این سوره سی و شش آیت است، صد و هفتاد و هفت کلمه نهصد و سی حرف و در نزول آن علما مختلف‌اند. قومی گفتند: مکّی است، جمله به مکه فرو آمد قومی گفتند: میان مکه و مدینه فرو آمد، آن گه که رسول خدا (ص) هجرت کرد. و بیشترین علما بر آنند که در مدینه فرو آمد. مقاتل گفت: اوّل سورتی که در مدینه فرو آمد این سورتست و درین سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست. و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة «المطفّفین» سقاه اللَّه من الرّحیق المختوم یوم القیامة»
قوله تعالی: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ ابن عباس گفت: رسول خدا در مدینه شد، قومی تجّار را دید در پیمانه و ترازو سخت بد، و بیاعات و معاملات ایشان شبه قمار چون منابذه و ملامسه. جبرئیل آمد و آیت آورد: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ. رسول خدا (ص) ایشان را حاضر کرد و بر ایشان خواند.
ایشان از آن عادت بد باز ایستادند و با طریق عدل و راستی گشتند. فهم او فی النّاس کیلا الی الیوم. و قال السدی: قدم رسول اللَّه (ص) المدینة و بها رجل یقال له ابو جهینة و معه صاعان یکیل باحدهما و یکتال بالآخر فنزلت فی شأنه: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ و قیل: نهاهم رسول اللَّه (ص) عن ذلک فلم ینتهوا، فانزل اللَّه تعالی: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ فخرج رسول اللَّه (ص) الی السّوق و قرأ السّورة فاصلحوا کیلهم. الویل کلمة یقال لمن وقع فی هلکة و عذاب. و قیل: هو واد فی جهنّم من قیح و دم. و قیل: جبّ فی النّار و معنی «ویل» ای قد ثبت لهم هذا و المطفّفون الّذین یبخسون حقوق النّاس و ینقصون الکیل و الوزن. قال الزجاج: انّما قیل: للّذی ینقص المکیال و المیزان مطفّف لانّه لا یکاد یسرق فی المکیال و المیزان الّا الشّی‌ء الیسیر الطّفیف. و عن الاصمعی: قال: قال اعرابی: لا تلتمس الحوائج ممّن مرءوته فی رؤس المکاییل و السن الموازین. ثمّ بیّن انّ «المطفّفین» منهم. فقال: الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ ای من النّاس. و من و علی یبدّل احدهما من الآخر، ای إِذَا اکْتالُوا من النّاس استوفوا علیهم الکیل ای یأخذون حقوقهم تامّة وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ ای کالوا لهم و وزنوا لهم، یعنی: للنّاس. تقول: وزنتک و وزنت لک و کلتک و کلت لک، کما یقال: نصحتک و نصحت لک و کسبتک و کسبت لک. «یُخْسِرُونَ» ای ینقصون. یقال: خسرته و اخسرته اذا نقصته هذا کقوله: وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِینَ و المعنی: اذا استوفی لنفسه اتمّه و اذا اعطی غیره نقصه. قال نافع: کان ابن عمر یمرّ بالبائع فیقول: اتّق اللَّه و اوف الکیل و الوزن فانّ «المطفّفین» یوقفون یوم القیامة حتّی انّ العرق لیلجمهم الی انصاف آذانهم. و روی انّ علیا (ع) مرّ علی رجل و هو یزن الزّعفران و قد ارجح فکفا المیزان. ثمّ قال: اقم الوزن بالقسط. ثمّ ارجح بعد ذلک ما شئت.
أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ هذا الکلام تعظیم لاثم المطفّف و تشدید، و هذا الظّنّ یقین و المعنی: الا یستیقن «اولئک» الّذین یفعلون ذلک. أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ ای لمجی‌ء یوم عظیم، و هو یوم القیامة. و قیل: معناه انّهم لو ظنّوا انّهم یبعثون ما نقصوا فی الکیل و الوزن. و قیل: کلّ من نقص حقّ اللَّه من زکاة و صلاة و صوم فهو داخل تحت هذا الوعید. قال الحسن: المراد به المؤمنون و المعنی أ لیس یعلمون انّهم یبعثون فما عذرهم فی التّطفیف.
یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ ای یقومون من قبورهم لحکم ربّ العالمین بینهم فیقفون فی العرصات علی ارجلهم ینتظرون حکم اللَّه فیهم قدر ثلاث مائة عام.
و قیل: اربعین سنة لا یکلّمهم احد حتّی ان اقلّهم رشحا یغیب فیه الی انصاف اذنیه.
روی عن مالک عن نافع عن ابن عمر: انّ النّبی (ص) قال: «یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ» حتّی یغیب احدهم فی رشحه الی انصاف اذنیه.
و عن المقداد قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «اذا کان یوم القیامة ادنیت الشّمس من العباد حتّی تکون قید میل او اثنین.
قال سلیم بن عامر: احد رواة هذا الحدیث: لا ادری ایّ المیلین یعنی مسافة الارض او المیل الّذی تکحل به العین. قال فتصهرهم الشّمس فیکونون فی العرق بقدر اعمالهم. فمنهم من یأخذه الی عقبیه و منهم من یأخذه الی رکبتیه و منهم من یأخذه الی حقویه و منهم من یلجمه إلجاما.
«کلّا» ردع عن التّطفیف ای لیس الأمر علی ما هم علیه فلیرتدعوا و تمام کلام هاهنا. و قال الحسن: «کلّا» ابتداء یتّصل بما بعده علی معنی حقّا. إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ الّذی کتب فیه اعمالهم «لَفِی سِجِّینٍ» قال ابن عباس: السّجّین هی الارض السّابعة السّفلی فیها ارواح الکفّار. و فی الخبر عن النّبیّ (ص) قال: «سجّین» اسفل سبع ارضین و «علّیّون» فی السّماء السّابعة تحت العرش، اخبر «إِنَّ کِتابَ» اعمال الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وضعا لقدرهم و اذلالا لهم علی سبیل ضرب المثل لاهانتهم و یکون ذلک علامة عذابهم، ثمّ یحمل الی ما هناک ارواحهم و هذا کما یقال لخسیس القدر انّه فی الحضیض و انّه فی التّراب. و قیل: السّجّین خزانة ارواح الکفّار و هی صخرة خضراء تحت الارض السّابعة خضرة السّماوات منها رقم فیها اسماء الکفّار و مصیرهم الی النّار. و روی انّ ابن عباس قال لکعب الاحبار: اخبرنی عن «سجّین» و «علّیّین»؟
فقال کعب: و الّذی نفسی بیده لا اخبرتک عنهما الّا بما اجد فی کتاب اللَّه المنزل. امّا «سجّین» فانّها شجرة سوداء تحت الارضین السّبع مکتوب فیها اسم کلّ شیطان فاذا قبضت نفس الکافر عرج بها الی السّماء فغلّقت ابواب السّماء دونها ثمّ رمی بها الی «سجّین» فذلک «سجّین». و امّا علّیّون فانّها اذا قبضت نفس المرء المسلم عرج بها الی السّماء ففتحت لها ابواب السّماء حتّی تنتهی الی العرش. قال فیخرج کفّ من العرش فیکتب له نزله و کرامته و ذلک «علّیّون». و قال اهل اللّغة: «سجّین» فعّیل من السّجن علی جهة المبالغة کما یقال: فسّیق، شرّیب، سکّیر و المعنی: انّ مصیر اصحابه الی ضیق و شدّة و خسار و سفال. و قیل: معناه ما کتب علیهم لا یتبدّل و لا یتمحّی کالنّقش فی الحجر.
وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ ای لیس هذا ممّا کنت تعلمه انت و لا قومک حتّی عرّفناک. قاله تعظیما لشأن السّجّین و تعجیبا منه و تهویلا لامره ثمّ قال: کِتابٌ مَرْقُومٌ لیس هذا تفسیر السّجّین بل هو بیان الکتاب المذکور فی قوله: إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ ای هو کِتابٌ مَرْقُومٌ ای مکتوب اعمالهم مثبت علیهم کالرّقم فی الثّوب لا ینسی و لا یمحی حتّی یجازوا به. و قال قتادة و مقاتل: رقم علیهم بشر کانّه اعلم بعلامة یعرف بها انّه کافر و قیل: مختوم بلغة حمیر.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ ای یوم یخرج المکتوب و یبعث المدفون ثمّ فسّرهم فقال: الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ یعنی: یوم القیامة الّذی فیه الحساب و الجزاء.
