این سوره بیست و شش آیتست، هفتاد و دو کلمه، سیصد و سی حرف. جمله به مکه فرو آمد، آن را مکّی گویند. و درین سوره یک آیت منسوخ است: لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ منسوخ است بآیه سیف. ابی کعب روایت کند از مصطفی (ص) که گفت: «هر که این سوره برخواند اللَّه تعالی در قیامت شمار او آسان کند».
هَلْ أَتاکَ ای قد «اتیک». و قیل: معناه: لم یکن اتاک کقوله: «ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ» ای لم یکن هذا من علمک و لا من علم قومک حتّی اعلمتکم استفهام و معناه هاهنا تعظیم المستفهم عنه، ای تنبّه للغاشیة و «الغاشیة» القیامة، لانّها تغشی کلّ شی‌ء و ترکبه کاللّیل اذا یغشی کلّ شی‌ء. و قیل: لانّها تغشی القلوب بشدائدها و اهوالها. و قیل: «الغاشیة» النّار تغشی وجوه الکفّار بالعذاب لقوله: «تَغْشی وُجُوهَهُمُ النَّارُ» قال اهل التّفسیر استفهم نبیّه (ص) و قد علم انّه لم یأته حدیث القیامة علی هذا التّفصیل و اراد به ان یخبره بذلک علی هذا الوجه المذکور فقال: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ ذلیلة متواضعة و الخشوع التّذلّل و الاتّضاع یعنی: «وجوه» الکفّار فهم «یومئذ» خاشعون من الذّل. هذا کقوله: «وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ» عامِلَةٌ ناصِبَةٌ قال ابن عباس: یعنی: الّذین عملوا و نصبوا فی الدّنیا علی غیر دین الاسلام من عبدة الاوثان و کفّار اهل الکتاب مثل الرّهبان و اصحاب الصّوامع الّذین ضلّ سعیهم فی الحیاة الدّنیا لا یقبل اللَّه منهم اجتهادا فی ضلالة یدخلون النّار یوم القیامة. و قال عکرمة و السدی: «عاملة» فی الدّنیا بالمعاصی «ناصبة» فی النّار فی الآخرة. و قیل «عاملة» فی النّار «ناصبة» فیها. قال الحسن: لم تعمل للَّه فی الدّنیا فاعملها و انصبها فی النّار بمعالجة السّلاسل و الاغلال. و قال ابن مسعود: تخوض فی النّار کما تخوض فی الوحل. و قال الکلبی: یجرّون علی وجوههم فی النّار.
و قال الضحاک: یکلّفون ارتقاء جبل من حدید فی النّار. و الکلام خرج علی الوجوه و المراد منها اصحابها.
تَصْلی ناراً حامِیَةً قرأ ابو عمرو و یعقوب و ابو بکر «تصلی» بضمّ التّاء اعتبارا بقوله: تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ و قرأ الآخرون بفتح التّاء من صلی یصلی و «تصلی» من اصلاه اللَّه «ناراً حامِیَةً» ای متناهیة فی الحرارة.
تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ بلغت اناها فی نضجها و ادراکها لو وقعت منها قطرة علی جبال الدّنیا لذابت، هذا شرابهم ثمّ ذکر طعامهم فقال: لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ قال مجاهد و عکرمة و قتادة. هو نبت ذو شوک لا طیّ بالارض، یقال لرطبها: الشّبرق فاذا یبس سمّی ضریعا و هو اخبث طعام و ابشعه.
قال الکلبی: لا تقربه دابّة اذا یبس. و فی الحدیث عن ابن عباس «یرفعه الضّریع شی‌ء فی النّار شبه الشّوک امرّ من الصّبر و انتن من الجیفة و اشدّ حرّا من النّار. قال المفسّرون:
فلمّا نزلت هذه الآیة، قال المشرکون: انّ الضّریع لتسمن علیه ابلنا و کذبوا فی ذلک فانّ الإبل انّما ترعاه ما دام رطبا و یسمّی شبرقا فاذا یبس کان ضریعا لا یأکله شی‌ء فانزل اللَّه عزّ و جلّ: لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ قیل فی التّفسیر: یلقی علیهم الجوع فاذا استغاثوا اطعموا الضّریع و الزّقّوم فیغصّون به فیتذکّرون. انّهم اذا غضّوا فی الدّنیا بطعامهم سوّغوه بالماء فیسقون مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ بعد استغاثة طویلة. فاذا ادنوا من وجوههم تناثرت لحوم وجوههم فی الشّراب فاذا شربوه قطع امعائهم. ثمّ وصف اهل الجنّة فقال: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ متنعّمة ذات نضارة و نعمة.
