ناصرخسروقصیدهٔ شمارهٔ ۴۲
ای خردمند نگه کن که جهان برگذر است
چشم بیناست همانا اگرت گوش کر است
نه همی بینی کاین چرخِ کبود از برِ ما
بسی از مرغ، سبکپَرتر و پرّنده‌تر است؟
چون نبینی که یکی زاغ و یکی باز سپید
اندر این گنبد گردنده پس یکدگر است؟
چون به مردم شود این عالم آباد خراب
چون ندانی که دل عالم جسم بشر است؟
از که پرسی به جز از دل تو بد و نیک جسد
چون همی دانی کو معدن علم و فکر است؟
از که پرسند جز از مردم نیک و بد دهر
چون بر این قافلگی مردم سالار و سر است؟
ای خردمند اگر مستان آگاه نیند
تو از این جای حذر گیر که جای حذر است
به خرد خویشتن از آتش و اغلال بخر
تو خرد ورز وگر بیشتر از خلق خر است
مرد دانسته به جان علم و خرد را بخرد
گرچه این خر رمه از علم و خرد بی خبر است
به خرد گوهر گردد که جهان چون دریاست
به خرد میوه شود خوش که جهان چون شجر است
نشود غره به بسیاری جهال جهان
که بسی سنگ به دریا در بیش از گهر است
گر همی نادان را حشمت بیند سوی شاه
سوی یزدان دانا محتشم و با خطر است
هر دو برگ و بر بر اصل درختند ولیک
بر سزای بشر و برگ سزای بقر است
جز خردمند مدان عالم را تخم و بری
همه خار و خس دان هر چه به جز تخم و بر است
بید مانند ترنج است ز دیدار به برگ
نیست در برگ سخن بلکه سخن در ثمر است
نبود مردم جز عاقل و، بی‌دانش مرد
نبود مردم، هرچند که مردم صور است
آن بصیر است که حق بصر اندر دل اوست
نه بصیر است کسی کش به سر اندر بصر است
نپرد بر فلک و بر سر دریا نرود
جز که هشیار کسی کز خردش پاو پر است
گر تو از هوش و خرد یافته‌ای پا و پری
پس خبر گوی مر از آنچه برون زین اکر است
گرد این گنبد گردنده چه چیز است محیط
نرم چون باد و یا سخت چو خاک و حجر است
اگر آن سخت بود سوده شود چرخ برو
پس دلیل است که آن چیز ازو نرم‌تر است
پس چو نرم است جسد باشد و آنچ او جسد است
بی نهایت نبود کاین سخنی مشتهر است
پس چه گوئی که از آن نرم جسد برتر چیست؟
نیک بنگر که نه این کار کسی بدنگر است
چرخ را زیر و زبر نیست سوی اهل خرد
آنچ ازو زیر تو آمد دگری را زبر است
ور چنین است چه گوئی که خدا از بر ماست؟
سخنت سوی خردمند محال و هدر است
وانچه او را زبر و زیر بود جسم بود
نتوان گفت که خالق را زیر و زبر است
گشتن حال و سخن گفتن باواز و حروف
زبر و زیر همه جمله به زیر قمر است
نظر تیره در این راه نداند سرخویش
ورچه رهبر به سوی عالم عقلی نظر است
زین سخن مگذر و این کار به خواری مگذار
گر خرد را به دل و جان تو بر، ره گذر است
و گرت رغبت باشد که در آئی زین در
بشنو از من سخنی کاین سخنی مختصر است
سوی آن باید رفتنت که از امر خدای
بر خزینهٔ خرد و علم خداوند در است
آنکه زی دانا دریای خرد خاطر اوست
اوست دریا و دگر یکسره عالم شمر است
آنکه زی اهل خرد دوستی عترت او،
با کریمی‌ی نسبش، تا به قیامت اثر است
گر بترسی همی از آتش دوزخ بگریز
سوی پیمانش، که پیمانش از آتش سپر است
هنر و فضل و خرد در سیر اوست همه
همچو او کیست که فضل و هنر او را سیر است؟