ما یُکَذِّبُ بِهِ إِلَّا کُلُّ مُعْتَدٍ ای عاص متجاوز للحدّ فی العصیان «اثیم» مرتکب للخطایا مستحقّ للعقوبة: إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا ای اذا سمع القرآن یقرأ قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ.
«کلّا» ردع عن هذا القول «بل» نفی لما قالوه: رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ای غطّی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ من المعاصی، ای کثرت معاصیهم و ذنوبهم فاحاطت بقلوبهم. و قیل: الرّین کالصّداء یغشی القلب.
روی ابو هریرة قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول انّ العبد اذا اخطأ خطأة نکت فی قلبه نکتة سوداء فان هو نزع و استغفر و تاب صقلت، فان عاد عادت حتّی تغطّی.
و روی: ان زاد زادت حتّی تعلو قلبه فذلکم الرّان الّذی ذکره اللَّه فی کتابه: کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ قال الحسن: هو الذّنب علی الذّنب حتّی یموت القلب. و اصل الرّین الغلبة، یقال: رانت الخمر علی عقله ترین رینا اذا غلبت علیه فسکر و معنی الآیة: غلب علی قلوبهم المعاصی و احاطت بها حتّی غمرتها.
«کلّا» تکرار للرّدع و قیل: معناه حقّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ ای عن رؤیة ربّهم یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ ممنوعون.
قال الشّیخ الاسلام عبد اللَّه الانصاری قدّس روحه: ای عن رؤیة الرّضا فانّ. الشّقیّ یریه غضبان حین یتجلّی فی المحشر قبل دخول النّاس الجنّة. و فی هذا انّ المصدّق غیر محجوب عن ربّه. قال الحسین بن الفضل: کما حجبهم فی الدّنیا عن توحیده حجبهم فی الآخرة عن رؤیته. و سئل مالک بن انس عن هذه الآیة فقال: لمّا حجب اعداءه فلم یروه تجلّی لاولیائه حتّی رأوه. و قال الشافعی: فی هذه الآیة دلالة ظاهرة انّ اولیاء اللَّه یرون اللَّه. قال لمّا حجب قوما بالسّخط دلّ علی انّ قوما یرونه بالرّضا. قال الربیع بن سلیمان: قلت له او تدین بهذا یا سیّدی؟! فقال: و اللَّه لو لم یوقن محمد بن ادریس انّه یری ربّه بالمعاد لما عبده فی الدّنیا. و قال الحسن: لو لم یعلم الزّاهدون و العابدون انّهم یرون ربّهم فی المعاد لزهقت انفسهم فی الدّنیا ثمّ اخبر انّ الکفّار مع کونهم محجوبین عن اللَّه یدخلون النّار فقال: ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصالُوا الْجَحِیمِ ای لداخلوا النّار. و قیل: یصیرون صلاء لها و هو الوقود.
ثُمَّ یُقالُ ای یقول لهم الخزنة هذا، ای هذا العذاب الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ و ینکرون وقوعه و قیل: هذا جزاء ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ. ثمّ بیّن محل کتاب الأبرار فقال: «کَلَّا» ای حقّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ هم الّذین لا یؤذون الذّرّ و لا یضمرون الشّرّ. و قیل: هم الّذین صدقوا فیما وعدوا. و البرّ الصّدق «لَفِی عِلِّیِّینَ» یقال: «علّیّون» خزانة ارواح المؤمنین فی السّماء السّابعة تحت العرش. و قیل: هو اللّوح المحفوظ. و قیل: هو لوح من زبرجدة خضراء معلّق تحت العرش اعمالهم مکتوبة فیها و قیل: رقم فیه اسماء المؤمنین و مصیرهم الی الجنّة. و قال ابن عباس: هو الجنّة.
و قال الضحاک سدرة المنتهی و قال کعب: هو قائمة العرش الیمنی. و قال اهل المعانی: معنی «علّیّین» علوّ علی علوّ و شرف بعد شرف. قال اهل اللّغة: هو اسم موضوع علی صفة الجمع و اعرابه کاعراب الجمع، کقولهم: عشرین و ثلاثین و عن عبد اللَّه بن عمرو قال: انّ اهل «علّیّین» لینظرون الی اهل الجنّة فاذا اشرف رجل اشرقت الجنّة، و قالوا: قد اطلع علینا رجل من اهل «علّیّین».
وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ تعظیم لشأنه و قیل: معناه لیس هذا من علمک و لا من علم قومک.
«کِتابٌ مَرْقُومٌ» لیس هذا تفسیر «علّیّین» بل هو بیان «کِتابَ الْأَبْرارِ» ای إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ «کِتابٌ مَرْقُومٌ» فی «علّیّین» و هو محلّ الملائکة و «کِتابَ الفُجَّارِ» «کِتابٌ مَرْقُومٌ» فی «سجّین» و هی محلّ ابلیس و جنده یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ یعنی: الملائکة الّذین هم فی «علّیّین» یشهدون و یحضرون ذلک المکتوب او ذلک الکتاب اذا صعد به الی «علّیّین» و قیل: یشهد عمل الأبرار مقرّبوا کلّ سماء.
إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ ای تنعّم فی الجنان.
عَلَی الْأَرائِکِ جمع اریکة و هی الاسرّة فی الحجال «ینظرون» الی ما یسرّهم ممّا انعم اللَّه علیهم من النّعیم و الحور العین. و قیل: «ینظرون» الی عدوّهم کیف یعذّبون بالنّار. قال ابن عطاء: «علی ارائک» المعرفة «ینظرون» الی المعروف و «علی ارائک» القربة «ینظرون» الی الرّءوف.
تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ ای اذا رأیتهم عرفت انّهم من اهل النّعمة ممّا تری «فِی وُجُوهِهِمْ» من النّور و الحسن و البیاض یقال: انضر النّبات اذا ازهر و نوّر. قرأ ابو جعفر و یعقوب: «تعرف» بضمّ التّاء و فتح الرّاء علی غیر تسمیة الفاعل «نضرة» بالرّفع.
یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ الرّحیق الشّراب الّذی لا غشّ فیه. و قیل: الخمر العتیقة الصّافیة الطّیّبة. قال مقاتل: الخمر البیضاء «مَخْتُومٍ» امرا للَّه تعالی بالختم علیه اکراما لاصحابه فختم و منع من ان یمسّه ماسّ او تناله ید الی ان یفکّ ختمه الأبرار یوم القیامة.
«خِتامُهُ مِسْکٌ» ای ختم به «مسک» رطب ینطبع فیه الخاتم. قال ابن زید «ختامه» عند اللَّه «مسک» و «ختامه» الیوم فی الدّنیا طین. قال ابن مسعود: ممزوج «مزاجه» و خلطه «مسک» و قال علقمة: طعمه و ریحه «مسک». و قیل عاقبته و آخر طعمه «مسک»، ای یوجد ریح المسک عند خاتمة شربه. و قال قتادة: یمزج لهم بالکافور و یختم بالمسک. و قیل: یفرح من شاربه ریح المسک من غیر خمار و تغیّر نکهة و صداع. قرأ الکسائی: خاتمه مسک. الختام: المصدر و الخاتم الاسم. و قیل: معناهما واحد، کما یقال: فلان کریم الطّابع و الطّباع «وَ فِی ذلِکَ» ای و فی مثل هذا الثّواب الّذی ذکرت «فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ» ای فلیتبادر المتبادرون بالاعمال الصّالحة و حتّی تنالوها. و قیل: فلیرغب الرّاغبون و لیستبق المستبقون. التّنافس فی الشّی‌ء ان یضنّ به علی الغیر لنفاسته. و قیل: یطلبه کلّ احد لنفسه نظیره: «لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ».
وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ قال ابن عباس و ابن مسعود: التّسنیم اسم لماء ینحدر من تحت العرش و قیل من جنّة عدن و هو اشرف شراب فی الجنّة یمزج به شراب اصحاب الیمین. و المقرّبون یسقون صرفا غیر ممزوج و هو قوله: عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ ای منها «الْمُقَرَّبُونَ». و قیل: الباء صلة و المعنی: یشربها «المقرّبون»، و عینا نصب علی الحال. و قیل: تقدیره من عین او اعنی عینا.
