؟
سخن‌دانان دلت را مرده دانند
اگر چه زندخوانان زنده خوانند»
ز شورش کردنِ آن تلخ‌گفتار
ترش‌رویی نکردم هیچ در کار
ز شیرین‌کاریِ شیرینِ دل‌بند
فروخواندم به گوشش نکته‌ای چند
وزان دیبا که می‌بستم طرازش
نمودم نقش‌هایِ دل‌نوازش
چو صاحب‌سنگ دید آن نقشِ ارژنگ
فروماند از سخن چون نقش بر سنگ
بدو گفتم «ز خاموشی چه جویی؟
زبانت کو که احسنتی بگویی؟»
به صد تسلیم گفت «ای من غلامت
زبانم وقف بر تسبیحِ نامت
چو بشنیدم ز شیرین داستان را
ز شیرینی فرو بردم زبان را
چنین سِحری تو دانی یاد کردن
بتی را کعبه‌ای بنیاد کردن
مگر شیرین بدان کردی دهانم
که در حلقم شکر گردد زبانم
اگر خوردم زبان را من شکروار
زبانِ چون تویی بادا شکربار
به پایان بر چو این ره برگشادی
تمامش کن چو بنیادش نهادی
در این گفتن ز دولت یاری‌ات باد
برومندی و برخورداری‌ات باد
چرا گشتی درین بی‌غوله پابست؟
چنین نقدِ عراقی بر کفِ دست
رکاب از شهربندِ گنجه بگشای
عنانِ شیر داری؛ پنجه بگشای
فرس بیرون فکن میدان فراخ است
تو سرسبزی و دولت سبز شاخ است
زمانه نغزگفتاری ندارد
و گر دارد چو تو باری ندارد
همایی کن برافکن سایه بر کار
ولایت را به جغدی چند مسپار
چراغند این دو سه پروانه خویش
پدیدار آمده در خانه خویش
دو منزل گر شوند از شهر خود دور
نبینی هیچ کس را رونق و نور
تو آن خورشید نورانی قیاسی
که مشرق تا به مغرب روشناسی
چو تو حالی نهادی پای در پیش
به کنجی هر کسی گیرد سر خویش
هم آفاق هنر یابد حصاری
هم اقلیم سخن بیند سواری»
به تندی گفتم ای بخت بلندم
نه تو قصابی و من گوسپندم
مدم دم تا چراغ من نمیرد
که در موسی دم عیسی نگیرد
به حشوی چندم آتش برمیفروز
که من خود چون چراغم خویشتن سوز
من آن شیشه‌ام که گر بر من زنی سنگ
ز نام و کنیتم گیرد جهان ننگ
مسی بینی زری بر وی کشیده
به مرداری کلابی بر دمیده
نبینی جز هوای خویش قوتم
به جز بادی نیابی در بروتم
فلک در طالعم شیری نموده‌است
ولیکن شیر پشمینم، چه سود است؟
نه آن شیرم که با دشمن برآیم
مرا آن بس که من با من برآیم
نشاطی پیش ازین بود آن قدم رفت
غروری کز جوانی بود هم رفت
حدیث کودکی و خودپرستی
رها کن کان خیالی بود و مستی
چو عمر از سی گذشت یا خود از بیست
نمی‌شاید دگر چون غافلان زیست
نشاط عمر باشد تا چهل سال
چهل‌ساله فرو ریزد پر و بال
پس از پنجه نباشد تن‌درستی
بصر کندی پذیرد‌، پای سستی
چو شصت آمد نشست آمد پدیدار
چو هفتاد آمد افتاد آلت از کار
به هشتاد و نود چون در رسیدی
بسا سختی که از گیتی کشیدی
وز آن‌جا گر به صد منزل رسانی
بود مرگی به صورت زندگانی
اگر صد سال مانی ور یکی روز
بباید رفت ازین کاخِ دل‌افروز
پس آن بهتر که خود را شاد داری
در آن شادی خدا را یاد داری
به وقت خوش‌دلی چون شمعِ پُرتاب
دهن پُر خنده داری دیده پر آب
چو صبح آن روشنان از گریه رستند
که برقِ خنده را بر لب ببستند
چو بی گریه نشاید بود خندان
وزین خنده نشاید بست دندان
بیاموزم تو را گر کار بندی
که بی‌گریه زمانی خوش بخندی
چو خندان گردی از فرخنده‌فالی
بخندان تنگ‌دستی را به مالی
نبینی آفتاب آسمان را؟
کز آن خندد که خنداند جهان را