قیمتی گردی اگر فضل و هنر گیری ازو
قیمت مرد ندانی که به فضل و هنر است؟
هر خردمند بداند که بدین حال و صفت
باب علم نبی و باب شبیر و شبر است
وگرت رهبر باید به سوی سیرت او
زی ره و سیرت اویت پسرش راهبر است
روی یزدان جهاندار و خداوند زمان
که ز تایید خدائی به درش بر حشر است
رایت شاهان را صورت شیر است و پلنگ
بر سر رایت او سورت فتح و ظفر است
او به قصر اندر آسوده و از خالق خلق
نصر و تایید سوی حضرت او بر سفر است
ذوالفقار آنکه به دست پدرش بود کنون
به کف اوست ازیرا پسر آن پدر است
نرسد جز ز کفش خیر و سعادت به جهان
کف اوشاید بودن که جهان را جگراست
فخر بر عالم ارواح و بر ارواح کند
آنکه در عالم اجسام چنینش پسر است
ای خداوندی که‌ت نیست در آفاق نظیر
رحمت و فضل تو زی حجت تو منتظر است
گرچه کامش ز غم و حسرت خشک است زبانش
به مدیج پدر و جدت و مدح تو تر است
خار و سنگ درهٔ یمگان با طاعت تو
در دماغ و دهن بنده‌ت عود و شکر است
تو خداوند چو خورشید به عالم سمری
همچنین بندهٔ زارت به خراسان سمر است
سوی من نحس زمان هرگز ناظر نبود
تا خداوند زمان را به سوی من نظر است
اطلاعات
وزن: فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف)
قالب شعری: قصیده
منبع اولیه: ویکی‌درج
* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.
برگردان به زبان ساده
ای خردمند نگه کن که جهان برگذر است
چشم بیناست همانا اگرت گوش کر است
هوش مصنوعی: ای شخص دانا، با دقت به جهان نگاه کن که همه چیز در حال گذر است. چشمان بینا می‌توانند واقعیات را ببینند، اما اگر گوش‌ها نشنوند، ناچار چیزی را درک نخواهند کرد.
نه همی بینی کاین چرخِ کبود از برِ ما
بسی از مرغ، سبکپَرتر و پرّنده‌تر است؟
هوش مصنوعی: آیا نمی‌بینی که این آسمان آبی، از ما بسیار سبک‌تر و پرنده‌تر از پرنده‌ای مثل مرغ است؟
چون نبینی که یکی زاغ و یکی باز سپید
اندر این گنبد گردنده پس یکدگر است؟
هوش مصنوعی: زمانی که نمی‌بینی که یکی زاغ سیاه و دیگری باز سفید در این آسمان چرخان وجود دارند، پس به یاد داشته باش که هر کدام به نوعی به یکدیگر مرتبط هستند.
چون به مردم شود این عالم آباد خراب
چون ندانی که دل عالم جسم بشر است؟
هوش مصنوعی: وقتی که به مردم زندگی برکت می‌دهد و دنیا را رونق می‌بخشد، متوجه نیستی که دل انسان‌ها مرکز هستی و جهان است.
از که پرسی به جز از دل تو بد و نیک جسد
چون همی دانی کو معدن علم و فکر است؟
هوش مصنوعی: از چه کسی جز دل تو می‌توانم در مورد خوبی‌ها و بدی‌ها بپرسم، زیرا تو خود منبع علم و اندیشه هستی؟
از که پرسند جز از مردم نیک و بد دهر
چون بر این قافلگی مردم سالار و سر است؟
هوش مصنوعی: این شعر به این معناست که در شرایط زندگی، برای شناخت خوب و بد افراد، باید از خود مردم سوال کرد، زیرا تنها آنها هستند که با رفتار و ویژگی‌های دیگران آشنا هستند. در این میان، با وجود اینکه جامعه تحت تأثیر عواملی قرار دارد، شناخت واقعی از افراد تنها از طریق تعامل و مشاهده آنها به دست می‌آید.