و قیل. التّسنیم عین یجری ماؤها فی الهواء متسنّما فینصبّ فی اوانی اهل الجنّة علی مقدار ملئها فاذا امتلأت امسک الماء حتّی لا یقع منه قطرة علی الارض فلا یحتاجون الی الاستقاء و اصل الکلمة من علوّ المکان و المکانة، فیقال للشّی‌ء المرتفع سنام و للرّجل الشّریف سنام. و فی بعض الرّوایات عن ابن عباس قال: هذا ممّا قال اللَّه عزّ و جلّ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ. و قال الجریری و الواسطی: یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ صرفا علی بساط القرب فی مجلس الانس و ریاض القدس بکأس الرّضا علی مشاهدة الحقّ سبحانه و تعالی.
إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا ای اشرکوا یعنی کفّار قریش: ابا جهل و الولید ابن المغیرة و العاص بن وائل و اصحابهم من مترفی مکة کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یعنی عمّارا و خبّابا و صهیبا و بلالا و المقداد و سلمان و ابا الدّرداء و ابن مسعود و ابن امّ مکتوم «یضحکون» و بهم یستهزءون و من اسلامهم یتعجّبون. قال مقاتل و الکلبی: نزلت فی علی بن ابی طالب علیه السّلام و ذلک انّه جاء فی نفر من المسلمین الی النّبیّ (ص) فسخر منهم المنافقون و ضحکوا و تغامزوا ثمّ رجعوا الی اصحابهم فقالوا: رأینا الیوم الاصلع فضحکنا منه فانزل اللَّه هذه الآیة قبل ان یصل علی (ع) و اصحابه الی رسول اللَّه (ص).
وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یعنی المؤمنین بالکفّار یتغامزون. الغمز الاشارة بالجفن و الحاجب، ای یشیرون الیهم بالاعین استهزاء و یقولون: تأمّلوا هذا الرّقیع اتبع محمدا و ترک ملاذّه لجنّة لا تکون ابدا.
وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ رجعوا الی اهلهم، رجعوا الی منازلهم انْقَلَبُوا فَکِهِینَ معجبین بما هم فیه یتفکّهون بعیب المؤمنین. قرأ حفص: «فکهین» بغیر الف و هما بمعنی واحد یقال: فکه و فاکه کطمع و طامع.
وَ إِذا رَأَوْهُمْ ای اذا رأوا المؤمنین قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ حیث اتوا محمدا و ترکوا دین آبائهم فضلّوا عن الطّریقة و اخطاؤا فیه.
وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ ای ما ارسل هؤلاء الکفّار علی اصحاب النّبیّ (ص) لیحفظوا اعمالهم علیهم هذا کقوله: و ما ارسلنا علیهم حفیظا.
فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ کما ضحک «الکفّار» منهم فی الدّنیا و ذلک انّه یفتح للکفّار باب الی الجنّة فیقال لهم: اخرجوا الیها فاذا و صلوا الیه اغلق دونهم، یفعل بهم ذلک مرارا و یضحک المؤمنون منهم و هم: عَلَی الْأَرائِکِ من الدّرّ و الیاقوت «ینظرون» الیهم کیف یعذّبون. و قیل: اذا رأوا اعدائهم و قد حلّ بهم العذاب سرّوا بذلک و کان احد لذّاتهم. و قیل: یقرّرون الکفّار انّهم کانوا بالضّحک منهم فی دار الدّنیا اولی. و قیل: هو قوله: «ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً».
هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ ای اذا فعل بالکفّار ما ذکر فهل جوّزوا علی سوء صنیعهم و استهزائهم بالمؤمنین و معنی الاستفهام هاهنا التّقریر و «ثوّب» و اثاب بمعنی واحد.
برگردان به زبان ساده
این سوره سی و شش آیت است، صد و هفتاد و هفت کلمه نهصد و سی حرف و در نزول آن علما مختلف‌اند. قومی گفتند: مکّی است، جمله به مکه فرو آمد قومی گفتند: میان مکه و مدینه فرو آمد، آن گه که رسول خدا (ص) هجرت کرد. و بیشترین علما بر آنند که در مدینه فرو آمد. مقاتل گفت: اوّل سورتی که در مدینه فرو آمد این سورتست و درین سوره هیچ ناسخ و منسوخ نیست. و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة «المطفّفین» سقاه اللَّه من الرّحیق المختوم یوم القیامة»
هوش مصنوعی: این سوره شامل ۳۶ آیت، ۱۷۷ کلمه و ۹۳۰ حرف است و در مورد زمان نزول آن نظرات مختلفی وجود دارد. برخی بر این باورند که این سوره در مکه نازل شده است، در حالی که برخی دیگر معتقدند میان مکه و مدینه نازل شده، زمانی که پیامبر (ص) هجرت کرد. به‌علاوه، بیشتر علما بر این عقیده‌اند که این سوره در مدینه نازل شده است. مقاتل بیان کرده که این اولین سوره‌ای است که در مدینه نازل شده و هیچ آیه‌ای در آن نسخ نشده است. همچنین از ابی بن کعب نقل شده که پیامبر (ص) فرموده‌اند: «هر کس سوره «المطففین» را بخواند، خداوند در روز قیامت او را از شراب خالص سیراب می‌کند.»
قوله تعالی: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ ابن عباس گفت: رسول خدا در مدینه شد، قومی تجّار را دید در پیمانه و ترازو سخت بد، و بیاعات و معاملات ایشان شبه قمار چون منابذه و ملامسه. جبرئیل آمد و آیت آورد: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ. رسول خدا (ص) ایشان را حاضر کرد و بر ایشان خواند.
هوش مصنوعی: یک روز رسول خدا (ص) در مدینه حضور داشتند و متوجه شدند که گروهی از بازرگانان در اندازه‌گیری و وزن‌کشی کالاها تقلب می‌کنند. معاملات و خرید و فروش آنها نیز شبیه به قمار بود، به گونه‌ای که در آن تبادل کنترل کمتری داشتند. در این بین، جبرئیل نازل شد و آیه‌ای را آورد که نشان‌دهنده وضعیت این افراد بود. پس رسول خدا (ص) آن گروه را فراخواند و این آیه را برایشان تلاوت کرد.
ایشان از آن عادت بد باز ایستادند و با طریق عدل و راستی گشتند. فهم او فی النّاس کیلا الی الیوم. و قال السدی: قدم رسول اللَّه (ص) المدینة و بها رجل یقال له ابو جهینة و معه صاعان یکیل باحدهما و یکتال بالآخر فنزلت فی شأنه: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ و قیل: نهاهم رسول اللَّه (ص) عن ذلک فلم ینتهوا، فانزل اللَّه تعالی: وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ فخرج رسول اللَّه (ص) الی السّوق و قرأ السّورة فاصلحوا کیلهم. الویل کلمة یقال لمن وقع فی هلکة و عذاب. و قیل: هو واد فی جهنّم من قیح و دم. و قیل: جبّ فی النّار و معنی «ویل» ای قد ثبت لهم هذا و المطفّفون الّذین یبخسون حقوق النّاس و ینقصون الکیل و الوزن. قال الزجاج: انّما قیل: للّذی ینقص المکیال و المیزان مطفّف لانّه لا یکاد یسرق فی المکیال و المیزان الّا الشّی‌ء الیسیر الطّفیف. و عن الاصمعی: قال: قال اعرابی: لا تلتمس الحوائج ممّن مرءوته فی رؤس المکاییل و السن الموازین. ثمّ بیّن انّ «المطفّفین» منهم. فقال: الَّذِینَ إِذَا اکْتالُوا عَلَی النَّاسِ ای من النّاس. و من و علی یبدّل احدهما من الآخر، ای إِذَا اکْتالُوا من النّاس استوفوا علیهم الکیل ای یأخذون حقوقهم تامّة وَ إِذا کالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ ای کالوا لهم و وزنوا لهم، یعنی: للنّاس. تقول: وزنتک و وزنت لک و کلتک و کلت لک، کما یقال: نصحتک و نصحت لک و کسبتک و کسبت لک. «یُخْسِرُونَ» ای ینقصون. یقال: خسرته و اخسرته اذا نقصته هذا کقوله: وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِینَ و المعنی: اذا استوفی لنفسه اتمّه و اذا اعطی غیره نقصه. قال نافع: کان ابن عمر یمرّ بالبائع فیقول: اتّق اللَّه و اوف الکیل و الوزن فانّ «المطفّفین» یوقفون یوم القیامة حتّی انّ العرق لیلجمهم الی انصاف آذانهم. و روی انّ علیا (ع) مرّ علی رجل و هو یزن الزّعفران و قد ارجح فکفا المیزان. ثمّ قال: اقم الوزن بالقسط. ثمّ ارجح بعد ذلک ما شئت.
