گنجور

بخش ۲۱۴ - از تسویلات نفس آدمی

دیده‌ای خواهم ازین هم تیزتر
تا ببینم زیر این مکری دگر
شاید این میل جهاد اندر نهاد
منبعث باشد ز عقل ذو سداد
نفس خواهد از ره مکر و فریب
سازدش از این سعادت بی نصیب
زد برآب این نقش و جان را خیره کرد
چشمهٔ صاف خرد را تیره کرد
مرد مسکین در سحرگاهان ز خواب
می‌شود بیدار با صد اضطراب
دل پر از شوق مناجات حبیب
خاطر اندر سجدهٔ حق بی شکیب
جز مناجات حبیبش یاد نیست
غیر حق در پیش او جز باد نیست
خواهد از جا خیزد از بهر نماز
بهر عرض راز با دانای راز
نفس گوید آن فلان بیدار هست
یا مگر گوشی پس دیوار هست
این نمازت خودنمایی می‌شود
طاعتت زین رو ریایی می‌شود
خوابت اکنون محض خیر و قربت است
ور گرایی سوی طاعت رتبت است
اینچنین خواب از نمار اولیتر است
این قناعت از نیاز اولیتر است
زین سبب فرمود شاه انس و جان
خواب دانا به ز ذکر جاهلان
زین خیالاتت فریبد هر زمان
تا برآید آفتاب از خاوران
خواب شیرین خوابگاه زفت و گرم
خاصه با همخوابهٔ شیرین و نرم
نفس بی انصاف از رحمت بری
کی گذارد تا از آنها بگذری
راهها بنماید افزون از حساب
تا کند از شرع واجب بر تو خواب
ور به مسجد خواندت روزی خرد
نفس دون صد حیله پیشت آورد
کاین خضوع و این خشوع و این ادب
خودنمایی و ریا را شد سبب
تا نمازت را کند نقرالغراب
یا تو را سازد ز مسجد سدّ باب
ور گریزی از ریا در انجمن
گویدت ای مقتدای مؤتمن
این ریا نبود ادب آموزی اَست
خلق عالم را ز تو فیروزی اَست
از تو آموزند خلقان نیک و بد
سعی کن در غنه و اطباق و مد
سوره طولانی کن و ذکر سجود
راست کن خود در قیام و کج قعود
اندر اینجا طاعت مردانه کن
مختصر گر می‌کنی در خانه کن
ای مسلمانان فغان از دست نفس
کم کسی برده است جان از دست نفس
نفس تو در حیله و افسونگری‌ست
لحظه‌ای خالی ز مکر و خدعه نیست
می‌نبینی لیک چون کور و کری
می‌نفهمی لیک از بس که خری
هان و هان ای جان من هشیار باش
با خبر از مکر این مکار باش
گر بگویم مکر نفس ذوفنون
طاقدیسم می‌شود از حد فزون
می7نهم آن را در اینجا در میان
باز می‌گردم به سوی داستان

