این سوره هشت آیتست، سی و چهار کلمه، صد و پنجاه حرف، جمله به مکه فرو آمد بقول مفسّران، مگر ابن عباس که گفت: مدنی است و به مدینه فرو آمده. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست، مگر یک آیت که لفظ آن محکم است و معنی منسوخ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ؟ معنی این آیه منسوخ است بآیت سیف لانّ‌ معناها خلّ عنهم و دعهم. و در خبر است از ابی بن کعب از مصطفی (ص) گفت: «هر که سوره «و التّین» برخواند اللَّه تعالی او را در دنیا دو چیز دهد: یکی عافیت، دیگر یقین و بعدد هر کسی که این سوره برخواند او را روزه یک روز بنویسند.

وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ: قال ابن عباس و الحسن و المجاهد و مقاتل و الکلبی و عطاء بن ابی رباح: هو تینکم الّذی تأکلون و زیتونکم الّذی تعصرون منه الزّیت و خصّ «التّین» بالقسم لانّه یشبه ثمار الجنّة لیس فیه و ما یبقی و یطرح، و خصّ «الزّیتون» لکثرة منافعه و لانّه لا دخان لدهنه عند الایقاد و لا لحطب شجره. «وَ الزَّیْتُونِ» شجرة مبارکة جاء بها الحدیث و هی ثمرة و دهن یصلح للاصطباغ و الاصطباح. و قال قتادة: «التّین» الجبل الّذی علیه دمشق «وَ الزَّیْتُونِ» الّذی علیه بیت المقدّس و هما جبلان ینبتان التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ و قیل: هما مسجدان بالشّام. قال محمد بن کعب: «التّین» مسجد اصحاب الکهف «وَ الزَّیْتُونِ» مسجد ایلیا.

و قیل: هو قسم بجمیع نعم اللَّه الّتی منها «التّین» و هو طعام «وَ الزَّیْتُونِ» و هو ادام و اللَّه اعلم.

وَ طُورِ سِینِینَ یعنی: الجبل الّذی کلّم اللَّه عزّ و جلّ علیه موسی (ع) بمدین و اسمه زبیر و معنی: «سینین»: الحسن المبارک المزیّن، و اعطی رسول اللَّه (ص) امامة بنت ابنته زینب قلادة و قال لها: سنه، سنه، سنه، ای حسن، حسن، حسن و هی لغة حبشیّة. و اصل «سینین» «سیناء»، و «سیناء» مفتوحة السّین و مکسورتها. و انّما قال هاهنا: «سینین» لانّ باج الآیات النّون و هکذا قوله: وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ فهو الآمن کقوله: «حرما آمنا» لکن ذکره علی باج آیات السّورة کما قال فی سورة الصّافّات: «سلام علی الیاسین» و هو الیاس فخرج علی باج آیات السّورة و الکلام فی مدح الجبل بالحسن من قبل النّبات و الشّجر و الماء به.

وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِینِ یعنی: وَ هذَا الْبَلَدِ الآمن اهله و هو مکة کقوله: «وَ مَنْ دَخَلَهُ کانَ آمِناً» یأمن فیه النّاس فی الجاهلیّة و الاسلام و قیل فی معنی «الامین»: ای مأمون علی ما اودعه اللَّه من معالم دینه. قال المبرّد: هی اربعة اجبل طور تیناء و هو دمشق، و طور زیتاء و هو بیت المقدس، و طور سیناء و هو جبل موسی (ع)، و طور تیمنایا و هو مکة هذه اقسام و المقسم علیه.

لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ ای اعدل قامة و احسن صورة و ذلک انّه خلق کلّ حیوان منکبّا علی وجهه الّا «الانسان» خلقه مدید القامة یتناول مأکوله بیده، مزیّنا بالعقل و التّمییز، و المراد بالانسان آدم (ع) و قیل: هو عامّ فی المؤمنین و الکافرین. و قیل: هو خاصّ فی ابی جهل: و قیل: فی عتبة و شیبة و التّقدیر: فی تقویم أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ.

ثُمَّ رَدَدْناهُ یعنی: «الانسان» أَسْفَلَ سافِلِینَ یعنی: الی الهرم و الخرف و ارذل العمر لکیلا یعلم من بعد علم شیئا فیضعف جسمه و یذهب عقله و ینقص عمره و السّافلون هم الضّعفاء من المرضی و الزّمنی و الاطفال فالشّیخ الکبیر «اسفل» من هؤلاء جمیعا و «أَسْفَلَ سافِلِینَ» نکرة تعمّ الجنس کما یقولون: فلان اکرم قائم.