هوش مصنوعی: ایشان از عادت بد خود صرف نظر کردند و به راه راست و عادلانه روی آوردند. فهم او تا به امروز در میان مردم شناخته شده است. ابن سدی نقل می‌کند که وقتی پیامبر (ص) به مدینه آمد، مردی به نام ابوجهینه در آنجا بود که یک صاع داشت و با یکی از آنها می‌سنجید و با دیگری می‌فروخت. به همین خاطر آیه «وَیْلٌ لِلْمُطَفِّفِینَ» نازل شد. گفته شده است که پیامبر (ص) آنها را از این کار نهی کرد، اما آنها هنوز ادامه دادند، بنابراین خداوند این آیه را نازل فرمود. سپس پیامبر (ص) به بازار رفت و این سوره را خواند و به آنها گفت که باید میزان‌های خود را اصلاح کنند. "ویل" واژه‌ای است که برای کسانی که در عذاب و هلاکت قرار دارند، به کار می‌رود و همچنین گفته شده که این واژه به درهای در جهنم اشاره دارد. "مطففین" به کسانی اطلاق می‌شود که حقوق مردم را پایمال می‌کنند و در کیل و وزن کم می‌گذارند. زجاج گفته که حیف و میل کردن در مکیال و میزان فقط با کم و جزئی انجام می‌گیرد. از انس امیر درویش نقل شده است که ایشان فرمودند، از کسانی که در اندازه گیری و وزن خود دقت نمی‌کنند، چیزی را طلب نکنید. در توضیح "مطففین"، آمده که آنها هستند کسانی که وقتی از مردم خرید می‌کنند، دقیق و کامل می‌سنجند، اما وقتی به آنها می‌فروشند، کم می‌گذارند. "یُخْسِرُونَ" به معنی کم گذاشتن است. نافع قال که ابن عمر وقتی از کنار فروشنده‌ای عبور می‌کرد، به او می‌گفت: "از خدا بترس و حق وزن و کیل را ادا کن، زیرا مطففین در روز قیامت نگه داشته می‌شوند." همچنین علی (ع) وقتی بر مردی که زعفران را وزن می‌کرد و کم گذاشته بود، عبور کرد، به او گفت میزان را به انصاف اقامت کن.
أَ لا یَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ هذا الکلام تعظیم لاثم المطفّف و تشدید، و هذا الظّنّ یقین و المعنی: الا یستیقن «اولئک» الّذین یفعلون ذلک. أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِیَوْمٍ عَظِیمٍ ای لمجی‌ء یوم عظیم، و هو یوم القیامة. و قیل: معناه انّهم لو ظنّوا انّهم یبعثون ما نقصوا فی الکیل و الوزن. و قیل: کلّ من نقص حقّ اللَّه من زکاة و صلاة و صوم فهو داخل تحت هذا الوعید. قال الحسن: المراد به المؤمنون و المعنی أ لیس یعلمون انّهم یبعثون فما عذرهم فی التّطفیف.
هوش مصنوعی: آیا آنها گمان نمی‌کنند که در روزی بزرگ برانگیخته خواهند شد؟ این سخن به شدت به مسئله کم‌فروشی و نقص در معاملات اشاره دارد. این گمان، یقین است و در حقیقت به معنای این است که آیا آنها که چنین کاری می‌کنند به این واقعیت آگاه نیستند که در روز قیامت برانگیخته خواهند شد؟ روزی که به‌عنوان روز حساب و کتاب شناخته می‌شود. همچنین گفته شده است که اگر آنها به بعث و برانگیختن خود ایمان داشتند، هرگز در میزان و وزن تقلب نمی‌کردند. هر کسی که در حق خداوند کوتاهی کند، مانند زکات، نماز و روزه، تحت این تهدید قرار می‌گیرد. برخی از علما مانند حسن گفته‌اند که این خطاب شامل مؤمنان نیز می‌شود و به آنها یادآوری می‌شود که آیا نمی‌دانند که برانگیخته خواهند شد و بنابراین چه عذری برای کم‌فروشی دارند؟
یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ ای یقومون من قبورهم لحکم ربّ العالمین بینهم فیقفون فی العرصات علی ارجلهم ینتظرون حکم اللَّه فیهم قدر ثلاث مائة عام.
هوش مصنوعی: روزی که مردم برای انجام داوری پروردگار جهانیان قیام می‌کنند، از قبرهای خود برمی‌خیزند تا در محضر پروردگار قرار گیرند. آنها به مدت تقریباً سیصد سال در میدان‌ها ایستاده و منتظر حکم خداوند برای خود هستند.
و قیل: اربعین سنة لا یکلّمهم احد حتّی ان اقلّهم رشحا یغیب فیه الی انصاف اذنیه.
هوش مصنوعی: گفته شده است که چهار سال باید بگذرد و هیچ‌کس با آنها صحبت نکند، حتی اگر یکی از آنها در مورد چیز کوچکی بگوید، باید به انصاف و ملاحظه‌ی دیگران اقدام کند.
روی عن مالک عن نافع عن ابن عمر: انّ النّبی (ص) قال: «یَوْمَ یَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِینَ» حتّی یغیب احدهم فی رشحه الی انصاف اذنیه.
هوش مصنوعی: روایتی از مالک بن انس درباره نافع و ابن عمر وجود دارد که در آن نقل شده است: پیامبر (ص) فرمودند: «روزی که مردم برای پروردگار جهانیان برمی‌خیزند» تا اینکه هر کدام از آنها در عرق خود غرق می‌شوند تا حدی که به گوش‌هایشان می‌رسد.
و عن المقداد قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «اذا کان یوم القیامة ادنیت الشّمس من العباد حتّی تکون قید میل او اثنین.
هوش مصنوعی: مقداد نقل می‌کند که از رسول‌الله (ص) شنیده است: «زمانی که روز قیامت فرا برسد، خورشید به نزد بندگان نزدیک خواهد شد تا جایی که فقط به اندازه یک میل یا دو میل فاصله خواهد داشت.»
قال سلیم بن عامر: احد رواة هذا الحدیث: لا ادری ایّ المیلین یعنی مسافة الارض او المیل الّذی تکحل به العین. قال فتصهرهم الشّمس فیکونون فی العرق بقدر اعمالهم. فمنهم من یأخذه الی عقبیه و منهم من یأخذه الی رکبتیه و منهم من یأخذه الی حقویه و منهم من یلجمه إلجاما.
هوش مصنوعی: سلیم بن عامر یکی از راویان این حدیث می‌گوید که نمی‌داند مقصود از "دو میل" چیست؛ آیا منظور فاصله زمین است یا همان میلی که برای آرایش چشم استفاده می‌شود. او ادامه می‌دهد که خورشید آنها را در روز قیامت در می‌آورد و هر کس به اندازه اعمالش عرق می‌ریزد. برخی عرقشان تا قوزک پا می‌رسد، برخی تا زانو، برخی تا کمر و برخی نیز در شدت عرق دچار سختی می‌شوند.
«کلّا» ردع عن التّطفیف ای لیس الأمر علی ما هم علیه فلیرتدعوا و تمام کلام هاهنا. و قال الحسن: «کلّا» ابتداء یتّصل بما بعده علی معنی حقّا. إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ الّذی کتب فیه اعمالهم «لَفِی سِجِّینٍ» قال ابن عباس: السّجّین هی الارض السّابعة السّفلی فیها ارواح الکفّار. و فی الخبر عن النّبیّ (ص) قال: «سجّین» اسفل سبع ارضین و «علّیّون» فی السّماء السّابعة تحت العرش، اخبر «إِنَّ کِتابَ» اعمال الفُجَّارِ لَفِی سِجِّینٍ وضعا لقدرهم و اذلالا لهم علی سبیل ضرب المثل لاهانتهم و یکون ذلک علامة عذابهم، ثمّ یحمل الی ما هناک ارواحهم و هذا کما یقال لخسیس القدر انّه فی الحضیض و انّه فی التّراب. و قیل: السّجّین خزانة ارواح الکفّار و هی صخرة خضراء تحت الارض السّابعة خضرة السّماوات منها رقم فیها اسماء الکفّار و مصیرهم الی النّار. و روی انّ ابن عباس قال لکعب الاحبار: اخبرنی عن «سجّین» و «علّیّین»؟
هوش مصنوعی: به طور کلی، این متن در مورد شدت تنبیه و مجازات افراد بدکار صحبت می‌کند. در ابتدای کار، بیان می‌شود که افرادی که گناهکارند، باید از اعمال زشت خود مأخوذ به خجلت و توبه شوند. سپس به توصیف «سجّین» به عنوان مکانی برای ثبت اعمال بد آنها پرداخته می‌شود. طبق تفسیر ابن عباس، سجّین در زیر زمین و در پایین‌ترین سطح قرار دارد و محلی است برای روح‌های کافران. در ادامه، گفته می‌شود که این دو مکان، سجّین و علیّین، جایگاه‌های خاصی برای ثبت اعمال انسان‌ها هستند که در سجّین نام‌های بدکاران و سرنوشت آنها به آتش دوزخ نوشته می‌شود. در نهایت، اشاره‌ای به سوال ابن عباس از کعب احبار درباره سجّین و علیّین شده است.
