گنجور

بخش ۱۶ - بقیه قصه گرگ و خر

خر لگد زد بر دهان و بر سرش
کرد خالی سر ز سودای زرش
یک لگد زد خر بر آن گرگ کهن
هم شکستش آسیا و هم دهن
کام نگرفته هنوز از نعل زر
در سر زر کرد دست و پا و سر
هر که را حرص و طمع از راه برد
عاقبت ناکامش اندر چاه برد
چون سرش بشکست و دندانش بریخت
ترک خر کرد و سوی صحرا گریخت
با سر و رخسار خونین آن اویس
برگرفته راه کوه بوقبیس
زار و نالان لنگ لنگان می دوید
روبهی او را بدین حالت بدید
پیش آمد کایها الفحل الامیر
این چه حالت هست کافکندت به تیر
دست و پایت را چه شد دندان کجاست
این سر و صورت چنین خونین چراست
گفت بر من از من آمد این بلا
زانکه کردم پیشه ی خود را رها
پیشه ام قصابی آمد از ازل
بود سلاخی مرا شغل و عمل
هم پدر هم جد من قصاب بود
خون گاوان و خرانشان آب بود
کی دکان نعلبندی بد مرا
نعلبندی از کجا و من کجا
گرگ صحرا خویش را رسوا کند
چون دکان نعلبندی واکند
ور بانداز خود آن کوپا کشید
هیچ سودی غیر پاسازی ندید
کار دوران را قراری داده اند
هرکسی را کار و باری داده اند
هرکه پا از کار خود بیرون نهاد
جامه و کالای خود در خون نهاد
می نبیند هرکس از هر پیشه سود
ای بسا کسها که خود را آزمود
کسب هرکس را معین کرده اند
بهر هر شغلی کسی آورده اند
گر به دست مردم استی کارشان
دیگری ناکرده است افسارشان
از چه کرد این پینه دوزی اختیار
کفش دوزی را بود بیش اعتبار
این چرا پالانگری بر خود گماشت
جامه و زربفت و دیبا را گذاشت
از چه کرد آن عطرها را خیر باد
بار کناسی به دوش خود نهاد
ریش و سبلت در نجاست پرورید
هرکه رید او رو به آنجا آورید
خلق را گر حق به خود بگذاشتی
گر نه هرکس را به کاری داشتی
ای بسی از کارها مهمل شدی
بس دکان بی‌رونق و مختل بدی
هر کسی جستی بپادار گزین
کارهای پست ماندی بر زمین
زین ره این دانای پنهان و پدید
هرکسی را بهر کاری آفرید
هرکه پا از کار خود برتر نهاد
داد هم سرمایه هم سودش بباد
هرکه دست از کسب و شغل خود کشید
تیغ غیرت دست و پایش را برید
هر که جز از شغل خود گوید سخن
مشتها از غیبش آید بر دهن

اطلاعات

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی)
قالب شعری: مثنوی
منبع اولیه: چکامه