لِسَعْیِها راضِیَةٌ ای رضیت عملها فی الدّنیا حین رأت ثوابه فی الآخرة.
و قیل: فیه تقدیم و تأخیر، و التّقدیر «راضیة» لسعیها و اللّام زیادة کما تقول: ضارب لزید، و انت ترید ضارب زیدا. و قیل: بثواب عملها فی الجنّة «راضیة». قیل: هم اهل السّنّة.
فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ ای مرتفعة من وجهین: علوّ الشّرف و الجاه و علوّ المکان و الارتفاع: و قیل: الجنّة «عالیة» لانّها فی السّماء درجاتها من فوق و جهنّم هاویة لانّها فی الارض درکاتها من تحت.
لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب بروایة رویس: لا یسمع بالیای و ضمّها «لاغیة» بالرّفع و قرأ نافع: بالتّاء و ضمّها «لاغیة» بالرّفع و قرأ ابن عامر و الکوفیّون و یعقوب بروایة روح و ابن حسّان «لا تسمع» بفتح التّاء «لاغیة» بالنّصب علی الخطاب للنّبی (ص) ای «لا تَسْمَعُ فِیها» کلمة ذات لغو و قیل: لا یسمع بعضهم بعضا کلمة هجر و شتم کما یسمع اهل الشّراب فی الدّنیا.
فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ اراد عیونا، لانّ العین اسم جنس و معناه: انّها تجری علی ما یریدونه تجری فی ایّ موضع ارادوا جریها فیه و یجوز ان تکون «جاریة» ای دائمة ابدا لا تنقطع. و یجوز ان تکون العین من الماء او من الخمر او من العسل او من اللّبن.
«فِیها سُرُرٌ» جمع السّریر الواحها من ذهب مکلّلة بالزّبرجد و الدّرّ و الیاقوت.
«مرفوعة» ای رفیعة عالیة طولها مائة فرسخ. و قیل: مرتفعة ما لم یجی‌ء اهلها فاذا اراد ان یجلس علیها تواضعت له حتّی یجلس علیها ثمّ یرتفع الی موضعها.
«وَ أَکْوابٌ» جمع کوب و هی الآنیة التی لا عروة لها و لا خرطوم. و قیل: الکوب القدح «موضوعة» یعنی: وضعت علی حافات الانهار. و قیل: وضعت تزیینا للمجالس.
«وَ نَمارِقُ» ای وساید و مرافق «مَصْفُوفَةٌ» بعضها بجنب بعض یعتمدون علیها اذا جلسوا و یتّکئون واحدتها نمرقة بضمّ النّون: «وَ زَرابِیُّ» ای طنافس «مبثوثة» ای مبسوطة لها خمل رقیق واحدتها زربیّة. و قیل: «مبثوثة» متفرّقة فی المجالس مختلفة فی الالوان.
أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ»؟ وجه تلفیق هذه الآیة بما قبلها انّ القوم لما ذکر اللَّه الجنّة و ما اتّخذ فیها من المنازل الرّفیعة و السّرر العالیة الّتی سبکها کذا و کذا قالوا ذراعا فکیف یقعد احدنا علیها و قامته قصیرة و هو لا یکاد یرقی سطحا بغیر سلّم و تعجب المشرکون منه، فقال اللَّه تعالی: أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ ای اذا اراد صاحبها ان یرکبها.
طأطأت رأسها له حتّی یستوی علیها کذلک السّرر تطأطأ للمؤمن بزرابیّها و نمارقها حتّی یستوی علیها فاذا تمکّن علیها ترتفع و تصیر عالیة مستویة. و قیل: خصّ، هذه الاشیاء الاربعة بالذّکر لانّ القوم کانوا اهل خباء و بدو فکانوا لا یشاهدون اذا برزوا من اخبیتهم الّا الارض المبسوطة و الجبال المنصوبة و السّماء المرفوعة و لم یکن لهم مال سوی «الإبل» فامرهم بالنّظر و التّفکر فی هذه الاشیاء الّتی کانت مشاهدة لهم لیستدلّوا بذلک علی وحدانیّة اللَّه عزّ و جلّ ثمّ انّ «الإبل» من اخصّ مال العرب و اعزّه فلذلک خصّها بالذّکر و فیها من العجائب ما لیس فی غیرها من الدّوابّ خلق فی ذلک العظم یحلوا بالعین و تنهض بالحمل الثّقیل و تنقاد بزمام یقودها الصّبیان و ینیخونها ایّ موضع یریدونه و تعطش عشرة ایّام فتسیر و تحمل و تبول من خلفها لانّ قائدها أمامها فلا یترشش علیه و عنقها سلّم الیها و تعتلف شوکا لا یعتلفه من الدّوابّ شی‌ء و تطأ الفیافی و تطوی اللّیل و ینتفع بدرّها و نسلها و وبرها و لحمها، و هذه الوجوه لا تجتمع الّا فی «الإبل» من دون سائر الحیوانات. قوله: وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ فوقهم علی عظمها و متانة خلقها بلا عمد من تحتها و لا علاقة من فوقها.
وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ علی تفاوت خلقتها و متانة ارکانها «کیف» نصبها اللَّه علی هذه الارض لیمنعها بها عن الحرکة و الاضطراب.
وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ ای دحیت و بسطت.
فَذَکِّرْ ای ذکّرهم الادلّة و حثّهم علی التّفکّر فیها إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ لیس علیک الّا الدّعاء و التّذکیر.
لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ ای بمسلّط فتقتلهم و تکرههم علی الایمان. نزل هذا قبل ان یومر بقتالهم ثمّ نسخ بآیة القتال.
إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ فانّک مسلّط علیه بالجهاد و اللَّه فَیُعَذِّبُهُ فی الآخرة الْعَذابَ الْأَکْبَرَ فعلی هذا القول یکون الاستثناء متّصلا. و قیل: هو استثناء منقطع عمّا قبله: معناه: لکن مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ بعد التّذکیر.
فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ و هو ان یدخله النّار و انّما قال: الْأَکْبَرَ لانّهم عذّبوا فی الدّنیا بالجوع و القحط و القتل و الاسر.
إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ای رجوعهم بعد الموت لا یفوتنا و ان طال المدی.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ فی القیامة فنجازی المحسن باحسانه و المسی‌ء باساءته فیکون الحساب بمعنی الجزاء کقوله: «إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلی رَبِّی» ای جزاؤهم.
برگردان به زبان ساده
این سوره بیست و شش آیتست، هفتاد و دو کلمه، سیصد و سی حرف. جمله به مکه فرو آمد، آن را مکّی گویند. و درین سوره یک آیت منسوخ است: لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ منسوخ است بآیه سیف. ابی کعب روایت کند از مصطفی (ص) که گفت: «هر که این سوره برخواند اللَّه تعالی در قیامت شمار او آسان کند».
هوش مصنوعی: این سوره شامل بیست و شش آیه، هفتاد و دو کلمه و سیصد و سی حرف است. به دلیل نزول آن در مکه، به آن "مکّی" گفته می‌شود. در این سوره یک آیه که منسوخ شده وجود دارد: "لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ" که با آیه سیف جایگزین شده است. ابی کعب از پیامبر (ص) نقل کرده که فرمود: «هر کسی این سوره را تلاوت کند، خداوند در قیامت حساب او را آسان خواهد گرفت».
هَلْ أَتاکَ ای قد «اتیک». و قیل: معناه: لم یکن اتاک کقوله: «ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ» ای لم یکن هذا من علمک و لا من علم قومک حتّی اعلمتکم استفهام و معناه هاهنا تعظیم المستفهم عنه، ای تنبّه للغاشیة و «الغاشیة» القیامة، لانّها تغشی کلّ شی‌ء و ترکبه کاللّیل اذا یغشی کلّ شی‌ء. و قیل: لانّها تغشی القلوب بشدائدها و اهوالها. و قیل: «الغاشیة» النّار تغشی وجوه الکفّار بالعذاب لقوله: «تَغْشی وُجُوهَهُمُ النَّارُ» قال اهل التّفسیر استفهم نبیّه (ص) و قد علم انّه لم یأته حدیث القیامة علی هذا التّفصیل و اراد به ان یخبره بذلک علی هذا الوجه المذکور فقال: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ خاشِعَةٌ ذلیلة متواضعة و الخشوع التّذلّل و الاتّضاع یعنی: «وجوه» الکفّار فهم «یومئذ» خاشعون من الذّل. هذا کقوله: «وَ تَراهُمْ یُعْرَضُونَ عَلَیْها خاشِعِینَ مِنَ الذُّلِّ» عامِلَةٌ ناصِبَةٌ قال ابن عباس: یعنی: الّذین عملوا و نصبوا فی الدّنیا علی غیر دین الاسلام من عبدة الاوثان و کفّار اهل الکتاب مثل الرّهبان و اصحاب الصّوامع الّذین ضلّ سعیهم فی الحیاة الدّنیا لا یقبل اللَّه منهم اجتهادا فی ضلالة یدخلون النّار یوم القیامة. و قال عکرمة و السدی: «عاملة» فی الدّنیا بالمعاصی «ناصبة» فی النّار فی الآخرة. و قیل «عاملة» فی النّار «ناصبة» فیها. قال الحسن: لم تعمل للَّه فی الدّنیا فاعملها و انصبها فی النّار بمعالجة السّلاسل و الاغلال. و قال ابن مسعود: تخوض فی النّار کما تخوض فی الوحل. و قال الکلبی: یجرّون علی وجوههم فی النّار.