فقال کعب: و الّذی نفسی بیده لا اخبرتک عنهما الّا بما اجد فی کتاب اللَّه المنزل. امّا «سجّین» فانّها شجرة سوداء تحت الارضین السّبع مکتوب فیها اسم کلّ شیطان فاذا قبضت نفس الکافر عرج بها الی السّماء فغلّقت ابواب السّماء دونها ثمّ رمی بها الی «سجّین» فذلک «سجّین». و امّا علّیّون فانّها اذا قبضت نفس المرء المسلم عرج بها الی السّماء ففتحت لها ابواب السّماء حتّی تنتهی الی العرش. قال فیخرج کفّ من العرش فیکتب له نزله و کرامته و ذلک «علّیّون». و قال اهل اللّغة: «سجّین» فعّیل من السّجن علی جهة المبالغة کما یقال: فسّیق، شرّیب، سکّیر و المعنی: انّ مصیر اصحابه الی ضیق و شدّة و خسار و سفال. و قیل: معناه ما کتب علیهم لا یتبدّل و لا یتمحّی کالنّقش فی الحجر.
هوش مصنوعی: کعب گفت: به خدا قسم، به جز آنچه در کتاب خداوند نازل شده، نمی‌توانم درباره آن دو کلمه به تو بگویم. اما "سجّین"، درختی سیاه زیر زمین‌های هفت‌گانه است که نام هر شیطانی در آن نوشته شده است. وقتی نفس کافر گرفته می‌شود، به آسمان برده می‌شود و درهای آسمان به روی او بسته می‌شود و سپس به "سجّین" پرتاب می‌شود. این است معنای "سجّین". اما "علیون" زمانی که نفس یک مؤمن گرفته شود، به آسمان بالا می‌رود و درهای آسمان به رویش باز می‌شود تا به عرش برسد. در آنجا دست‌هایی از عرش بیرون می‌آید و جایگاه و کرامت او نوشته می‌شود و این است معنای "علیون". در زبان‌شناسی گفته شده که "سجّین" به معنای زندان است و به نوعی به شدت و سختی و ناکامی و پستی اشاره دارد. همچنین گفته‌اند که معنای آن به این دلیل است که آنچه بر آنها نوشته شده تغییر نمی‌کند و محو نمی‌شود، درست مانند نگارش بر روی سنگ.
وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ ای لیس هذا ممّا کنت تعلمه انت و لا قومک حتّی عرّفناک. قاله تعظیما لشأن السّجّین و تعجیبا منه و تهویلا لامره ثمّ قال: کِتابٌ مَرْقُومٌ لیس هذا تفسیر السّجّین بل هو بیان الکتاب المذکور فی قوله: إِنَّ کِتابَ الفُجَّارِ ای هو کِتابٌ مَرْقُومٌ ای مکتوب اعمالهم مثبت علیهم کالرّقم فی الثّوب لا ینسی و لا یمحی حتّی یجازوا به. و قال قتادة و مقاتل: رقم علیهم بشر کانّه اعلم بعلامة یعرف بها انّه کافر و قیل: مختوم بلغة حمیر.
هوش مصنوعی: و چه می‌دانی که سجّین چیست؟ این موضوع نه تو و نه قوم تو قبلاً از آن آگاهی داشتید تا اینکه ما آن را برایت توضیح دادیم. این جمله بیان‌گر عظمت سجّین و شگفتی از آن است و به نوعی ترسی از آن را به دنبال دارد. سپس گفته می‌شود: این یک نامه است که ثبت شده است. این تعبیر به معنای توصیف سجّین نیست، بلکه توضیحی است درباره کتابی که در آیه اشاره شده است: «کتاب فجار». این کتاب، شامل اعمال آن‌هاست که به مانند خطی بر روی لباس نوشته شده و هیچ‌گاه فراموش یا محو نمی‌شود تا به خاطر آن مجازات شوند. برخی از مفسران مانند قتاده و مقاتل گفته‌اند که بر آنها نشانه‌ای از کفر گذاشته شده، به گونه‌ای که مشخص باشد آنها کافرند و برخی دیگر نیز گفته‌اند که این کتاب به زبان حمیر نوشته شده است.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ ای یوم یخرج المکتوب و یبعث المدفون ثمّ فسّرهم فقال: الَّذِینَ یُکَذِّبُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ یعنی: یوم القیامة الّذی فیه الحساب و الجزاء.
هوش مصنوعی: روز قیامت، ویرانی و نابودی برای کسانی خواهد بود که انکار می‌کنند و این روزی است که اعمال نوشته شده بیرون آورده می‌شود و مردگان برانگیخته می‌شوند. او توضیح داد که این افراد همان کسانی هستند که به روز جزا و پاسخگویی در قیامت کافرند، روزی که در آن حساب و جزا داده می‌شود.
ما یُکَذِّبُ بِهِ إِلَّا کُلُّ مُعْتَدٍ ای عاص متجاوز للحدّ فی العصیان «اثیم» مرتکب للخطایا مستحقّ للعقوبة: إِذا تُتْلی عَلَیْهِ آیاتُنا ای اذا سمع القرآن یقرأ قالَ أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ.
هوش مصنوعی: تنها کسانی که مرتکب گناه و تجاوز به حدود الهی‌اند، به این آیات ایمان نمی‌آورند و با انکار آنها، خود را در معرض عذاب قرار می‌دهند. وقتی که آیات ما بر آنها خوانده می‌شود، می‌گویند اینها فقط افسانه‌های پیشینیان است.
«کلّا» ردع عن هذا القول «بل» نفی لما قالوه: رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ای غطّی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ من المعاصی، ای کثرت معاصیهم و ذنوبهم فاحاطت بقلوبهم. و قیل: الرّین کالصّداء یغشی القلب.
هوش مصنوعی: به‌طور کلی، این جمله بیان می‌کند که این سخن رد شده است و به نوعی نفی کننده گفته‌های آن‌هاست. دل‌های آنها به‌وسیله کردارهای زشت و گناهان‌شان پوشیده شده است. به عبارت دیگر، گناهان و معاصی فراوانی که مرتکب شده‌اند، بر دل‌هایشان تسلط یافته است. همچنین گفته شده که "رین" مانند پژواک صداست که دل را می‌پوشاند.
روی ابو هریرة قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول انّ العبد اذا اخطأ خطأة نکت فی قلبه نکتة سوداء فان هو نزع و استغفر و تاب صقلت، فان عاد عادت حتّی تغطّی.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمود که وقتی یک بنده خدا گناهی می‌کند، در دل او لکه‌ای سیاه ظاهر می‌شود. اگر او از آن گناه دست بکشد، استغفار کند و توبه کند، آن لکه پاک می‌شود. اما اگر دوباره به گناه باز گردد، آن لکه دوباره ایجاد می‌شود تا اینکه دل او به طور کامل پوشیده شود.
و روی: ان زاد زادت حتّی تعلو قلبه فذلکم الرّان الّذی ذکره اللَّه فی کتابه: کَلَّا بَلْ رانَ عَلی قُلُوبِهِمْ ما کانُوا یَکْسِبُونَ قال الحسن: هو الذّنب علی الذّنب حتّی یموت القلب. و اصل الرّین الغلبة، یقال: رانت الخمر علی عقله ترین رینا اذا غلبت علیه فسکر و معنی الآیة: غلب علی قلوبهم المعاصی و احاطت بها حتّی غمرتها.
هوش مصنوعی: و روی: این عبارت به این معنی است که گناهان و خطاها آن‌قدر روی قلب‌ها حاکم می‌شوند که عواطف و احساسات واقعی انسان را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این موجب می‌شود که قلب‌ها از درک حقیقت و ایمان دور شوند. به گفته‌ی حسن، این وضعیت به معنای تکرار گناه بر روی گناه است تا جایی که قلب به حالت مرگ می‌رسد. به طور کلی، معنای این آیه این است که معاصی و خطاها به قدری بر قلب‌ها غلبه یافته‌اند که تمام وجود آنها را فراگرفته و تحت تأثیر خود قرار داده‌اند.