اطلاعات

وزن: مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: ویکی‌درج

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

شبی در هم شده چون حلقهٔ زر
به نُقره نَقره زد بر حلقهٔ در
در شرح وحید دستگردی نوشته شده که «در شبی مانند حلقه زر و نقره درهم شده در زد». (احتمالا وصف آسمان است در آن شب، نَقره در عربی یعنی تلنگر)
درآمد سر گرفته سرگرفته
عتابی سخت با من درگرفته
مصرع اول: درون آمد سرزنش‌کنان (سر گرفته یعنی آغازکرده ، سرگرفته یعنی سرزنش)
مسی را زر بر اندودن غرض چیست؟
زر اندر سیم تر زین می‌توان زیست
قدما طلای مرغوب را ‌«زر خشک‌» و نقرهٔ مرغوب را ‌«سیم تر‌» توصیف می‌کرده‌اند.
چو بشنیدم ز شیرین داستان را
ز شیرینی فرو بردم زبان را
از شیرینی نکته‌هایی که از داستان شیرین گفتی و چشیدم، زبانم را فروبردم و خوردم (زبان فرو بردن به معنی خموش و تسلیم‌ شدن نیز هست)
مگر شیرین بدان کردی دهانم
که در حلقم شکر گردد زبانم
یا شاید هم دهانم را برای این شیرین کردی که شکرزبانی کنم
رکاب از شهربندِ گنجه بگشای
عنانِ شیر داری؛ پنجه بگشای
از گنجه فراتر رو که تو سوار بر شیر هستی پنجه بگشا
زمانه نغزگفتاری ندارد
و گر دارد چو تو باری ندارد
در این زمانه و دوران شاعر و سخندانی هنرمند وجود ندارد اگرهم هست هم‌پایه تو نیستند.
چراغند این دو سه پروانه خویش
پدیدار آمده در خانه خویش
این دو سه (مدعی) که می‌بینی شمع‌های(کم نوری) هستند که مثل پروانه دور خود می‌چرخند (منظور او این است که نان به هم قرض می‌دهند)
تو آن خورشید نورانی قیاسی
که مشرق تا به مغرب روشناسی
تو آن هستی که با خورشید قابل مقایسه‌ای که از مشرق تا مغرب شهره است
چو تو حالی نهادی پای در پیش
به کنجی هر کسی گیرد سر خویش
همینکه پای در میدان بگذاری هر حریفی به گوشه‌ای می‌رود
هم آفاق هنر یابد حصاری
هم اقلیم سخن بیند سواری»
(در این صورت) هم مرزهای هنر، دژ و بارویی می‌یابد و هم سرزمین سخن، سوار و دلاوری به خود می‌بیند.
به تندی گفتم ای بخت بلندم
نه تو قصابی و من گوسپندم
به تندی گفتم که ای یار خجسته‌ام، تو قصاب نیستی و من گوسفند (که در پوستم می‌دمی‌؛کنایه از زیاده‌روی در تعریف و تمجید است)
فلک در طالعم شیری نموده‌است
ولیکن شیر پشمینم، چه سود است؟
دست قضا مرا شیر کرده‌است ولی چه سود که شیر پشمین هستم
نه آن شیرم که با دشمن برآیم
مرا آن بس که من با من برآیم
شیری نیستم که با دشمنان بجنگم همینکه بتوانم از پس خود بر بیایم برای من کافی است
نشاطی پیش ازین بود آن قدم رفت
غروری کز جوانی بود هم رفت
نشاطی داشتم که در گذشته بود و غروری که آن هم با جوانی رفت
بیاموزم تو را گر کار بندی
که بی‌گریه زمانی خوش بخندی
نکته‌ای به تو بیاموزم که در زندگی بکار ببری و شاد بمانی
چو خندان گردی از فرخنده‌فالی
بخندان تنگ‌دستی را به مالی
هر وقت شاد هستی بی‌نوایی را با بخشش شاد کن
نبینی آفتاب آسمان را؟
کز آن خندد که خنداند جهان را
نمی‌بینی که خورشید چرا همیشه شاد است؟ از این است که جهان را شاد می‌کند

حاشیه ها

1389/03/18 00:06
عیسی سجادی از شوشتر

با سلام لطفا موارد زیر را اصلاح فرمایید درست و صحیح ابیات چنین است بیت 7 در امد سر گذشت از سر گرفته - عتابی سخت با من در گرفته // بیت 9 پس از پنجاه چله در چهل سال - نزد بر خط خودبا کس چنین فال-- این بیت هم ثبت نشده فریب بت پرستان بفکن از مشت - فسون خوانی مکن چون زند و زردشت // بیت 24 چنین سحری توانی ساز کردن - بتی با کعبه ای انباز کردن-- بیت 41 چو بخشودی تو چندین دم میفروز - که من همچون چراغم خویشتن سوز و--بیت 43 من ان جامم که گر بر من زنی سنگ - زنام وکنیه ام گیرد جهان رنگ
---
پاسخ: با تشکر، مواردی که ذکر کردید همه از تفاوت نسخه‌ها ناشی می‌شود و ما برای جلوگیری از ایجاد ملغمه‌ای از نقلهای مختلف در این موارد نقل متن را دستکاری نمی‌کنیم و فقط مواردی را که به طور آشکار غلط تایپی عامل آنها بوده تصحیح می‌کنیم و نقل بدل را برای استفادهٔ دوستان در حاشیه نگه می‌داریم.