ای خردمند اگر مستان آگاه نیند
تو از این جای حذر گیر که جای حذر است
هوش مصنوعی: ای انسان با فکر، اگر دیوانگان از حال و روز خود خبر ندارند، تو از این مکان دوری کن زیرا اینجا مکانی خطرناک است.
به خرد خویشتن از آتش و اغلال بخر
تو خرد ورز وگر بیشتر از خلق خر است
هوش مصنوعی: از دانایی و آگاهی خود بهره ببر و از زنجیرها و موانع رهایی پیدا کن. اگر بیشتری به نادانی و ناآگاهی مردمان دچار شوی، به خری تبدیل خواهی شد که فقط به دنبال چیزهای بی‌ارزش می‌رود.
مرد دانسته به جان علم و خرد را بخرد
گرچه این خر رمه از علم و خرد بی خبر است
هوش مصنوعی: مرد باهوش و آگاه به اهمیت علم و عقل توجه دارد و آنها را به خوبی می‌شناسد، اما حتی اگر این حیوان (خر) از علم و خرد بی‌خبر باشد، باز هم نمی‌تواند ارزش‌های آنها را درک کند.
به خرد گوهر گردد که جهان چون دریاست
به خرد میوه شود خوش که جهان چون شجر است
هوش مصنوعی: با عقل و خرد می‌توان به ارزش‌های گرانبها دست یافت، زیرا جهان همچون دریا است و با اندیشه، می‌توان از آن چیزهای خوشمزه و مفیدی به مثل میوه برداشت کرد، چرا که جهان مانند درختی است که میوه‌هایش را به ما می‌دهد.
نشود غره به بسیاری جهال جهان
که بسی سنگ به دریا در بیش از گهر است
هوش مصنوعی: فریب نخور به تعداد زیاد جاهلان در دنیا، زیرا در دریا، سنگ‌ها از مروارید بیشتر هستند.
گر همی نادان را حشمت بیند سوی شاه
سوی یزدان دانا محتشم و با خطر است
هوش مصنوعی: اگر شخص نادان فقط به ظواهر و جلال و شکوه توجه کند، باید بداند که نزد خدا و در پیشگاه پادشاه، جایگاه انسان‌های دانا و محترم، خطرات و مسئولیت‌های خاصی به همراه دارد.
هر دو برگ و بر بر اصل درختند ولیک
بر سزای بشر و برگ سزای بقر است
هوش مصنوعی: هر دو یعنی برگ و شاخه، از درخت اصلی نشأت می‌گیرند، اما در نهایت، برگی که روی انسان قرار می‌گیرد، شایسته مقام انسانی است و برگ‌هایی که به حیوانات تعلق دارند، به آنها مربوط می‌شود.
جز خردمند مدان عالم را تخم و بری
همه خار و خس دان هر چه به جز تخم و بر است
هوش مصنوعی: تنها کسی که دانا است، باید جهان را به عنوان غیرمفید بشناسد و همه چیزهایی که به جز دانایی نیستند، صرفاً مانند علف‌های هرز و بی‌ارزش هستند.
بید مانند ترنج است ز دیدار به برگ
نیست در برگ سخن بلکه سخن در ثمر است
هوش مصنوعی: بید شبیه ترنج است؛ چون زیبایی‌اش فقط در برگ‌هایش نیست. در واقع باید به میوه‌اش توجه کرد که معنای واقعی در آن نهفته است.