هوش مصنوعی: مرحوم به آیه‌ای اشاره دارد که در آن از نور روز قیامت سخن گفته می‌شود. این عبارت به معنای این است که هیچ‌گاه اطلاع دقیقی درباره‌ی قیامت به شما و قوم شما نرسیده است. منظور این است که آنچه درباره‌ی قیامت بیان شده، از علم شما و قوم شما نبوده و به همین خاطر، این سؤال مطرح شده است. در اینجا تأکید بر عظمت موضوع قیامت وجود دارد. قیامت به مانند شب تاریک بر همه‌چیز سایه می‌افکند و دل‌ها را با وحشت و سختی خود می‌پوشاند. گاهی نیز تعبیر «غاشیه» به آتش جهنم نسبت داده می‌شود که چهره‌ی کافران را در روز قیامت با عذاب خود می‌پوشاند. در ادامه، ویژگی‌های روز قیامت و حال افراد مورد بحث قرار می‌گیرد. چهره‌های کافران در آن روز خاشع و ذلیل خواهد بود، به گونه‌ای که از شدت ذلت و خضوع به نظر می‌رسند. همچنین درباره‌ی افرادی که در دنیا به کارهای ناپسند مشغول بوده و از دین اسلام دور بودند، توضیحاتی داده می‌شود. این افراد در آخرت جزای خود را در آتش جهنم خواهند دید و هیچ عملی از آنها پذیرفته نخواهد شد. در نهایت، با ذکر تصاویر وحشتناک از عذاب در روز قیامت، به شدت و سختی عذاب‌های آنها اشاره می‌شود.
و قال الضحاک: یکلّفون ارتقاء جبل من حدید فی النّار. و الکلام خرج علی الوجوه و المراد منها اصحابها.
هوش مصنوعی: ضحاک می‌گوید: آنها موظف خواهند شد که بر روی کوهی از آهن در آتش بالا روند. این صحبت‌ها بیانگر وضعیت خاصی است و منظور از آن افراد مرتبط با این موضوع است.
تَصْلی ناراً حامِیَةً قرأ ابو عمرو و یعقوب و ابو بکر «تصلی» بضمّ التّاء اعتبارا بقوله: تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ و قرأ الآخرون بفتح التّاء من صلی یصلی و «تصلی» من اصلاه اللَّه «ناراً حامِیَةً» ای متناهیة فی الحرارة.
هوش مصنوعی: آیه به توصیف آتش شدیدی می‌پردازد که شخص عذاب‌دهنده را در خود فرو می‌برد. برخی از خوانندگان آیه را به گونه‌ای خوانده‌اند که با دیگر آیات هم‌خوانی دارد و برخی دیگر به شکل دیگری خوانده‌اند. در اینجا نوعی اشاره به شدت دمای آتش و اینکه چقدر سوزان و خطرناک است، وجود دارد.
تُسْقی مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ بلغت اناها فی نضجها و ادراکها لو وقعت منها قطرة علی جبال الدّنیا لذابت، هذا شرابهم ثمّ ذکر طعامهم فقال: لَیْسَ لَهُمْ طَعامٌ إِلَّا مِنْ ضَرِیعٍ قال مجاهد و عکرمة و قتادة. هو نبت ذو شوک لا طیّ بالارض، یقال لرطبها: الشّبرق فاذا یبس سمّی ضریعا و هو اخبث طعام و ابشعه.
هوش مصنوعی: از چشمه‌ای پرآب و لذیذ به آنها می‌نوشانند که اگر حتی یک قطره از آن بر روی کوه‌های دنیا بریزد، آب می‌شود. این نوشیدنی آن‌هاست. سپس در مورد غذای آنها گفته می‌شود که غذایی جز از گیاهی به نام «ضرع» ندارند. مجاهد، عکرمه و قتاده گفته‌اند که این گیاه، گیاهی خاردار است و بر روی زمین نمی‌روید. به میوه تر آن «شبرق» می‌گویند و وقتی خشک شود، به آن «ضرع» می‌گویند که بدترین و زشت‌ترین غذای ممکن است.