«کلّا» تکرار للرّدع و قیل: معناه حقّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ ای عن رؤیة ربّهم یَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ ممنوعون.
هوش مصنوعی: به طور کلی، این عبارت به این معناست که آنها در آن روز از پروردگارشان، یعنی از دیدن پروردگار در آن روز، محروم خواهند بود و نسبت به آن منع خواهند شد.
قال الشّیخ الاسلام عبد اللَّه الانصاری قدّس روحه: ای عن رؤیة الرّضا فانّ. الشّقیّ یریه غضبان حین یتجلّی فی المحشر قبل دخول النّاس الجنّة. و فی هذا انّ المصدّق غیر محجوب عن ربّه. قال الحسین بن الفضل: کما حجبهم فی الدّنیا عن توحیده حجبهم فی الآخرة عن رؤیته. و سئل مالک بن انس عن هذه الآیة فقال: لمّا حجب اعداءه فلم یروه تجلّی لاولیائه حتّی رأوه. و قال الشافعی: فی هذه الآیة دلالة ظاهرة انّ اولیاء اللَّه یرون اللَّه. قال لمّا حجب قوما بالسّخط دلّ علی انّ قوما یرونه بالرّضا. قال الربیع بن سلیمان: قلت له او تدین بهذا یا سیّدی؟! فقال: و اللَّه لو لم یوقن محمد بن ادریس انّه یری ربّه بالمعاد لما عبده فی الدّنیا. و قال الحسن: لو لم یعلم الزّاهدون و العابدون انّهم یرون ربّهم فی المعاد لزهقت انفسهم فی الدّنیا ثمّ اخبر انّ الکفّار مع کونهم محجوبین عن اللَّه یدخلون النّار فقال: ثُمَّ إِنَّهُمْ لَصالُوا الْجَحِیمِ ای لداخلوا النّار. و قیل: یصیرون صلاء لها و هو الوقود.
هوش مصنوعی: شیخ الاسلام عبد الله انصاری در بیان خود به این نکته اشاره می‌کند که شقاوت‌پیشگان در روز قیامت و پیش از ورود مردم به بهشت، خشم خدا را مشاهده می‌کنند. این موضوع نشان می‌دهد که کسانی که به خدا ایمان آورده‌اند، از دیدن او محروم نمی‌شوند. حسین بن فضل نیز اشاره می‌کند که همان‌طور که در دنیا، کافران از شناخت ربوبیت خدا باز داشته شده‌اند، در آخرت نیز از رؤیت او محروم خواهند بود. مالک بن انس در توضیح یک آیه می‌گوید زمانی که دشمنان خدا نتوانستند او را ببینند، او به اولیای خود تجلی خواهد کرد تا آنها او را ببینند. شافعی نیز معتقد است که در این آیه به وضوح نشان داده شده که دوستان خدا او را مشاهده خواهند کرد. او می‌گوید اگر گروهی به خاطر نارضایتی از خدا محروم شده‌اند، گروهی دیگر در حال رضایت او را خواهند دید. ربیع بن سلیمان از شافعی می‌پرسد آیا او به این موضوع معتقد است و شافعی پاسخ می‌دهد که اگر محمد بن ادریس یقین نداشت که در آخرت خدا را ملاقات خواهد کرد، در دنیا او را عبادت نمی‌کرد. حسن نیز بیان می‌کند که زاهدان و عابدان اگر می‌دانستند در آخرت خدا را خواهند دید، نفس خود را در دنیا از دست می‌دادند. در نهایت، اشاره می‌شود که کافران با وجود محرومیت از دیدن خدا، به جهنم خواهند رفت و به آنها گفته می‌شود که به درون آتش خواهند رفت.
ثُمَّ یُقالُ ای یقول لهم الخزنة هذا، ای هذا العذاب الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ و ینکرون وقوعه و قیل: هذا جزاء ما کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ. ثمّ بیّن محل کتاب الأبرار فقال: «کَلَّا» ای حقّا إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ هم الّذین لا یؤذون الذّرّ و لا یضمرون الشّرّ. و قیل: هم الّذین صدقوا فیما وعدوا. و البرّ الصّدق «لَفِی عِلِّیِّینَ» یقال: «علّیّون» خزانة ارواح المؤمنین فی السّماء السّابعة تحت العرش. و قیل: هو اللّوح المحفوظ. و قیل: هو لوح من زبرجدة خضراء معلّق تحت العرش اعمالهم مکتوبة فیها و قیل: رقم فیه اسماء المؤمنین و مصیرهم الی الجنّة. و قال ابن عباس: هو الجنّة.
هوش مصنوعی: سپس گفته می‌شود به آنان که این عذاب، همانی است که شما آن را تکذیب می‌کردید و وقوع آن را انکار می‌نمودید. این عذاب، جزای اعمال شماست. سپس به محل کتاب نیکوکاران اشاره کرده و می‌گوید: قطعاً کتاب نیکوکاران برای کسانی است که به دیگران آزار نمی‌رسانند و در دل‌شان بدی ندارند. به گفته‌ای دیگر، آنان کسانی هستند که در وعده‌های خود راستگو بوده‌اند. نیکی به صدق گفته می‌شود و در «عَلّیّون» نوشته شده است که اشاره به خزانه ارواح مؤمنان در آسمان هفتم زیر عرش دارد. همچنین ممکن است به «لَوْحِ مَحْفُوظ» اشاره داشته باشد و یا لوحی از زبرجد سبز باشد که زیر عرش آویزان است و اعمالشان در آن ثبت شده است. برخی گفته‌اند که در آن نام‌های مؤمنان و سرنوشتشان به بهشت ثبت شده است. ابن عباس نیز گفته است که آن بهشت است.
و قال الضحاک سدرة المنتهی و قال کعب: هو قائمة العرش الیمنی. و قال اهل المعانی: معنی «علّیّین» علوّ علی علوّ و شرف بعد شرف. قال اهل اللّغة: هو اسم موضوع علی صفة الجمع و اعرابه کاعراب الجمع، کقولهم: عشرین و ثلاثین و عن عبد اللَّه بن عمرو قال: انّ اهل «علّیّین» لینظرون الی اهل الجنّة فاذا اشرف رجل اشرقت الجنّة، و قالوا: قد اطلع علینا رجل من اهل «علّیّین».
هوش مصنوعی: این متن به توصیف «علّیّین» می‌پردازد که به بالاترین مرتبه و مقام اشاره دارد. گفته شده که این مکان به عنوان یک درخت خاص یا ستونی در بهشت معرفی می‌شود و اهل آن جایگاهی بسیار شایسته و باعظمت دارند. همچنین به این نکته اشاره می‌شود که افراد در «علّیّین» از بالای خود به اهل بهشت نگاه می‌کنند و هنگامی که یکی از آنها سر از «علّیّین» بیرون می‌آورد، نور و درخشش در سراسر بهشت را فرا می‌گیرد.
وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُّونَ تعظیم لشأنه و قیل: معناه لیس هذا من علمک و لا من علم قومک.
هوش مصنوعی: و چه می‌دانی که عِلّیّون چیست! این بیان به خاطر عظمت آن است. گفته شده که معنای آن این است که این موضوع نه از دانش توست و نه از دانش قوم تو.
«کِتابٌ مَرْقُومٌ» لیس هذا تفسیر «علّیّین» بل هو بیان «کِتابَ الْأَبْرارِ» ای إِنَّ کِتابَ الْأَبْرارِ «کِتابٌ مَرْقُومٌ» فی «علّیّین» و هو محلّ الملائکة و «کِتابَ الفُجَّارِ» «کِتابٌ مَرْقُومٌ» فی «سجّین» و هی محلّ ابلیس و جنده یَشْهَدُهُ الْمُقَرَّبُونَ یعنی: الملائکة الّذین هم فی «علّیّین» یشهدون و یحضرون ذلک المکتوب او ذلک الکتاب اذا صعد به الی «علّیّین» و قیل: یشهد عمل الأبرار مقرّبوا کلّ سماء.