اطلاعات

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: چکامه

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

دیده‌ای خواهم ازین هم تیزتر
تا ببینم زیر این مکری دگر
هوش مصنوعی: می‌خواهم چشمی فراتر از این داشته باشم تا بتوانم حقیقت را زیر این فریب‌ها ببینم.
شاید این میل جهاد اندر نهاد
منبعث باشد ز عقل ذو سداد
هوش مصنوعی: شاید این خواسته برای جهاد در درون من از عقل و دانش به وجود آمده باشد.
نفس خواهد از ره مکر و فریب
سازدش از این سعادت بی نصیب
هوش مصنوعی: نفس انسان به دنبال فریب و نیرنگ است و او را از این خوشبختی محروم می‌کند.
زد برآب این نقش و جان را خیره کرد
چشمهٔ صاف خرد را تیره کرد
هوش مصنوعی: نقشی که بر روی آب افتاد، باعث شگفتی و حیرت جان شد و چشمه‌ی زلال دانایی را تاریک کرد.
مرد مسکین در سحرگاهان ز خواب
می‌شود بیدار با صد اضطراب
هوش مصنوعی: مرد فقیر در صبح زود از خواب بیدار می‌شود و پر از نگرانی و استرس است.
دل پر از شوق مناجات حبیب
خاطر اندر سجدهٔ حق بی شکیب
هوش مصنوعی: دل من پر از شوق و هیجان برای حضور محبوب است و هنگام سجده کردن در برابر خدا بی‌صبر و طاقت هستم.
جز مناجات حبیبش یاد نیست
غیر حق در پیش او جز باد نیست
هوش مصنوعی: جز ارتباط با محبوبش، هیچ چیز دیگری در دل او نیست و در برابر حق فقط یاد او را دارد.
خواهد از جا خیزد از بهر نماز
بهر عرض راز با دانای راز
هوش مصنوعی: می‌خواهد از جا بلند شود تا نماز بخواند و رازهای دلش را با صاحب علم در میان بگذارد.
نفس گوید آن فلان بیدار هست
یا مگر گوشی پس دیوار هست
هوش مصنوعی: نفس می‌گوید آیا او بیدار است یا اینکه فقط صدایش را از پشت دیوار می‌شنود؟
این نمازت خودنمایی می‌شود
طاعتت زین رو ریایی می‌شود
هوش مصنوعی: نماز تو به تماشا تبدیل می‌شود و عبادتت به خاطر نمایش و ریا می‌گردد.
خوابت اکنون محض خیر و قربت است
ور گرایی سوی طاعت رتبت است
هوش مصنوعی: خواب تو در حال حاضر به خاطر خوبی و نزدیکی به خداست، و اگر به سمت عبادت و اطاعت بروی، جایگاه بالاتری خواهی داشت.
اینچنین خواب از نمار اولیتر است
این قناعت از نیاز اولیتر است
هوش مصنوعی: این خواب و خیال، از خواب‌های دیگر فراتر است و این قناعت و اندازه‌گیری در زندگی، از نیازهای اولیه نیز مهم‌تر است.
زین سبب فرمود شاه انس و جان
خواب دانا به ز ذکر جاهلان
هوش مصنوعی: از این رو، پادشاه انسان‌ها و جان‌ها دستور داد که خواب عالم را از ذکر جاهلان دور کنید.
زین خیالاتت فریبد هر زمان
تا برآید آفتاب از خاوران
هوش مصنوعی: این افکار تو همیشه تو را فریب می‌دهند تا زمانی که خورشید از سمت شرق طلوع کند.
خواب شیرین خوابگاه زفت و گرم
خاصه با همخوابهٔ شیرین و نرم
هوش مصنوعی: خواب دلپذیر در جایی راحت و گرم، به ویژه وقتی که همراه کسی محبوب و نرم‌خو هستی.
نفس بی انصاف از رحمت بری
کی گذارد تا از آنها بگذری
هوش مصنوعی: نفس بی‌رحم و خودخواه به راحتی نمی‌تواند از رحمت و محبت عبور کند.
راهها بنماید افزون از حساب
تا کند از شرع واجب بر تو خواب
هوش مصنوعی: راه‌های مختلفی پیش پا است که بیشتر از آنچه فکر می‌کنی وجود دارد، تا تو را در پی انجام وظایف شرعی وادار کند که از خواب بیرون بیایی.
ور به مسجد خواندت روزی خرد
نفس دون صد حیله پیشت آورد
هوش مصنوعی: اگر روزی تو را به مسجد دعوت کند، نفس پست و زبونت، صد ترفند برای جلوگیری از این کار به کار می‌گیرد.
کاین خضوع و این خشوع و این ادب
خودنمایی و ریا را شد سبب
هوش مصنوعی: این humble و فروتنی و این احترام باعث شده که خودخواهی و تظاهر به وجود بیاید.
تا نمازت را کند نقرالغراب
یا تو را سازد ز مسجد سدّ باب
هوش مصنوعی: تا زمانی که پرنده‌ای مانند کلاغ نماز تو را قطع کند یا باعث شود که تو نتوانی به مسجد برگردی.
ور گریزی از ریا در انجمن
گویدت ای مقتدای مؤتمن
هوش مصنوعی: اگر در جمع از ریا و تظاهر دوری کنی، به تو می‌گوید ای پیشوای شایسته و قابل اعتماد.
این ریا نبود ادب آموزی اَست
خلق عالم را ز تو فیروزی اَست
هوش مصنوعی: این رفتار تو نشان‌دهنده‌ی احترام و ادب است و دیگران از تو الهام می‌گیرند و می‌آموزند. وجودت موجب رونق و خوشبختی در جهان است.
از تو آموزند خلقان نیک و بد
سعی کن در غنه و اطباق و مد
هوش مصنوعی: مردم از تو یاد می‌گیرند خوبی‌ها و بدی‌ها را، پس تلاش کن که در نیکی و دوستی فعالیت کنی.
سوره طولانی کن و ذکر سجود
راست کن خود در قیام و کج قعود
هوش مصنوعی: سوره را بلندتر بخوان و هنگام سجده به درستی توجه کن، چه در حالت قیام و چه در حال قعود.
اندر اینجا طاعت مردانه کن
مختصر گر می‌کنی در خانه کن
هوش مصنوعی: در اینجا باید با شجاعت و استقامت به اطاعت و فرمانبرداری بپردازی. اگر قصد داری کاری انجام دهی، بهتر است در خانه و به صورت مختصر و با احتیاط انجامش دهی.
ای مسلمانان فغان از دست نفس
کم کسی برده است جان از دست نفس
هوش مصنوعی: ای مسلمانان، به یاد داشته باشید که نفس (تمایلات و خواسته‌های نفس) دشمنی است که بسیاری را از راه حق منحرف کرده و جانشان را به خطر انداخته است. از این کیفیت باید فریاد برآورید و مراقب خود باشید.
نفس تو در حیله و افسونگری‌ست
لحظه‌ای خالی ز مکر و خدعه نیست
هوش مصنوعی: نفس تو در فریب و ترفند مهارت دارد و هیچ لحظه‌ای از نیرنگ و فریب خالی نیست.
می‌نبینی لیک چون کور و کری
می‌نفهمی لیک از بس که خری
هوش مصنوعی: تو نمی‌بینی و مانند یک نابینا و ناشنوا هستی، اما به خاطر نادانی‌ات نمی‌فهمی که چقدر بی‌خودی و حماقت می‌کنی.
هان و هان ای جان من هشیار باش
با خبر از مکر این مکار باش
هوش مصنوعی: ایجان من، هشیار و بیدار باش و نسبت به نیرنگ‌های این فریبنده آگاه باش.
گر بگویم مکر نفس ذوفنون
طاقدیسم می‌شود از حد فزون
هوش مصنوعی: اگر بگویم که حیله و نیرنگ نفس با انواع و اقسامش بیش از حد می‌شود، به طوری که غیرقابل تحمل می‌شود.
می7نهم آن را در اینجا در میان
باز می‌گردم به سوی داستان
هوش مصنوعی: من در اینجا به آنچه که بود باز می‌گردم و به داستان ادامه می‌دهم.