قال الکلبی: لا تقربه دابّة اذا یبس. و فی الحدیث عن ابن عباس «یرفعه الضّریع شی‌ء فی النّار شبه الشّوک امرّ من الصّبر و انتن من الجیفة و اشدّ حرّا من النّار. قال المفسّرون:
هوش مصنوعی: کلبی گفته است که هیچ حیوانی به آن نزدیک نشود زمانی که خشک شده است. در حدیثی از ابن عباس آمده است که «ضریر» چیزی در آتش است که مانند خار چیدن تلخ‌تر از صبر و بدبوتر از جسدهای مرده و داغ‌تر از آتش است. مفسران درباره این موضوع توضیحاتی داده‌اند.
فلمّا نزلت هذه الآیة، قال المشرکون: انّ الضّریع لتسمن علیه ابلنا و کذبوا فی ذلک فانّ الإبل انّما ترعاه ما دام رطبا و یسمّی شبرقا فاذا یبس کان ضریعا لا یأکله شی‌ء فانزل اللَّه عزّ و جلّ: لا یُسْمِنُ وَ لا یُغْنِی مِنْ جُوعٍ قیل فی التّفسیر: یلقی علیهم الجوع فاذا استغاثوا اطعموا الضّریع و الزّقّوم فیغصّون به فیتذکّرون. انّهم اذا غضّوا فی الدّنیا بطعامهم سوّغوه بالماء فیسقون مِنْ عَیْنٍ آنِیَةٍ بعد استغاثة طویلة. فاذا ادنوا من وجوههم تناثرت لحوم وجوههم فی الشّراب فاذا شربوه قطع امعائهم. ثمّ وصف اهل الجنّة فقال: وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناعِمَةٌ متنعّمة ذات نضارة و نعمة.
هوش مصنوعی: زمانی که این آیه نازل شد، مشرکان گفتند که گیاه «ضریر» باعث چاق شدن شتران ما می‌شود و در این موضوع دروغ گفتند، زیرا واقعیت این است که شتران فقط زمانی از آن گیاه تغذیه می‌کنند که تازه و رطب باشد و وقتی خشک شد، دیگر قابل خوردن نیست. بنابراین، پروردگار جهان فرمود که این گیاه نه تنها موجب چاقی نمی‌شود، بلکه از گرسنگی نیز نمی‌تواند کسی را سیر کند. در تفسیر گفته شده که آنها با گرسنگی شدید مواجه خواهند شد و وقتی استغاثه کنند، از آنان گیاه «ضریر» و «زقوم» به آنها داده می‌شود که باعث خفگی آنها می‌شود و در آن لحظه به یاد می‌آورند که در دنیا چگونه با غذاهای خود را سیر می‌کردند و آنها را با آب رقیق می‌کردند و از چشمه‌ای داغ می‌نوشیدند پس از دوره‌ای طولانی از استغاثه. وقتی نزدیک به آب می‌شوند، گوشت صورت‌هایشان در آن آب متلاشی می‌شود و وقتی می‌نوشند، روده‌هایشان پاره می‌شود. سپس وصف اهل بهشت را بیان کرد که گفت: در آن روز، چهره‌هایی شاداب و سرزنده دارند و در نعمت و آرامش به سر می‌برند.
لِسَعْیِها راضِیَةٌ ای رضیت عملها فی الدّنیا حین رأت ثوابه فی الآخرة.
هوش مصنوعی: او به خاطر تلاش‌هایش راضی است؛ زیرا وقتی پاداش آن را در آخرت دید، از کردارهای خود در دنیا خرسند شد.
و قیل: فیه تقدیم و تأخیر، و التّقدیر «راضیة» لسعیها و اللّام زیادة کما تقول: ضارب لزید، و انت ترید ضارب زیدا. و قیل: بثواب عملها فی الجنّة «راضیة». قیل: هم اهل السّنّة.
هوش مصنوعی: در اینجا سخن از تقدم و تأخر در کلمات به میان آمده است. به گونه‌ای که می‌توان گفت، باید «راضیة» به عنوان نتیجه کارش در نظر گرفته شود و حرف «لام» به عنوان زاید، مشابه به جملاتی چون «ضارب لزید» که در واقع به معنای «ضارب زیدا» است. همچنین گفته شده است که «راضیة» به ثواب اعمالشان در بهشت اشاره دارد. برخی نیز معتقدند که آنها از اهل سنت هستند.
فِی جَنَّةٍ عالِیَةٍ ای مرتفعة من وجهین: علوّ الشّرف و الجاه و علوّ المکان و الارتفاع: و قیل: الجنّة «عالیة» لانّها فی السّماء درجاتها من فوق و جهنّم هاویة لانّها فی الارض درکاتها من تحت.
هوش مصنوعی: در یک بهشت با شکوه و بلند مرتبه، که از دو جنبه قابل توجه است: اول، بلندمرتبه بودن در شأن و مقام و دوم، بالا بودن از نظر مکان و ارتفاع. گفته شده که بهشت به دلیل قرار داشتن در آسمان «عالی» نامیده می‌شود، زیرا درجات آن در بالا است، در حالی که جهنم «هاویه» نامیده می‌شود، زیرا که در زمین و در عمق قرار دارد.