نبود مردم جز عاقل و، بی‌دانش مرد
نبود مردم، هرچند که مردم صور است
هوش مصنوعی: این بیت به معنای آن است که در میان مردم تنها دو دسته وجود دارند: عاقل و بی‌دانش. در واقع، به وجود ظاهری و جسمی انسان‌ها اشاره می‌کند و بر اهمیت خرد و علم تاکید دارد. به عبارتی، هرچند انسان‌ها از نظر ظاهری شبیه به هم هستند، ولی ارزش واقعی آنها به دانش و عقلشان بستگی دارد.
آن بصیر است که حق بصر اندر دل اوست
نه بصیر است کسی کش به سر اندر بصر است
هوش مصنوعی: آن کس که دیدگاه واقعی دارد، کسی است که در دلش حقیقت بینایی آگاهانه‌ای دارد. اما کسی که تنها به ظاهر و آنچه در سرش می‌گذرد توجه می‌کند، در حقیقت بصیرت واقعی را ندارد.
نپرد بر فلک و بر سر دریا نرود
جز که هشیار کسی کز خردش پاو پر است
هوش مصنوعی: فقط افرادی که هوشیار و با خرد هستند، می‌توانند به ارتفاعات بلند یا عمیق‌ترین نقاط دریا سفر کنند.
گر تو از هوش و خرد یافته‌ای پا و پری
پس خبر گوی مر از آنچه برون زین اکر است
هوش مصنوعی: اگر تو دانش و هوش را به دست آورده‌ای، پس خبر بده از آنچه که فراتر از این جهان است.
گرد این گنبد گردنده چه چیز است محیط
نرم چون باد و یا سخت چو خاک و حجر است
هوش مصنوعی: در اطراف این گنبد آسمانی چه چیزی وجود دارد؟ آیا محیط آن مانند باد نرم و ملایم است، یا سخت و محکم مانند خاک و سنگ؟
اگر آن سخت بود سوده شود چرخ برو
پس دلیل است که آن چیز ازو نرم‌تر است
هوش مصنوعی: اگر آن مشکل و سختی که چرخ زمان می‌تواند آن را از بین ببرد وجود دارد، پس این نشان می‌دهد که آن چیز از خود چرخ نرم‌تر و آسان‌تر است.
پس چو نرم است جسد باشد و آنچ او جسد است
بی نهایت نبود کاین سخنی مشتهر است
هوش مصنوعی: پس وقتی که جسم نرم است، آنچه که او جسم نامیده می‌شود، در واقع بی‌نهایت نیست؛ زیرا این گفته شناخته شده است.
پس چه گوئی که از آن نرم جسد برتر چیست؟
نیک بنگر که نه این کار کسی بدنگر است
هوش مصنوعی: پس چه بگویی که از این بدن نرم و لطیف بهتر چه چیزی وجود دارد؟ خوب دقت کن که این نظر متعلق به کسی است که دیدگاهش نادرست است.
چرخ را زیر و زبر نیست سوی اهل خرد
آنچ ازو زیر تو آمد دگری را زبر است
هوش مصنوعی: زندگی برای افراد خردمند به‌گونه‌ای است که آنها به درک و تحلیل اوضاع می‌پردازند و از دیدگاه خود، وضعیت را سنجیده می‌گیرند. چیزی که برای یک نفر به پایین افتاده و نامناسب به نظر می‌رسد، ممکن است برای فرد دیگری فرصتی مناسب و مثبت باشد. این نشان‌دهنده اختلاف در دیدگاه‌ها و برداشت‌هاست که باید در نظر گرفته شود.
ور چنین است چه گوئی که خدا از بر ماست؟
سخنت سوی خردمند محال و هدر است
هوش مصنوعی: اگر اوضاع اینگونه است، چه بگویید که خداوند از ما جدا نیست؟ سخن شما برای کسی که اهل دانش و خرد است بی‌معنا و بیهوده است.
وانچه او را زبر و زیر بود جسم بود
نتوان گفت که خالق را زیر و زبر است
هوش مصنوعی: هرچیزی که به شکل و صورت (جسم) درآید، نمی‌توان گفت که خالق آن دارای ویژگی‌های مادی و ظاهری است.
