بیت "دلبرانند که دل بر ندهد بی برِشان / سرورانند که بیرون ز سر و دستارند" به زیبایی به ویژگی‌های دلبران و سروران واقعی اشاره می‌کند. معنای این بیت به شرح زیر است:

دلبرانند که دل بر ندهد بی برِشان: دلبران (معشوقان حقیقی) کسانی هستند که دل عاشق بدون حضور آن‌ها آرام نمی‌گیرد و نمی‌تواند از خود بگذرد یا دل خود را به کسی دیگر بسپارد. "برِشان" به معنای نزدیکی و حضور دلبر است. در واقع، مولانا می‌گوید که دلبران چنان جذبه و تأثیری دارند که عاشق تنها در نزدیکی و حضور آن‌ها دل از دست می‌دهد و بدون حضور آن‌ها، دل عاشق نمی‌تواند به هیچ‌چیز دیگری وابسته شود یا دل ببازد.

سرورانند که بیرون ز سر و دستارند: سروران (رهبران و بزرگان معنوی) کسانی هستند که از ظواهر مادی و دنیوی مانند "سر" (که نماد عقل و خودبینی است) و "دستار" (که نماد مقام و مرتبه ظاهری است) فراتر رفته‌اند. این سروران، نه به ظواهر مادی توجه دارند و نه به مقام و منصب دنیوی وابسته‌اند. آن‌ها برتر از چنین چیزهایی هستند و به حقایق معنوی و باطنی رسیده‌اند.

در مجموع، مولانا در این بیت به این موضوع اشاره دارد که دلبران حقیقی و سروران واقعی، کسانی هستند که عاشق بدون حضور آن‌ها دل نمی‌بازد و آن‌ها از هرگونه وابستگی به ظاهر مادی و مقام دنیوی فراتر رفته‌اند. این بیت ستایشی از مقام معنوی و والای کسانی است که به حقیقت عشق و معرفت دست یافته‌اند و فارغ از دنیا و ظواهرش، در مسیر معنویت گام برمی‌دارند.

بیت "هَله هُش دار که در شهر دو سه طرّارند / که به تدبیر کُلَه از سرِ مَه بردارند" به معنای هشدار و بیدارباش نسبت به حیله‌گران و مکارانی است که به فریب و نیرنگ، حتی از دست افراد ارزشمند و شریف نیز می‌توانند چیزی را بگیرند. معنای این بیت به شرح زیر است:

هَله هُش دار: به معنای "هشیار باش" یا "آگاه باش". مولانا در اینجا به مخاطب هشدار می‌دهد که باید مراقب باشد.

که در شهر دو سه طرّارند: در این شهر، چند فرد "طرّار" وجود دارند. "طرّار" به معنای شخصی حیله‌گر، فریب‌کار و زیرک است که با نیرنگ و تدبیر، دیگران را فریب می‌دهد.

که به تدبیر کُلَه از سرِ مَه بردارند: "کُلَه" به معنی کلاه و "مَه" به معنای ماه است که استعاره‌ای از چیزی بسیار باارزش یا شخصی بسیار شریف است. معنای این مصرع این است که این طرّاران آن‌قدر زیرک و مکارند که حتی می‌توانند با حیله، کلاه را از سرِ ماه (یا شخصی بسیار ارزشمند و محترم) بردارند. یعنی آن‌ها آن‌قدر ماهرانه عمل می‌کنند که حتی از افراد آگاه و بیدار نیز می‌توانند چیزی را به فریب بگیرند.

در مجموع، مولانا در این بیت به مخاطب خود هشدار می‌دهد که باید بسیار هوشیار و مراقب باشد، چرا که افراد حیله‌گر حتی از افراد دانا و آگاه هم می‌توانند با نیرنگ چیزی را بگیرند یا فریبشان دهند. این بیت نگاهی به دنیای فریب و نیرنگ دارد و تأکید می‌کند که هوشیاری و دقت همیشه لازم است، حتی در مقابل کسانی که ظاهرشان محترم و شریف به نظر می‌رسد.