فاذا عرّفت قلت القائمین. و فی مصحف عبد اللَّه: «اسفل السّافلین» و قال الحسن و مجاهد و قتادة: «ثُمَّ رَدَدْناهُ» الی النّار یعنی: الی «أَسْفَلَ سافِلِینَ» لانّ جهنّم بعضها «اسفل» من بعض. و قال ابو العالیة: یعنی: الی النّار فی اقبح صورة ثمّ استثنی فقال: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فانّهم لا یردّون الی النّار و من قال بالقول الاوّل قال رددناه «أَسْفَلَ سافِلِینَ» فزالت عقولهم و انقطعت اعمالهم فلا تکتب لهم حسنة إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ فانّه یکتب لهم بعد الهرم و الخرف مثل الّذی کانوا یعملون فی حال الشّباب و الصّحة. قال ابن عباس: هم نفر ردّوا الی ارذل العمر علی عهد رسول اللَّه (ص) فانزل اللَّه عذرهم و اخبر انّ لهم اجر الّذی عملوا قبل ان تذهب عقولهم. قال عکرمة: لم یضرّ هذا الشّیخ کبره اذ ختم اللَّه له باحسن ما کان یعمل، و روی عن ابن عباس قال: إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ ای إِلَّا الَّذِینَ قرءوا القرآن و قال: من قرأ القرآن لم یردّ الی ارذل العمر.

فَلَهُمْ أَجْرٌ غَیْرُ مَمْنُونٍ ای غیر مقطوع لانّه یکتب له کصالح ما کان یعمل. ثمّ قال: فَما یُکَذِّبُکَ و قیل: ایّ شی‌ء «یُکَذِّبُکَ» و فی المخاطب به قولان: احدهما انّه «الانسان» و المعنی: «فما» یحملک علی الکذب بعد هذا القسم و بعد هذا البیان بِالدِّینِ یعنی: بالجزاء و البعث. و قیل: ما یعرّضک للکذب و ما یحملک علی التّکذیب ایّها «الانسان» بعدما عاینت من دلائل التّوحید. میگوید: ای آدمی بعد ازین دلائل توحید که معاینت دیدی و بعد از آنکه قسمها یاد کردیم و روشن باز نمودیم، چه چیز ترا برین دروغ میدارد که میگویی جز او بعث نیست و فردا خدای با خلق شمار نکند و پاداش ندهد؟ و القول الثّانی الخطاب للنّبیّ (ص) و فیه اضمار، ای فَما یُکَذِّبُکَ بعد هذا البیان و بعد هذه الحجّة و البرهان الّا جاحد؟ و قیل: معناه: من ینسبک یا محمد الی الکذب بعد هذا البیان و بعد قدرتنا علی خلق «الانسان» و تقویمه. ای کلّ شی‌ء یصدّقک و یشهد لما جئت به. و قال الفراء «فما» الّذی «یُکَذِّبُکَ» بانّ النّاس یدانون باعمالهم کانّه قال: فمن یقدر علی تکذیبک بالثّواب و العقاب بعدما تبیّن له من خلقنا «الانسان» علی ما وصفنا.

أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ ای باقضی القاضین. و قال مقاتل: أَ لَیْسَ اللَّهُ یحکم بینک و بین اهل التّکذیب یا محمد؟! و قیل: هو من الحکمة، و الحاکمون هم الحکماء و اللَّه عزّ و جلّ احکمهم صنعا و تقدیرا.

روی: انّ النّبیّ (ص): کان اذا قرأ هذه الآیة، قال: «بلی و انا من الشّاهدین» و یأمر بذلک علی ما قال (ص): «من قرأ أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ فلیقل: «بلی و انا علی ذلک من الشّاهدین» و من قرأ: «أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی‌ أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی‌» فلیقل: «بلی». و من قرأ: «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» فلیقل: «آمنّا باللّه».

و فی روایة اخری من قرأ فی آخر سورة الملک: «فَمَنْ یَأْتِیکُمْ بِماءٍ مَعِینٍ» فلیقل: «اللَّه».

اگر خواننده قرآن در نماز خواند این آیات، یا بیرون از نماز، این کلمات که در خبر است بگوید و اگر امام باشد در نماز همچنین بگوید و قوم بر متابعت امام همچنین بگویند.