هوش مصنوعی: کتاب نیکوکاران در «علیین» نوشته شده و محل حضور فرشتگان است، در حالی که کتاب بدکاران در «سجّین» قرار دارد که محل ابلیس و پیروان اوست. فرشتگانی که در «علیین» هستند، شاهد و حاضر در این کتاب هستند زمانی که آن به «علیین» صعود می‌کند. همچنین گفته شده که اعمال نیکوکاران در هر آسمانی توسط فرشتگان مقرب مشاهده می‌شود.
إِنَّ الْأَبْرارَ لَفِی نَعِیمٍ ای تنعّم فی الجنان.
هوش مصنوعی: بداها، نیکوکاران در نعمت‌های زیادی قرار دارند، مانند نعمت‌هایی که در بهشت وجود دارد.
عَلَی الْأَرائِکِ جمع اریکة و هی الاسرّة فی الحجال «ینظرون» الی ما یسرّهم ممّا انعم اللَّه علیهم من النّعیم و الحور العین. و قیل: «ینظرون» الی عدوّهم کیف یعذّبون بالنّار. قال ابن عطاء: «علی ارائک» المعرفة «ینظرون» الی المعروف و «علی ارائک» القربة «ینظرون» الی الرّءوف.
هوش مصنوعی: افرادی که روی تخت‌ها نشسته‌اند، به چیزهایی که آنها را خوشحال می‌کند و از نعمت‌هایی که خدا به آنها داده، نگاه می‌کنند. همچنین گفته شده که آنها به دشمنان خود می‌نگرند و معذّب شدنشان در آتش را مشاهده می‌کنند. یکی از دانشمندان گفته است که این افراد در حال تماشای معرفت و چیزهای نیکو هستند، و همچنین در نزدیکی خداوند به رحمت و محبت او می‌نگرند.
تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ ای اذا رأیتهم عرفت انّهم من اهل النّعمة ممّا تری «فِی وُجُوهِهِمْ» من النّور و الحسن و البیاض یقال: انضر النّبات اذا ازهر و نوّر. قرأ ابو جعفر و یعقوب: «تعرف» بضمّ التّاء و فتح الرّاء علی غیر تسمیة الفاعل «نضرة» بالرّفع.
هوش مصنوعی: در چهره‌های آنها نشانه‌ای از نعمت و خوشبختی را می‌توان دید، به طوری که وقتی آنها را می‌بینی، متوجه می‌شوی که از اهل نعمت هستند. این نشانه‌ها شامل نور، زیبایی و روشنی است. به عبارتی دیگر، همان‌طور که گیاهان وقتی شکوفه می‌زنند و سبز می‌شوند، زیبا و دل‌نواز می‌شوند. برخی از قاریان این آیه را به گونه‌ای خوانده‌اند که فعل «تعرف» با ضمه بر تاء و فتحه بر راء بیان شده است؛ بدون اینکه فاعل «نضرة» را به حالت رفع درآورند.
یُسْقَوْنَ مِنْ رَحِیقٍ الرّحیق الشّراب الّذی لا غشّ فیه. و قیل: الخمر العتیقة الصّافیة الطّیّبة. قال مقاتل: الخمر البیضاء «مَخْتُومٍ» امرا للَّه تعالی بالختم علیه اکراما لاصحابه فختم و منع من ان یمسّه ماسّ او تناله ید الی ان یفکّ ختمه الأبرار یوم القیامة.
هوش مصنوعی: آنان از شرابی خوش‌طعم و خالص می‌نوشند که هیچ گونه ناخالصی در آن نیست. برخی گفته‌اند که این شراب، نوعی شراب زرد رنگ و ناب است. همچنین، اشاره شده که این شراب به فرمان خداوند مهر و موم شده است تا به عزت و احترام به دوستانش، از هرگونه آلودگی دور بماند و تا زمانی که این مهر در روز قیامت توسط راست‌گویان باز نشود، کسی به آن دست نخواهد زد.
«خِتامُهُ مِسْکٌ» ای ختم به «مسک» رطب ینطبع فیه الخاتم. قال ابن زید «ختامه» عند اللَّه «مسک» و «ختامه» الیوم فی الدّنیا طین. قال ابن مسعود: ممزوج «مزاجه» و خلطه «مسک» و قال علقمة: طعمه و ریحه «مسک». و قیل عاقبته و آخر طعمه «مسک»، ای یوجد ریح المسک عند خاتمة شربه. و قال قتادة: یمزج لهم بالکافور و یختم بالمسک. و قیل: یفرح من شاربه ریح المسک من غیر خمار و تغیّر نکهة و صداع. قرأ الکسائی: خاتمه مسک. الختام: المصدر و الخاتم الاسم. و قیل: معناهما واحد، کما یقال: فلان کریم الطّابع و الطّباع «وَ فِی ذلِکَ» ای و فی مثل هذا الثّواب الّذی ذکرت «فَلْیَتَنافَسِ الْمُتَنافِسُونَ» ای فلیتبادر المتبادرون بالاعمال الصّالحة و حتّی تنالوها. و قیل: فلیرغب الرّاغبون و لیستبق المستبقون. التّنافس فی الشّی‌ء ان یضنّ به علی الغیر لنفاسته. و قیل: یطلبه کلّ احد لنفسه نظیره: «لِمِثْلِ هذا فَلْیَعْمَلِ الْعامِلُونَ».
هوش مصنوعی: خاتمه هر چیز مانند مسک است، که در آن ختامی وجود دارد. ابن زید می‌گوید: "خاتمه" نزد خداوند "مسک" است و "خاتمه" در زندگی دنیا گل و لای است. ابن مسعود بیان کرده که مزاجش و ترکیبش از "مسک" است و علقمه می‌گوید طعم و بویش "مسک" است. برخی نیز گفته‌اند که عاقبت و آخر طعمش "مسک" است، یعنی در انتهای نوشیدنش بوی مسک وجود دارد. قتاده گفته که به آنها با کافور مخلوط می‌شود و با مسک پایان می‌یابد. گفته شده که کسی که از آن می‌نوشد بوی مسک را بدون اینکه تغییری در مزه یا سردرد ایجاد شود، استشمام می‌کند. قرائت کسائی این‌گونه است که "خاتمه" مسک است. "ختام" مصدر است و "خاتم" اسم است. برخی گفته‌اند معنی این دو مشابه است، مانند اینکه گفته می‌شود فلانی نیکو طبع و نیکو طینت است. در این‌باره، در بی‌نظیر بودن آن پاداشی که ذکر شده، باید همگان به کارهای نیکو همت گمارند تا به آن دست یابند. همچنین باید کسانی که تمایل دارند و آنانی که در مسابقه هستند، بر روی آن رغبت کنند. رقابت در چیزی یعنی از آن به کسی دیگر نگفتن به خاطر نایاب بودنش. همچنین گفته شده که هر کس نیکو برای خودش بخواهد، باید در این مسأله تلاش کند.
وَ مِزاجُهُ مِنْ تَسْنِیمٍ قال ابن عباس و ابن مسعود: التّسنیم اسم لماء ینحدر من تحت العرش و قیل من جنّة عدن و هو اشرف شراب فی الجنّة یمزج به شراب اصحاب الیمین. و المقرّبون یسقون صرفا غیر ممزوج و هو قوله: عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ ای منها «الْمُقَرَّبُونَ». و قیل: الباء صلة و المعنی: یشربها «المقرّبون»، و عینا نصب علی الحال. و قیل: تقدیره من عین او اعنی عینا.
هوش مصنوعی: و مزاج او از تسنیم است. ابن عباس و ابن مسعود گفته‌اند: تسنیم نام آبی است که از زیر عرش جریان دارد و برخی گفته‌اند که این آب از بهشت عدن می‌ریزد و بهترین نوشیدنی در بهشت است که با شراب اهل یمین مخلوط می‌شود. مقربین بهشتی آب خالص و غیر مخلوط می‌نوشند. همچنین گفته شده است که "ب" در این جمله برای تأکید است و معنی آن این است که مقربین همین آب را می‌نوشند، و "عینا" به عنوان حال در نظر گرفته می‌شود. برخی دیگر نیز گفته‌اند که تقدیر آن به معنای چشمه یا به عبارتی "عینا" است.
و قیل. التّسنیم عین یجری ماؤها فی الهواء متسنّما فینصبّ فی اوانی اهل الجنّة علی مقدار ملئها فاذا امتلأت امسک الماء حتّی لا یقع منه قطرة علی الارض فلا یحتاجون الی الاستقاء و اصل الکلمة من علوّ المکان و المکانة، فیقال للشّی‌ء المرتفع سنام و للرّجل الشّریف سنام. و فی بعض الرّوایات عن ابن عباس قال: هذا ممّا قال اللَّه عزّ و جلّ: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ. و قال الجریری و الواسطی: یَشْرَبُ بِهَا الْمُقَرَّبُونَ صرفا علی بساط القرب فی مجلس الانس و ریاض القدس بکأس الرّضا علی مشاهدة الحقّ سبحانه و تعالی.