گشتن حال و سخن گفتن باواز و حروف
زبر و زیر همه جمله به زیر قمر است
هوش مصنوعی: حالت و گفتگو با صداها و حروف مختلف، همه تحت تأثیر قمر است.
نظر تیره در این راه نداند سرخویش
ورچه رهبر به سوی عالم عقلی نظر است
هوش مصنوعی: کسی که دیدگاه واضحی ندارد و در این مسیر پیش می‌رود، نمی‌تواند به خوبی جایگاه خود را درک کند. حتی اگر راهنما هم به سمت جهان عقلانی هدایت کند، این فرد هنوز در درک واقعیت‌های خود ناتوان است.
زین سخن مگذر و این کار به خواری مگذار
گر خرد را به دل و جان تو بر، ره گذر است
هوش مصنوعی: به این موضوع بی‌توجه نباش و اجازه نده که این کار به ذلت تو منجر شود، زیرا اگر حکمت واقعی در دل و جان تو باشد، راهی برای رسیدن به آن وجود دارد.
و گرت رغبت باشد که در آئی زین در
بشنو از من سخنی کاین سخنی مختصر است
هوش مصنوعی: اگر تمایل داری که به این در وارد شوی، از من یک سخن بشنو که این سخن کوتاه و مختصر است.
سوی آن باید رفتنت که از امر خدای
بر خزینهٔ خرد و علم خداوند در است
هوش مصنوعی: باید به سمت کسی بروی که از فرمان خدا به منابع عقل و علم خداوند دسترسی دارد.
آنکه زی دانا دریای خرد خاطر اوست
اوست دریا و دگر یکسره عالم شمر است
هوش مصنوعی: کسی که دانایی و خردش مانند دریایی وسیع است، خود او همان دریا است و باقی افراد تنها نقطه‌ای از این دنیای وسیع به شمار می‌آیند.
آنکه زی اهل خرد دوستی عترت او،
با کریمی‌ی نسبش، تا به قیامت اثر است
هوش مصنوعی: آن کسی که از اهل دانش و خرد است، محبت به خانواده رسول خدا (عترت) و ارتباط با او با اصالت و شخصیت بزرگش، تا قیامت بر جای خواهد ماند.
گر بترسی همی از آتش دوزخ بگریز
سوی پیمانش، که پیمانش از آتش سپر است
هوش مصنوعی: اگر از آتش دوزخ می‌ترسی، به سوی پیمان خدا برو؛ زیرا پیمان او همچون سپری در برابر آتش است.
هنر و فضل و خرد در سیر اوست همه
همچو او کیست که فضل و هنر او را سیر است؟
هوش مصنوعی: هنر، فضیلت و خرد در او به کمال رسیده‌اند. آیا کسی می‌تواند به گرد او برسد که این همه فضیلت و هنر داشته باشد؟
قیمتی گردی اگر فضل و هنر گیری ازو
قیمت مرد ندانی که به فضل و هنر است؟
هوش مصنوعی: اگر خواسته باشی ارزشمند شوی، باید به دانش و هنر بپردازی؛ چون ارزش آدمی به فضل و هنر اوست و اگر این‌ها را نادیده بگیری، به چه چیزی می‌خواهی قیمت واقعی انسان را بسنجی؟
هر خردمند بداند که بدین حال و صفت
باب علم نبی و باب شبیر و شبر است
هوش مصنوعی: هر فرد عاقل باید بداند که در چنین وضعیتی و با این ویژگی‌ها، درهای علم از سوی نبی و فرزندان او باز شده است.
وگرت رهبر باید به سوی سیرت او
زی ره و سیرت اویت پسرش راهبر است
هوش مصنوعی: اگر می‌خواهی کسی را به عنوان رهبر انتخاب کنی، باید به ویژگی‌های درونی او توجه کنی، زیرا سیرت و اخلاق او، فرزندش را نیز هدایت می‌کند.