لا تَسْمَعُ فِیها لاغِیَةً قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب بروایة رویس: لا یسمع بالیای و ضمّها «لاغیة» بالرّفع و قرأ نافع: بالتّاء و ضمّها «لاغیة» بالرّفع و قرأ ابن عامر و الکوفیّون و یعقوب بروایة روح و ابن حسّان «لا تسمع» بفتح التّاء «لاغیة» بالنّصب علی الخطاب للنّبی (ص) ای «لا تَسْمَعُ فِیها» کلمة ذات لغو و قیل: لا یسمع بعضهم بعضا کلمة هجر و شتم کما یسمع اهل الشّراب فی الدّنیا.
هوش مصنوعی: در این متن به این موضوع اشاره شده است که در آنجا سخن بیهوده‌ای شنیده نمی‌شود. قرائت‌های مختلفی از آیات وجود دارد که برخی از قاریان به یک شیوه و برخی دیگر به شیوه‌ای متفاوت آن را خوانده‌اند. در اینجا به وضوح تأکید شده که در آن مکان، هرگز صدای بیهوده یا سخن ناپسند نخواهد بود. همچنین گفته شده که برخی از افراد در آنجا نمی‌توانند یکدیگر را به دلیل گفتار بی‌معنا و ناسزا بشنوند، به مانند حالتی که در دنیا و در جمع اهل گناه و فساد مشاهده می‌شود.
فِیها عَیْنٌ جارِیَةٌ اراد عیونا، لانّ العین اسم جنس و معناه: انّها تجری علی ما یریدونه تجری فی ایّ موضع ارادوا جریها فیه و یجوز ان تکون «جاریة» ای دائمة ابدا لا تنقطع. و یجوز ان تکون العین من الماء او من الخمر او من العسل او من اللّبن.
هوش مصنوعی: در آنجا چشمه‌ای روان وجود دارد که به معنای چشمه‌ای است که به هر جا و به هر حالتی که بخواهند، جاری می‌شود. این چشمه ممکن است همیشه و به طور مداوم جاری باشد و قطع نشود. همچنین ممکن است این چشمه از آب، شراب، عسل یا شیر باشد.
«فِیها سُرُرٌ» جمع السّریر الواحها من ذهب مکلّلة بالزّبرجد و الدّرّ و الیاقوت.
هوش مصنوعی: در آنجا تخت‌هایی وجود دارد که از الواح طلا ساخته شده و با سنگ‌های زینتی مانند زبرجد، مروارید و یاقوت تزیین شده‌اند.
«مرفوعة» ای رفیعة عالیة طولها مائة فرسخ. و قیل: مرتفعة ما لم یجی‌ء اهلها فاذا اراد ان یجلس علیها تواضعت له حتّی یجلس علیها ثمّ یرتفع الی موضعها.
هوش مصنوعی: «مرفوعة» یک مکان بلند و عالی است که طول آن صد فرسخ می‌باشد. همچنین گفته شده است که این مکان بلند است تا زمانی که ساکنان آن نیایند، و وقتی فردی بخواهد بر روی آن بنشیند، به حالت تواضع در می‌آید تا او بر روی آن بنشیند و سپس دوباره به ارتفاع خود برمی‌گردد.
«وَ أَکْوابٌ» جمع کوب و هی الآنیة التی لا عروة لها و لا خرطوم. و قیل: الکوب القدح «موضوعة» یعنی: وضعت علی حافات الانهار. و قیل: وضعت تزیینا للمجالس.
هوش مصنوعی: «اکواب» جمع واژه «کوب» است و به معنی ظرف‌هایی است که دستگیره یا لوله‌ای ندارند. برخی گفته‌اند که کوب به معنای لیوانی است که در کنار رودخانه‌ها قرار داده شده است. همچنین گفته شده که این ظرف‌ها برای تزئین مجالس استفاده می‌شوند.
«وَ نَمارِقُ» ای وساید و مرافق «مَصْفُوفَةٌ» بعضها بجنب بعض یعتمدون علیها اذا جلسوا و یتّکئون واحدتها نمرقة بضمّ النّون: «وَ زَرابِیُّ» ای طنافس «مبثوثة» ای مبسوطة لها خمل رقیق واحدتها زربیّة. و قیل: «مبثوثة» متفرّقة فی المجالس مختلفة فی الالوان.