1389/09/15 16:12
حیران

فرو ماند از سخت چون نقش بر سنگ
با سلام سخن درست هست
---
پاسخ: با تشکر، تصحیح شد.

1391/12/06 16:03
فریبرز مالکی

در بیت 49 چو عمر از سی گذشتت یا خود از بیست صحیح می باشد

1395/03/07 16:06
محمد روستایی

با سلام مصرع
در آن مدت که من در بسته بودم
زیباتر آن است که با مصرع زیر جایگزین شود :
در آن دوران که من در بسته بودم

1395/03/16 01:06
علی

سپاس از گنجور برای شعر،
متاسفم،
تنها ایراد گیری و اظهار فضل کردن،
یکم از تفسیر اشعار سخن برانید،
اینکه کدوم قافیه درسته یا کدوم مصرع بهتره اصلا مهم نیست،
تیری در تاریکیست که میزنید و هیچکس جز خدا و خود نظامی و دیگر شعرا و اطرافیانشان نمیدانند اصل شعر چه بوده.
تمام سایت شده ایراد از ظاهر اشعار.

1396/01/05 16:04

گوپسند؟!

در بیت سیزدهم ، نحوه نگارش مصرع دوم مخل معنی است ،
زر اندر سیم ترزین می توان زیست
ترزین :که در لغت به معنی با وقار گردیدن و محجوب نمودن و قابل احترا م کردن و نیز تعظیم و تفخیم و آرمیده گردانیدن است ، مفید معنی مصراع دوم بیت است که می گوید: زر با سیم همزیستی و همآهنگی و هم آرائی و سنخیت دارد و در تکمیل معنی وپرسش مصراع نخستین است که می پرسد :غرض از اندودنِ مَس به زر چیست؟! زر با سیم ترزین می یابد

1397/05/28 13:07
رضا

مسی بینی زری بر رو کشیده
به مرداری گلابی بر دمیده

1397/05/29 14:07
رضا

مسی را زر بر اندودن غرض چیست
زر اندر سیم‌تر زین می‌توان زیست
منظور پرهیز از ظاهر سازی و ریا است.
نباید روی مس را با زر پوشاند ولی اگر در نقره مذاب زر باشد، یعنی اگر درونت بهتر از ظاهرت باشد، می توانی زندگی کرد

1397/09/17 11:12
سعید

با سلام و ادب
در بیت زیر:
به هشتاد و نود چون در رسیدی
بسا سخنی که از گیتی کشیدی
گویا اشتباه تایپیست و بجای «سخنی» باید «سختی»
باشد.

1399/02/09 23:05
توانا

این ابیات به بهترین وجه سیر زندگی انسان و به زیستی او را به تصویر کشیده است.

1399/12/26 14:02
سهراب فرسیو

این بیت:
چو شصت آمد نشست آمد پدیدار
چو هفتاد آمد افتاد آلت از کار
در نسخه‌ای چنین درج شده است:
چو شصت آمد نشست آمد به دیوار
در لغتنامه‌ی مرحوم دهخدا معنی کلمه‌ی "نشست" را جستجو کردم، هیچ‌‌یک از معانی مختلف "نشست" (تخت، سریر، صندلی و غیره) مناسب برای درک معنی مصرع اول این بیت نبود، جز اینکه "... نشست آمد به‌دیوار" را بپذیریم. در این صورت تنها یکی از معانی "نشست" در لغتنامه‌ی دهخدا به‌این بیت معنا می‌دهد: «مقعد. اِست. دُبر.» (یادداشت دهخدا).
یعنی وقتی به‌شصت سالگی رسیدی و مثلاً خواستی شلوار به‌تن کنی، باید "نشست" را به‌دیوار تکیه بدهی، والا ممکن است به‌زمین بیفتی‌.

1401/07/30 14:09
رضا درویشی

سلام دوست عزیز ، شاعر قصد گفتن شرایط سن های مختلف را داشته و فرمودن ، چو شصت آمد نشست آمد به دیوار یعنی:بعد از شصت سالگی به دلیل ناتوانی پای دیوار نشسته ، این میتونه استعاره به مشکلات کمردرد داشته باشه که در این سن به وجود میاد ، و  اگر چوشصت آمد نشست آمد پدیدار هم در نظر بگیریم باز هم  تفاوت زیادی در معنی نداریم ،یعنی:بعد از سن شصت سالگی ناتوان میشوی