بیت "دو سه رندند که هشیار دل و سرمستند / که فلک را به یکی عربده در چرخ آرند" به شرح زیر است:

دو سه رندند که هشیار دل و سرمستند: "رند" به معنای فردی زیرک، بی‌ریا و آزاداندیش است که به ظاهر در حال مستی و شیدایی است، اما در باطن آگاه و بیدار است. مولانا می‌گوید، دو سه نفر از این رندان وجود دارند که در عین مستی ظاهری (سرمستی)، در باطن هشیار و آگاه هستند. این اشاره به افرادی است که در ظاهر ممکن است سرمست از عشق و شادی باشند، اما در حقیقت دل‌هایشان آگاه به حقایق معنوی و الهی است.

که فلک را به یکی عربده در چرخ آرند: این رندان چنان قدرت و شوری دارند که می‌توانند با یک "عربده" (فریاد یا شور و هیاهو) فلک (آسمان و جهان هستی) را به چرخش درآورند. این یعنی قدرت و تأثیر این افراد به حدی است که می‌توانند نظم جهان را با هیجان و شور خود به هم بزنند و آن را متحول کنند.

در مجموع، این بیت به افرادی اشاره دارد که در ظاهر بی‌قید و سرمست به نظر می‌رسند، اما در باطن دارای دانایی و هشیاری عمیقی هستند و به سبب شور و عشق فراوان، چنان تأثیرگذارند که حتی آسمان و جهان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. مولانا با این بیان به قدرت عشق و معرفت الهی اشاره دارد که می‌تواند در قالب افرادی رند و آزاداندیش تجلی یابد و جهان را دگرگون کند.

بیت "سردهانند که تا سر ندهی سر ندهند / ساقیانند که انگور نمی‌افشارند" بیان‌گر یک مفهوم عمیق عرفانی درباره تسلیم و فداکاری در راه حقیقت و عشق الهی است. معنای این بیت به صورت زیر است:

سردهانند که تا سر ندهی سر ندهند: "سردهان" به معنی کسانی است که دهانشان بسته و چیزی نمی‌گویند تا زمانی که کسی جان یا سر خود را فدا نکند. در اینجا "سر دادن" به معنای فداکاری کامل و تسلیم شدن است. یعنی تا زمانی که انسان تمام وجود خود را در راه حقیقت و عشق الهی فدا نکند، آن‌ها (عاشقان حقیقی یا اهل معرفت) نیز رازها و حقایق را فاش نمی‌کنند. به بیان دیگر، برای رسیدن به معرفت و حقیقت، نیاز است که فرد از خودگذشتگی کند و تسلیم مطلق شود.

ساقیانند که انگور نمی‌افشارند: این ساقیان، کسانی هستند که انگور را برای ساختن شراب نمی‌فشارند، مگر اینکه کسی شایسته‌ی نوشیدن آن باشد. "شراب" در ادبیات عرفانی نماد معرفت، عشق الهی و حقیقت است، و "انگور" نیز ماده خام آن. این بخش از بیت نیز می‌گوید که معرفت و حقیقت را به سادگی در دسترس همگان قرار نمی‌دهند، مگر اینکه فرد شایستگی و آمادگی پذیرش آن را داشته باشد.

به طور کلی، این بیت به ما می‌گوید که رسیدن به حقیقت الهی نیازمند فداکاری، تسلیم و از خودگذشتگی است. حقایق عمیق معنوی و معرفت الهی به سادگی در دسترس قرار نمی‌گیرد و تنها به کسانی اعطا می‌شود که آماده‌اند جان و سر خود را در راه آن فدا کنند.

بیت "مردمی کن برو از خدمتشان مردم شو زانک این مردم دیگر همه مردم خوارند" به سادگی پیامی عمیق در رابطه با انسانیت و اخلاق را منتقل می‌کند. معنای بیت به این صورت است:

مولانا در این بیت به مخاطب توصیه می‌کند که به جای پیروی از کسانی که ارزش‌های انسانی را نمی‌فهمند و فقط در پی منافع خود هستند، خودش انسانیت را در رفتار و کردار خود نشان دهد و از آن‌ها دوری کند.