هوش مصنوعی: در این متن به تشریح واژه‌هایی مانند «نمارق» و «زرابی» پرداخته شده است. «نمارق» به عنوان وسایل و مبل‌های نرم توصیف می‌شود که در کنار هم قرار دارند و افراد هنگام نشستن به آنها تکیه می‌کنند. همچنین، «زرابی» به نوعی فرش‌های نرم اشاره دارد که به طور گسترده‌ای در فضاهای مختلف پخش شده و می‌توانند رنگ و طرح‌های متفاوتی داشته باشند. این موارد به طور کلی بیانگر راحتی و آسایش در مجالس و فضاهای نشیمن هستند.
أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ»؟ وجه تلفیق هذه الآیة بما قبلها انّ القوم لما ذکر اللَّه الجنّة و ما اتّخذ فیها من المنازل الرّفیعة و السّرر العالیة الّتی سبکها کذا و کذا قالوا ذراعا فکیف یقعد احدنا علیها و قامته قصیرة و هو لا یکاد یرقی سطحا بغیر سلّم و تعجب المشرکون منه، فقال اللَّه تعالی: أَ فَلا یَنْظُرُونَ إِلَی الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ ای اذا اراد صاحبها ان یرکبها.
هوش مصنوعی: آیا آنها به شتران نمی‌نگرند که چگونه آفریده شده‌اند؟ یعنی وقتی که خداوند درباره بهشت و منزلگاه‌های بلند و تخت‌های عالی در آن صحبت کرد، مشرکان با خودشان گفتند: "چطور می‌توانیم بر این تخت‌ها بنشینیم در حالی که قامت ما کوتاه است و نمی‌توانیم بدون نردبان به ارتفاع بلند برویم؟" و از این موضوع عجیب شدند. در پاسخ، خداوند می‌فرماید: آیا به شتران نمی‌نگرید که چگونه آفریده شده‌اند، یعنی اگر صاحب شتر بخواهد بر آن سوار شود، چگونه می‌تواند این کار را انجام دهد؟
طأطأت رأسها له حتّی یستوی علیها کذلک السّرر تطأطأ للمؤمن بزرابیّها و نمارقها حتّی یستوی علیها فاذا تمکّن علیها ترتفع و تصیر عالیة مستویة. و قیل: خصّ، هذه الاشیاء الاربعة بالذّکر لانّ القوم کانوا اهل خباء و بدو فکانوا لا یشاهدون اذا برزوا من اخبیتهم الّا الارض المبسوطة و الجبال المنصوبة و السّماء المرفوعة و لم یکن لهم مال سوی «الإبل» فامرهم بالنّظر و التّفکر فی هذه الاشیاء الّتی کانت مشاهدة لهم لیستدلّوا بذلک علی وحدانیّة اللَّه عزّ و جلّ ثمّ انّ «الإبل» من اخصّ مال العرب و اعزّه فلذلک خصّها بالذّکر و فیها من العجائب ما لیس فی غیرها من الدّوابّ خلق فی ذلک العظم یحلوا بالعین و تنهض بالحمل الثّقیل و تنقاد بزمام یقودها الصّبیان و ینیخونها ایّ موضع یریدونه و تعطش عشرة ایّام فتسیر و تحمل و تبول من خلفها لانّ قائدها أمامها فلا یترشش علیه و عنقها سلّم الیها و تعتلف شوکا لا یعتلفه من الدّوابّ شی‌ء و تطأ الفیافی و تطوی اللّیل و ینتفع بدرّها و نسلها و وبرها و لحمها، و هذه الوجوه لا تجتمع الّا فی «الإبل» من دون سائر الحیوانات. قوله: وَ إِلَی السَّماءِ کَیْفَ رُفِعَتْ فوقهم علی عظمها و متانة خلقها بلا عمد من تحتها و لا علاقة من فوقها.
هوش مصنوعی: سر خود را به احترام او پایین آورد تا به سطحش برسد. به همین شکل، دسته‌های نرم و راحتی که برای مؤمنان فراهم است، به حالتی پایین می‌آیند تا او بتواند به راحتی بر روی آنها نشسته و سپس به طور ناگهانی بلند می‌شوند و در ارتفاعی متناسب قرار می‌گیرند. گفته شده که این چهار چیز به خاطر این که مردمی که به زندگی چادرنشینی و بدوی عادت داشتند، تنها زمین‌های وسیع، کوه‌های مرتفع و آسمان بزرگ را می‌دیدند، مورد توجه قرار گرفته است. از آنجا که شترها مهم‌ترین دارایی عرب‌ها بودند، به آنها به طور خاص اشاره شده است. شترها ویژگی‌های خاصی دارند که در دیگر حیوانات وجود ندارد: بدنی بزرگ و مقاوم، قدرت حمل بار سنگین، و توانایی هدایت‌پذیری آسان به وسیله‌ی کودکان. آنها می‌توانند در زمان کم آبی تا ده روز سفر کنند و در عین حال بار سنگین را به دوش بکشند. همچنین قادرند از گیاهانی تغذیه کنند که هیچ حیوان دیگر نمی‌تواند. این ویژگی‌ها انحصاری به شترهاست. در آخر، به آسمان اشاره شده که بدون هیچ تکیه‌گاهی بر افراشته است، نشان‌دهنده‌ی عظمت و استحکام آن.
