تنگ شد دانه: قحط شد، دانه نایاب شد.
تنگی: قحطی
راه زدن: غارت کردن / توضیح: سبب آنکه دزد را "راهزن" گفته‌اند این است که دزدان راه در کمینگاه‌ها مخفی می‌شدند و وقتی که کاروانی و یا مسافری می‌رسید از کمین بیرون می‌آمدند و اول‌کاری که می‌کردند این بود که آنها را به بیراهه می‌بردند و به جایی می‌رسانیدند که ناله و فریاد آنان به جایی نرسند و همانجا دست و پایشان را می‌بستند و اموال آنان را غارت می‌کردند و می‌بردند.
یافت نان.... : بر اثر کمی، نان عزت یافت (گران قیمت شد). نان می‌تواند دو نوع عزت داشته باشد:
1. اینکه نعمت خداست و نعمت خدا عزیز و ارزشمند است.
2. بر اثر قحطی و نایابی حتی نان‌های نامرغوب هم عزیز و گران‌قیمت می‌شوند.
در بعض نسخ: یافت نان عزت سبک‌سنگی، غلط است.
مردار: لاشة حیوان
قدر دانه بلند: عزت گندم و جو، گرانی گندم و جو
یعنی از توانگر به نرخ ساخته و قیمت بگیرند و بینوا را رایگانی بدهند.
انبارخانه: جایگاه انبار
هرچه از دانه محموله داشت همه از انبارهای پادشاهی به خانة خود می‌بردند.
یعنی هرچه از جنس دانه وجود داشت، بار بسته و بار دانه را هرکسی از هر طبقه از انبار بیرون می‌کشید. ضمیر «بارش» به «دانه» برمی‌گردد.
کشیدن: حمل‌کردن
نوبه‌نو دانه: انواع دانه‌ها، غلات

یعنی از این بخشایش و مردم‌داری و رعیت‌پروری آن‌گونه شهنشاهی یافت. کی و کیا: به معنی شهنشاهی و ملک‌الملوکی است.
بینوا: بی‌توشه
آب افسرده: یخ. نظامی دلتنگی را به یخ‌زدن آب تشبیه کرده زیرا دلتنگی یعنی گرفتگی خاطر و یخ هم گرفتگی آب است.
دیر کوشیدن: کوشش بی‌وقفه، دیرزمانی کوشش‌کردن
برات: نوشته‌ای است که حوالة وجهی یا جنسی را بدهند.
پیروزی: روایی حاجت
فترت: سستی
خرسندی: قناعت
هرکه متولد می‌شد در آن چهارسال زنده می‌ماند، درنتیجه هزینه مرگ و میر از میان رفت و درآمد بی‌هزینه شد، از این بهتر چیزی نمی‌تواند باشد. و دخل بی‌خرج بهتر از همه‌چیز است.
توضیح: خرج دوگونه است: خرجی که سبب عایدات بیشتر شود مانند هزینة آبادکردن زمین و احداث چاه و قنات و هزینة زندگی که سبب فعالیت بیشتر انسان و سلامتی است و درنتیجه به‌دست‌آوردن منفعت بیشتر را سبب می‌گردد.
خرج دیگری است که منفعت مادی نمی‌رساند، مانند هزینة مرگ و میر، و منظور نظامی از «بی‌خرج» در عبارت «دخل بی‌خرج شد» همین نوع دوم است.
یعنی دخل ولادت از خرج مردن دور شد و بهتر از این چیست؟
در کتاب دکتر برات زنجانی به جای واژه «کور»، واژة «گربه» آمده است.
شنیده‌ام که از ری تا اصفهان، خانه‌ها بهم پیوسته بود چنانکه گربه‌ای می‌توانست از ری تا اصفهان بام بر بام برود. به عبارت‌دیگر آنقدر آبادیها بهم دیوار به دیوار بودند که فاصله‌ای در میان نبود.
یعنی اگر یک شخص کور خواهان می‌شد که از ری تا اصفهان بر سر بام برود، از بس عمارت به هم متصل بود، می‌توانست.
این سخن را که «کوری بام به بام از ری تا اصفهان می‌توانست برود» اگر تو باور نمی‌کنی، صحت و سقم آن برعهدة راوی است و برعهدة من «نظامی» که از دیگری شنیده‌ام، نیست.
یعنی اگر این حدیث را باور نمی‌کنی و به نظرت محال می‌آید، عهده بر راوی است زیرا من از خود نمی‌گویم.
بربطی: بربط‌زن / ربابی: رباب‌زن / چنگی: چنگ‌نواز
حوضة می: می‌دان، ابریق
زرکش: زرباف، لباس زرکشیده
یعنی شمشیر فروخته و می‌خریدند و جوشنها دریده و جامة سرکش دوختند.
شه فرمود: پادشاه دستور داد تا توشه و آذوقه بدهند.
یعنی هرکس برگ عیش و عشرت نداشت، شاه برگ او را ساز می‌فرمود.
روز بازار: رونق
معنی دو بیت این است که هرکس را که به کاری می‌گماشت، یک نیمة روز برای کار او مقرر بود و نیمة دیگر برای می خوردن.
از جهان خراج افکندن: از مردم جهان خراج نگرفتن
اوستاد دستان ساز: موسیقی‌دان، آهنگساز ماهر
مطرب: آواز‌خوان / پای‌کوب: پای‌کوبنده / لعبت‌باز: عروسک‌باز، کسی که عروسک‌ها را به صحنة نمایش می‌آورد.
سواد: سیاهی / سواد شهر: حومة شهر
رخت‌کش: رخت‌کشنده
طالع ثور: طالعی بسیار نیک و سعادت‌آور است.
ثور در زهره: زهره در ثور از نظر نجوم هم‌خانه‌اند و موافق.
صاحب، صاحب دور: کدخدا. طالع ثور را هیلاج و زهره را کدخدا شمرده‌ است، این دو در هر وقتی که اتفاق افتد دلیل خوشی و خوشبختی و شادی است. دربارة هیلاج و کدخدا به حاشیة ص250 التفهیم ابوریحان بیرونی به تصحیح علامه جلال همایی مراجعه شود.
مطابق علم نجوم، ثور خانة زهره است؛ پس اگر طالع زمانه ثور و زهره، که ستارة مطربان است، در برج ثور و خانة خود باشد، دور، دورِ شادی است، نه غم.