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

خر لگد زد بر دهان و بر سرش
کرد خالی سر ز سودای زرش
هوش مصنوعی: خر به دهان و سرش لگد زد و سرش را از فکر طلا خالی کرد.
یک لگد زد خر بر آن گرگ کهن
هم شکستش آسیا و هم دهن
هوش مصنوعی: یک الاغ به گرگ پیر لگدی زد و به این ترتیب هم دندانش شکست و هم آسیابش را خراب کرد.
کام نگرفته هنوز از نعل زر
در سر زر کرد دست و پا و سر
هوش مصنوعی: هنوز از نعمت‌ها و خوشی‌های زندگی بهره‌مند نشده، اما برای کسب آنها تلاش و کوشش زیادی کرده است.
هر که را حرص و طمع از راه برد
عاقبت ناکامش اندر چاه برد
هوش مصنوعی: هر کسی که به خاطر حرص و ولع از مسیر درست منحرف شود، در پایان کار، به ناکامی و شکست دچار می‌شود.
چون سرش بشکست و دندانش بریخت
ترک خر کرد و سوی صحرا گریخت
هوش مصنوعی: وقتی که سرش شکست و دندان‌هایش ریخت، از ترس به طرف بیابان فرار کرد.
با سر و رخسار خونین آن اویس
برگرفته راه کوه بوقبیس
هوش مصنوعی: در این بیت به شخصیتی به نام اویس اشاره شده که با سر و چهره خونین، از راه کوه بوقبیس عبور می‌کند. معنای این تصویر می‌تواند به حالتی از سختی یا درد و رنج اشاره داشته باشد که اویس تجربه می‌کند، و مسیر کوه به عنوان نمادی از چالش و مبارزه در زندگی او مطرح شده است.
زار و نالان لنگ لنگان می دوید
روبهی او را بدین حالت بدید
هوش مصنوعی: روباهی را دید که با حالتی نزار و نالان، لنگ لنگان در حال دویدن است.
پیش آمد کایها الفحل الامیر
این چه حالت هست کافکندت به تیر
هوش مصنوعی: ای امیر بزرگوار، چه حالتی برایت پیش آمده است که همچون تیر بر زمین افتاده‌ای؟
دست و پایت را چه شد دندان کجاست
این سر و صورت چنین خونین چراست
هوش مصنوعی: دست و پای تو چه شده است؟ دندان‌هایت کجا هستند؟ چرا صورت و سرت این‌گونه خونین و زخمی به نظر می‌رسد؟
گفت بر من از من آمد این بلا
زانکه کردم پیشه ی خود را رها
هوش مصنوعی: او گفت که این بدبختی به خاطر خودم است؛ زیرا شغف و شغل نیکوی خود را رها کردم.
پیشه ام قصابی آمد از ازل
بود سلاخی مرا شغل و عمل
هوش مصنوعی: شغل من قصابی است و از ابتدای خلقت، سرنوشت من این بوده که قربانی شوم.
هم پدر هم جد من قصاب بود
خون گاوان و خرانشان آب بود
هوش مصنوعی: پدر و جد من هر دو قصاب بوده‌اند و کارشان ریختن خون گاوان و خرها بوده است.
کی دکان نعلبندی بد مرا
نعلبندی از کجا و من کجا
هوش مصنوعی: چطور ممکن است که من به دکان نعلبندی بروم و نعلبند از کجا بیاید؟ من و او هرگز نمی‌توانیم در یک راستا باشیم.
گرگ صحرا خویش را رسوا کند
چون دکان نعلبندی واکند
هوش مصنوعی: اگر گرگ صحرا خود را به نمایش بگذارد، مانند این است که دکان نعلبند باز شود.
ور بانداز خود آن کوپا کشید
هیچ سودی غیر پاسازی ندید
هوش مصنوعی: اگر کسی خود را به سقوط بکشد، هیچ سودی جز از نو ساختن خود نخواهد دید.
کار دوران را قراری داده اند
هرکسی را کار و باری داده اند
هوش مصنوعی: هر کس در زندگی خود یک وظیفه و مسئولیت مشخص دارد و به نوعی برای هر فردی نقشی تعیین شده است.
هرکه پا از کار خود بیرون نهاد
جامه و کالای خود در خون نهاد
هوش مصنوعی: هرکس که از مسئولیت‌های خود دور شد، لباس و دارایی‌اش را در خطر قرار داد.
می نبیند هرکس از هر پیشه سود
ای بسا کسها که خود را آزمود
هوش مصنوعی: هر کسی در حرفه‌اش سود و فایده‌هایی را می‌بیند، اما بسیاری از افراد هستند که خود را در امتحان و آزمایش قرار داده‌اند.
کسب هرکس را معین کرده اند
بهر هر شغلی کسی آورده اند
هوش مصنوعی: هر کسی برای شغلی مشخص و معینی آماده شده است و برای هر نوع کاری فرد مناسب و متناسبی وجود دارد.
گر به دست مردم استی کارشان
دیگری ناکرده است افسارشان
هوش مصنوعی: اگر کارهای مردم به دست خودشان باشد، هیچ‌کس دیگر نمی‌تواند آن را انجام دهد و آن‌ها به خوبی کنترل و مدیریت امور خود را در دست خواهند داشت.
از چه کرد این پینه دوزی اختیار
کفش دوزی را بود بیش اعتبار
هوش مصنوعی: چرا این پینه‌دوزی به کار کفش‌دوزی اهمیت بیشتری داده است؟
این چرا پالانگری بر خود گماشت
جامه و زربفت و دیبا را گذاشت
هوش مصنوعی: این شخص چرا خود را با لباس‌های گران‌قیمت و زربفت زینت کرده است؟
از چه کرد آن عطرها را خیر باد
بار کناسی به دوش خود نهاد
هوش مصنوعی: چرا آن عطرها را به باد سپرد؟ او بار سنگینی را بر دوش خود گذاشت.
ریش و سبلت در نجاست پرورید
هرکه رید او رو به آنجا آورید
هوش مصنوعی: هرکس در جایی به کارهای ناپسند مشغول شود، به زودی عواقب آن دامن‌گیرش خواهد شد.
خلق را گر حق به خود بگذاشتی
گر نه هرکس را به کاری داشتی
هوش مصنوعی: اگر خداوند انسان‌ها را به حال خود رها کند، هر فردی به کاری مشغول خواهد شد.
ای بسی از کارها مهمل شدی
بس دکان بی‌رونق و مختل بدی
هوش مصنوعی: بسیاری از کارها بی‌نتیجه باقی ماندند و فروشگاه‌ها و کسب‌وکارها به حال خود رها شدند و رونق لازم را نداشتند.
هر کسی جستی بپادار گزین
کارهای پست ماندی بر زمین
هوش مصنوعی: اگر کسی تلاش کند و کوشش نماید، مسلماً به کارهای بی‌ارزش و نازلی تن نخواهد داد و بر روی زمین باقی نخواهد ماند.
زین ره این دانای پنهان و پدید
هرکسی را بهر کاری آفرید
هوش مصنوعی: هر کسی به نوعی و برای کاری خاص خلق شده است، خواه این دانای پنهان باشد و خواه دیده شده.
هرکه پا از کار خود برتر نهاد
داد هم سرمایه هم سودش بباد
هوش مصنوعی: هر کسی که در کارش از حد خود فراتر برود، نه تنها سرمایه‌اش را از دست می‌دهد بلکه سودش هم از بین می‌رود.
هرکه دست از کسب و شغل خود کشید
تیغ غیرت دست و پایش را برید
هوش مصنوعی: هر کس که از کار و حرفه‌اش دست بکشد، حس غیرتش او را از پا در می‌آورد.
هر که جز از شغل خود گوید سخن
مشتها از غیبش آید بر دهن
هوش مصنوعی: هر کسی که در مورد چیزی که به آن مشغول نیست صحبت کند، مانند این است که با دست خود چیزی را که در درونش نهفته است بر زبان می‌آورد.