وَ إِلَی الْجِبالِ کَیْفَ نُصِبَتْ علی تفاوت خلقتها و متانة ارکانها «کیف» نصبها اللَّه علی هذه الارض لیمنعها بها عن الحرکة و الاضطراب.
هوش مصنوعی: به کوه‌ها نگاه کن که چگونه بر اساس ساختارهای مختلف و استحکام پایه‌هایشان برپا شده‌اند. چطور خداوند آنها را بر روی زمین قرار داده تا از حرکت و آشفتگی محافظت شوند.
وَ إِلَی الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ ای دحیت و بسطت.
هوش مصنوعی: به زمین نگاه کن که چگونه پهن شده و سطحی شده است.
فَذَکِّرْ ای ذکّرهم الادلّة و حثّهم علی التّفکّر فیها إِنَّما أَنْتَ مُذَکِّرٌ لیس علیک الّا الدّعاء و التّذکیر.
هوش مصنوعی: پس به یادشان بینداز و آنها را تشویق کن تا در آن شواهد فکر کنند. تو فقط یک یادآور هستی و وظیفه‌ات تنها دعا کردن و یادآوری است.
لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ ای بمسلّط فتقتلهم و تکرههم علی الایمان. نزل هذا قبل ان یومر بقتالهم ثمّ نسخ بآیة القتال.
هوش مصنوعی: تو بر آنها تسلط نداری تا آنها را بکشیدی و به ایمان آوردن وادارشان کنی. این آیه پیش از آن نازل شده که به جنگ با آنها دستور داده شود و سپس به آیه‌ای که به قتال اشاره دارد، نسخ شده است.
إِلَّا مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ فانّک مسلّط علیه بالجهاد و اللَّه فَیُعَذِّبُهُ فی الآخرة الْعَذابَ الْأَکْبَرَ فعلی هذا القول یکون الاستثناء متّصلا. و قیل: هو استثناء منقطع عمّا قبله: معناه: لکن مَنْ تَوَلَّی وَ کَفَرَ بعد التّذکیر.
هوش مصنوعی: جز کسانی که به سمت کفر می‌روند و به یادآوری‌ها توجه نمی‌کنند، زیرا تو بر آنها با جهاد تسلط داری و خدا در آخرت عذاب بزرگتری برای آنها در نظر گرفته است. بنابراین در اینجا استثنا به طور متصل دیده می‌شود. برخی نیز می‌گویند این استثنا از جمله قبلی جداست و به این معناست که: اما کسی که بعد از یادآوری، به سمت کفر می‌رود.
فَیُعَذِّبُهُ اللَّهُ الْعَذابَ الْأَکْبَرَ و هو ان یدخله النّار و انّما قال: الْأَکْبَرَ لانّهم عذّبوا فی الدّنیا بالجوع و القحط و القتل و الاسر.
هوش مصنوعی: پس خدا او را با عذاب بزرگ مجازات خواهد کرد و آن این است که او را به آتش دوزخ وارد کند. او به این عذاب "بزرگ" گفته است چون آنها در دنیا نیز با گرسنگی، خشکسالی، کشتار و اسارت عذاب دیده‌اند.
إِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ ای رجوعهم بعد الموت لا یفوتنا و ان طال المدی.
هوش مصنوعی: به‌راستی که بازگشت آنان به سوی ما پس از مرگ هرگز از دست نخواهد رفت، حتی اگر زمان آن طولانی باشد.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ فی القیامة فنجازی المحسن باحسانه و المسی‌ء باساءته فیکون الحساب بمعنی الجزاء کقوله: «إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلی رَبِّی» ای جزاؤهم.
هوش مصنوعی: سپس بر عهده ماست که در روز قیامت حساب آنها را بدهیم؛ ما نیکوکاران را با کارهای نیکشان پاداش می‌دهیم و بدکاران را به خاطر اعمال بدشان مجازات می‌کنیم. بنابراین، حساب در اینجا به معنای پاداش و مجازات است، مانند جمله‌ای که می‌گوید: «حساب آنها فقط بر عهده پروردگار من است» که به معنای پاداش و جزاست.
میبدی