هوش مصنوعی: تسنیم آبی است که در هوا جاری می‌شود و در ظرف‌های اهل بهشت ریخته می‌شود تا حدی که آنها را پر کند. وقتی ظرف‌ها پر شد، آب در آنها نگه داشته می‌شود تا حتی یک قطره هم بر زمین نریزد و به این ترتیب نیازی به درخواست آب نداشته باشند. واژه تسنیم از بلندی و مقام ناشی می‌شود و به چیزی که بلند است، سنام گفته می‌شود. همچنین در برخی نقل‌ها از ابن عباس آمده است که این اشاره به آن چیزی است که خداوند متعال فرموده است: «هیچ کسی نمی‌داند چه چیزهایی از نعمت‌ها برای آنها پنهان شده است». برخی دیگر نیز گفته‌اند که مقربان از این آب به صورت خالص در جایی که در نزدیکی خداوند هستند، می‌نوشند و در مجلس انس و باغ‌های بهشت با جامی از رضایت به تماشای پروردگار می‌پردازند.
إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا ای اشرکوا یعنی کفّار قریش: ابا جهل و الولید ابن المغیرة و العاص بن وائل و اصحابهم من مترفی مکة کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یعنی عمّارا و خبّابا و صهیبا و بلالا و المقداد و سلمان و ابا الدّرداء و ابن مسعود و ابن امّ مکتوم «یضحکون» و بهم یستهزءون و من اسلامهم یتعجّبون. قال مقاتل و الکلبی: نزلت فی علی بن ابی طالب علیه السّلام و ذلک انّه جاء فی نفر من المسلمین الی النّبیّ (ص) فسخر منهم المنافقون و ضحکوا و تغامزوا ثمّ رجعوا الی اصحابهم فقالوا: رأینا الیوم الاصلع فضحکنا منه فانزل اللَّه هذه الآیة قبل ان یصل علی (ع) و اصحابه الی رسول اللَّه (ص).
هوش مصنوعی: کسانی که مرتکب جرم شدند، مانند کفار قریش شامل ابوجهل، الولید بن مغیره و العاص بن وائل و دیگران از اشراف مکه، به مؤمنان مانند عمّار، خبّاب، صهیبی، بلال، مقداد، سلمان، ابا الدرداء، ابن مسعود و ابن امّ مکتوم می‌خندیدند و به آنها می‌خندیدند و از اسلامشان تعجب می‌کردند. مقاتل و کلبی گفته‌اند که این آیه در مورد علی بن ابی‌طالب علیه‌السلام نازل شده است، زیرا او با گروهی از مسلمانان به نزد پیامبر (ص) آمد و منافقین از آنها سخره کردند و به آنها خندیدند. سپس به دوستانشان گفتند: امروز ما به اصلع نگاه کردیم و به او خندیدیم. این آیه قبل از رسیدن علی (ع) و همراهانش به پیامبر (ص) نازل شد.
وَ إِذا مَرُّوا بِهِمْ یعنی المؤمنین بالکفّار یتغامزون. الغمز الاشارة بالجفن و الحاجب، ای یشیرون الیهم بالاعین استهزاء و یقولون: تأمّلوا هذا الرّقیع اتبع محمدا و ترک ملاذّه لجنّة لا تکون ابدا.
هوش مصنوعی: زمانی که مومنان از کنار کافران رد می‌شوند، به طور پنهانی به آنها نیشخند می‌زنند. نیشخند به معنای اشاره با چشم و ابرو است؛ یعنی به همدیگر با نگاه خیره می‌شوند و به تمسخر می‌گویند: "به این فرد بیچاره نگاه کنید که محمد را دنبال کرده و از لذت‌های دنیوی خود گذشت تا به بهشتی برسد که هرگز وجود نخواهد داشت."
وَ إِذَا انْقَلَبُوا إِلی أَهْلِهِمُ رجعوا الی اهلهم، رجعوا الی منازلهم انْقَلَبُوا فَکِهِینَ معجبین بما هم فیه یتفکّهون بعیب المؤمنین. قرأ حفص: «فکهین» بغیر الف و هما بمعنی واحد یقال: فکه و فاکه کطمع و طامع.
هوش مصنوعی: وقتی که آنها به خانه‌هایشان برمی‌گردند، با حالتی شاد و راضی از آنچه که دارند، به میان خانواده‌هایشان بازمی‌گردند و به عیب‌جویی از مومنان مشغول می‌شوند. در اینجا دو شکل از یک کلمه ذکر شده که هر دو به یک معنا اشاره دارند: شادی و دلخوشی.
وَ إِذا رَأَوْهُمْ ای اذا رأوا المؤمنین قالُوا إِنَّ هؤُلاءِ لَضالُّونَ حیث اتوا محمدا و ترکوا دین آبائهم فضلّوا عن الطّریقة و اخطاؤا فیه.
هوش مصنوعی: و هنگامی که آنها مؤمنان را دیدند، گفتند: «اینها به یقین گمراهند»، زیرا که به محمد آمده‌اند و دین پدران خود را ترک کرده‌اند، پس از راهی که باید می‌رفتند، منحرف شده و در آن دچار اشتباه شده‌اند.
وَ ما أُرْسِلُوا عَلَیْهِمْ حافِظِینَ ای ما ارسل هؤلاء الکفّار علی اصحاب النّبیّ (ص) لیحفظوا اعمالهم علیهم هذا کقوله: و ما ارسلنا علیهم حفیظا.
هوش مصنوعی: خداوند فرمود که به این کافران مأموریت داده نشده تا بر اعمال پیروان پیامبر (ص) نظارت کنند. این مشابه گفته‌ای دیگر است که اشاره دارد خداوند حافظی برای اعمال آنان نداشته است.
فَالْیَوْمَ الَّذِینَ آمَنُوا مِنَ الْکُفَّارِ یَضْحَکُونَ کما ضحک «الکفّار» منهم فی الدّنیا و ذلک انّه یفتح للکفّار باب الی الجنّة فیقال لهم: اخرجوا الیها فاذا و صلوا الیه اغلق دونهم، یفعل بهم ذلک مرارا و یضحک المؤمنون منهم و هم: عَلَی الْأَرائِکِ من الدّرّ و الیاقوت «ینظرون» الیهم کیف یعذّبون. و قیل: اذا رأوا اعدائهم و قد حلّ بهم العذاب سرّوا بذلک و کان احد لذّاتهم. و قیل: یقرّرون الکفّار انّهم کانوا بالضّحک منهم فی دار الدّنیا اولی. و قیل: هو قوله: «ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً».
هوش مصنوعی: امروز، مؤمنان بر کافران می‌خندند، همان‌طور که کافران در دنیا به آنها می‌خندیدند. در آن روز، درهای بهشت برای کافران گشوده می‌شود و به آنها گفته می‌شود که به آنجا بیایند. اما هنگامی که به آنجا می‌رسند، درهای بهشت به رویشان بسته می‌شود و این عمل چندین بار تکرار می‌شود. مؤمنان در حالتی راحت و سعادتمند به تماشا می‌نشینند و می‌بینند چگونه کافران عذاب می‌بینند. برخی می‌گویند وقتی مؤمنان عذاب دشمنانشان را می‌بینند، از این موضوع خوشحال می‌شوند و این برایشان خوشایند است. همچنین گفته می‌شود مؤمنان به کافران یادآوری می‌کنند که آنها در دنیا همواره از آنها می‌خندیدند. و گفته شده که کافران را به بازگشت و جستجوی نور در گم‌گشته‌هایشان دعوت می‌کنند.
هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ ای اذا فعل بالکفّار ما ذکر فهل جوّزوا علی سوء صنیعهم و استهزائهم بالمؤمنین و معنی الاستفهام هاهنا التّقریر و «ثوّب» و اثاب بمعنی واحد.
هوش مصنوعی: آیا کسانی که به کفر گراییده‌اند، جزای کارهایی که انجام داده‌اند را دریافت کردند؟ به این معنا که آیا رفتار بد آنها و تمسخرشان از مؤمنان عواقبی داشت یا خیر؟ در اینجا سؤال به نوعی تأکید بر این موضوع است و واژه "ثوب" و "اثاب" به یک معنی اشاره دارد.
میبدی