بیت "صورتی‌اند ولی دشمن صورت‌هااند / در جهانند ولی از دو جهان بیزارند" به مضامین عرفانی و معنوی می‌پردازد. معنای این بیت به شرح زیر است:

صورتی‌اند ولی دشمن صورت‌هااند: این افراد ظاهراً دارای یک "صورت" یا ظاهر جسمانی هستند، اما دشمن صورت‌ها (ظاهرگرایی و دنیاپرستی) می‌باشند. یعنی آنها گرچه در قالب جسمانی و دنیوی به نظر می‌رسند، ولی به ظاهر مادی و جسمانی اهمیت نمی‌دهند و به عمق و باطن (حقیقت معنوی) توجه دارند. در واقع، مولانا این افراد را کسانی می‌داند که در باطن به جای تمرکز بر مادیات و ظواهر دنیا، دنبال حقیقت الهی و باطن امور هستند.

در جهانند ولی از دو جهان بیزارند: این افراد در جهان مادی زندگی می‌کنند، اما از هر دو جهان (جهان مادی و جهان معنوی به عنوان دو سطح از واقعیت) بیزارند. این بیزاری به این معناست که آن‌ها وابسته به هیچ‌کدام از این دو جهان نیستند. یعنی نه به دنیا و لذت‌های دنیوی دل بسته‌اند و نه به بهشت و نعمت‌های اخروی. آن‌ها به دنبال چیزی فراتر از این دو جهان، یعنی حقیقت مطلق یا خداوند هستند.

در مجموع، این بیت به عرفانی‌ترین مرحله از سلوک اشاره دارد؛ مرحله‌ای که سالک نه به دنیا و مادیات توجه می‌کند و نه به پاداش‌های معنوی و اخروی، بلکه تنها به حقیقت مطلق و وصل به خداوند توجه دارد و از هرچه غیر اوست بیزار است.

سر دهانند فاعل مصرع هست یعنی کسانی که سر داده اند 

یعنی در اصل همان عاشقان بی غید و شرط 

که در ادامه میشه که تا سر ندهی سر ندهند یعنی تا مثل خودشون نباشی راز و رمز این هستی  رو‌ نمیفهمی

سر ده: سر دهنده صفت فاعلی مرکب مرخم از مصدر سردادن 
سر ده + ان = سردهان یعنی سر دهنده ها 
سردهان + اند = سردهانند یعنی سر دهنده ها هستند
کسانی که در برابر زور شمشیر حاضر بودند سر بدهند (از جان بگذرند) ولی سخن نگویند و دهانشان بسته بماند.

منم همچین برداشتی داشتم

خوشحال میشم در موردش صحبت کنیم

بیت "بس کن و بیش مگو گر چه دهان پرسخن است / زانک این حرف و دم و قافیه هم اغیارند" به مضامین عمیق معنوی و عرفانی اشاره دارد. معنای آن به این شرح است:

بس کن و بیش مگو گر چه دهان پرسخن است: مولانا به مخاطب (و شاید خودش) توصیه می‌کند که از گفتن زیاد دست بردارد و سکوت پیشه کند، حتی اگر بسیار سخنور باشد و دهانی پر از کلمات داشته باشد. در واقع، او به اهمیت سکوت و پرهیز از سخنان بیهوده اشاره می‌کند.

زانک این حرف و دم و قافیه هم اغیارند: حرف، دم (نَفَس) و قافیه را "اغیار" یا بیگانگان می‌نامد. این بدان معناست که مولانا می‌گوید این کلمات و سخنان ظاهری از حقیقت دورند و ما را از معشوق یا حقیقت الهی دور می‌کنند. کلمات به خودی خود نمی‌توانند حقیقت عمیق را بیان کنند، بلکه ممکن است ما را گرفتار سطحی‌نگری کنند و مانع از رسیدن به حقیقت باطنی و عمیق شوند.

به بیان ساده‌تر، مولانا در این بیت تأکید دارد که حقیقت الهی و معنوی فراتر از بیان با کلمات است، و برای رسیدن به آن باید از سخنان ظاهری و بیهوده دست کشید و به سکوت و درون‌نگری پناه برد، چرا که کلمات نیز همچون اغیار (بیگانگان) ما را از حقیقت دور می‌کنند.

"یار" است که به دلیلی نامعلوم گنجور علامت سکون بر "ر" نهاده.