روی یزدان جهاندار و خداوند زمان
که ز تایید خدائی به درش بر حشر است
هوش مصنوعی: این جمله به زیبایی بر اهمیت و قدرت خداوند اشاره دارد. در آن آمده است که خداوند بر همه چیز تسلط دارد و بر زمان و جهان حاکم است. همچنین به وجود ارتباطی عمیق میان خداوند و تأثیراتش بر دنیای انسانی اشاره می‌کند. به عبارتی، همه چیز تحت تأثیر اراده و تأیید خداوند قرار دارد.
رایت شاهان را صورت شیر است و پلنگ
بر سر رایت او سورت فتح و ظفر است
هوش مصنوعی: پرچم پادشاهان شکل شیر دارد و بر روی آن، نماد پیروزی و موفقیت به تصویر کشیده شده است.
او به قصر اندر آسوده و از خالق خلق
نصر و تایید سوی حضرت او بر سفر است
هوش مصنوعی: او در قصر خود آرام است و از خداوند حمایت و کمک می‌گیرد و به سوی حضور او سفر می‌کند.
ذوالفقار آنکه به دست پدرش بود کنون
به کف اوست ازیرا پسر آن پدر است
هوش مصنوعی: ذوالفقار که در دست پدرش بود، حالا در دست اوست زیرا او پسر آن پدر است.
نرسد جز ز کفش خیر و سعادت به جهان
کف اوشاید بودن که جهان را جگراست
هوش مصنوعی: تنها از دست خیر و نیکی است که انسان در جهان می‌تواند به موفقیت و خوشبختی برسد و ممکن است که همین نیکی باشد که زندگی را به آن معنای عمیق و ارزشمند می‌سازد.
فخر بر عالم ارواح و بر ارواح کند
آنکه در عالم اجسام چنینش پسر است
هوش مصنوعی: هر کسی که در دنیای مادی فرزندی شایسته دارد، می‌تواند بر ارواح و موجودات دیگر افتخار کند.
ای خداوندی که‌ت نیست در آفاق نظیر
رحمت و فضل تو زی حجت تو منتظر است
هوش مصنوعی: ای خدای بزرگی که هیچ کس در جهان به پای رحمت و فضل تو نمی‌رسد، منتظر آمدن حجت تو هستیم.
گرچه کامش ز غم و حسرت خشک است زبانش
به مدیج پدر و جدت و مدح تو تر است
هوش مصنوعی: هرچند دلش از غم و حسرت خشک شده، اما زبانش در ستایش پدر و جدت و تو همیشه روان و سرشار است.
خار و سنگ درهٔ یمگان با طاعت تو
در دماغ و دهن بنده‌ت عود و شکر است
هوش مصنوعی: در دل بنده‌ات، خار و سنگ این دره از یمگان هم با اطاعت و بندگی تو به عطر عود و شکر تبدیل شده است.
تو خداوند چو خورشید به عالم سمری
همچنین بندهٔ زارت به خراسان سمر است
هوش مصنوعی: تو مانند خورشید هستی که در آسمان می درخشد و بندهٔ تو مثل نوری در خراسان است که از آن تابش می‌گیرد.
سوی من نحس زمان هرگز ناظر نبود
تا خداوند زمان را به سوی من نظر است
هوش مصنوعی: هرگز زمان بد تا به حال به من نگریسته نشده است، تا اینکه خداوند زمان به من توجه کرده و از من مراقبت کرده است.
حاشیه ها
1394/11/25 00:01
عماد
با سلام و تشکر فراوان بابت سایت عالی شما و زحمات یکایک دوستان و فرهیختگان...
منظور از بیت:
از که پرسند جز از مردم نیک و بد دهر/چون بر این قافلگی مردم سالار و سر است
چیست؟؟ باتشکر...