گنجور

النوبة الثانیة

این سوره بیست و نه آیتست، صد و چهار کلمت، پانصد و سی و سه حرف. جمله‌ به مکة فرو آمده و مفسّران آن را در مکّیّات شمرند و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست، مگر یک آیت: لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ نسخت بالآیة الّتی تلیها و هی قوله: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ.

روی عن «عبد اللَّه بن عمر» قال: قال رسول اللَّه (ص): من احبّ ان ینظر فی یوم القیامة فلیقرأ اذا الشمس کورت.

و روی عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): من قرأ إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ اعاذه اللَّه ان یفضحه حین تنشر صحیفته.

قوله تعالی: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ التّکویر تلفیف علی جهة الاستدارة و منه کور العمامة یقال: کرت العمامة علی رأسی اکورها کورا و کوّرتها تکویرا اذا لففتها و منه کارة القصّار. فالشّمس تکوّر بان یجمع نورها حتّی تصیر کالکارة الملقاة فیذهب ضوءها و یجدّد اللَّه تعالی للعباد ضیاء غیرها. قال الزجاج: جمع بعضها الی بعض ثمّ لفّت کما تلفّ العمامة فرمی بها و اذا فعل ذلک بها ذهب ضوءها و یحتمل ان تکویرها جمعها و لفّها مع القمر من قوله: «وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ» و لهذا لم یذکر القمر فی هذه الآیة. و قیل: التّکویر و الطّیّ واحد و قد قال سبحانه: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ و فی طیّها تکویر الشّمس. و قال ابن عباس یکوّر اللَّه الشّمس و القمر و النّجوم یوم القیامة فی البحر ثمّ یبعث علیها ریحا دبورا فتضرمها فتصیر نارا. و عن ابی هریرة عن النّبی (ص) قال: «الشّمس و القمر مکوّران یوم القیامة»

وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ ای تناثرت من السّماء و تساقطت علی الارض یقال: انکدر الطّائر ای سقط عن عشّه. قال الکلبی: تمطر السّماء یومئذ نجوما فلا یبقی نجم الّا وقع.

وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ ای ذهبت عن اماکنها فصارت هباء منبثّا و صارت الارض کما کانت قبل خلق الجبال.

وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ الْعِشارُ جمع عشراء کنفاس و نفساء، و هی النّاقة الّتی اتی علی حملها عشرة اشهر ثمّ لا تزال ذلک اسمها حتّی تضع لتمام سنة و هی انفس مال عند العرب «عُطِّلَتْ» ای اهملت و ترکت یعنی: انّ ذلک الیوم لشدّة اهواله یترک الاموال و الذّخائر فیه. و قیل: العشار السّحاب «عُطِّلَتْ» عن المطر.

و قیل: «الْعِشارُ» الارض «عُطِّلَتْ» عن الحرث و الزّرع.

وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ روی عن عکرمة عن ابن عباس قال: حشرها موتها قال و حشر کلّ شی‌ء الموت غیر الجنّ و الانس فانّهما یوقفان یوم القیامة فقیل اذا اذا اجتمعت فی الموت فقد «حُشِرَتْ»، و قیل: تحشر لتصدیق الوعد بالاحیاء لانّ اللَّه حکم بإحیاء کلّ میّت. و جاء فی الحدیث انّها تحشر للقصاص فی الموقف فیقتصّ للجمّاء من القرناء ثمّ تصیر ترابا و منهم من قال انّ القصاص ساقط عنها فیما یولم بعضها بعضا.

و امّا ما ینالها من الآلام و الشّدائد، فانّها لا محالة تعوّض عنها ثمّ انّ منهم من یقول: انّها تعوّض فی الدّنیا، و منهم من یقول فی الآخرة، و منهم من یقول فی الجنّة.

و قال بعضهم: یخلق اللَّه لها ریاضا فترعی فیها. و قال بعضهم: یعنی ما لیس لاهل الجنّة فی ابقائها انس و ما کان لهم فی لقائها او صوتها انس یدخلها الجنّة.

وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب: بالتّخفیف و قرأ الباقون بالتّشدید. قال ابن عباس: ای احمیت و اوقدت فصارت نارا تضطرم کسجر التّنّور، یقال: کانت البحار نارا فجعلها اللَّه للمؤمنین و المتعبّدین ماء لاجل الطّهارة و المنفعة فاذا کان یوم القیامة عادت الی خلقتها و قال مجاهد و مقاتل: «سُجِّرَتْ» ای فجّر بعضها فی بعض العذب و الملح و ترفع الحوائل بینها فصارت البحور کلّها بحرا واحدا من الحمیم فیعذّب بها اهل النّار. و قال الکلبی ملئت حتّی فاضت علی الارضین و منه البحر المسجور، و السّاجر: الحوض الممتلی. و قال الحسن و قتادة: یبست و ذهب ماؤها فلم یبق فیها قطرة. روی ابو العالیة عن ابی بن کعب قال: ستّ آیات قبل یوم القیامة بینما النّاس فی اسواقهم اذ ذهب ضوء الشّمس فبیناهم کذلک اذا تناثرت النّجوم فبیناهم کذلک اذ وقعت الجبال علی وجه الارض فتحرّکت و اضطربت و فزعت الجنّ الی الانس و الانس الی الجنّ و اختلطت الدّوابّ و الطّیر و الوحش و ماج‌ بعضهم فی بعض فذلک قوله: وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ ای اختلطت.

وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ قال: قالت الجنّ للانس: نحن نأتیکم بالخبر فانطلقوا الی البحر فاذا هی نار تتاجج. قال: فبیناهم کذلک اذ تصدّعت الارض صدعة واحدة الی الارض السّابعة السّفلی و الی السّماء السّابعة العلیا، فبیناهم کذلک اذ جاءتهم الرّیح فاماتتهم. و قال ابن عباس: هی اثنی عشرة خصلة ستّة فی الدّنیا و ستّة فی الآخرة و هی ما ذکر من بعد.

وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ‌

روی فی الخبر عن رسول اللَّه (ص): الضّرباء کلّ رجل مع کلّ قوم یعملون عمله و سئل عمر بن الخطاب عنه فقال: یقرن بین الرّجل الصّالح مع الرّجل الصّالح فی الجنّة و یقرن بین الرّجل السّوء مع رجل السّوء فی النّار.

و هذا قول عکرمة. و قال الحسن و قتادة: الحق کلّ امرئ بشیعته الیهودیّ بالیهود، و النّصرانیّ بالنّصاری. و قال عطاء و مقاتل: «زُوِّجَتْ» نفوس المؤمنین بازواجها من الحور العین و قرنت نفوس الکافرین بقرنائها من الشّیاطین. و قال عکرمة: «زُوِّجَتْ» النّفوس بالارواح فتردّ الارواح الی الاجساد. و قیل: «زُوِّجَتْ» النّفوس باعمالها. و قیل: هو من قوله:«وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً».

وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ کانت العرب تئد البنات خشیة الاملاق و خوف الاسترقاق و مخافة العار و «الْمَوْؤُدَةُ» هی المدفونة حیّة، و سؤالها تهدید لوائدها کقوله تعالی فی قصّة عیسی (ع): «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ» الآیة، ای ینتصف لها و یطلب دمها. قال ابن عباس: کانت المرأة فی الجاهلیّة اذا حملت و کان اوان ولادها حفرت حفرة فتمخّضت علی رأس الحفرة فان ولدت جاریة رمست بها فی الحفرة و ان ولدت غلاما حبسته. و روی انّ قیس بن عاصم المنقری سیّد اهل الوبر جاء الی رسول اللَّه (ص) فقال له فی خلال کلامه: انّی و أدت تسع بنات لی فقال رسول اللَّه (ص): اذبح عن کلّ واحدة منهنّ شاة. فقال: انّ لی ابلا. قال: فانحر عن کلّ واحدة جزورا.

و قال قتادة: الضّمیر فی قوله: وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ یعود الی القتلة، ای یسأل القتلة لم قتلوها؟ و قیل معناه: وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ طلبت حتّی تدّعی علی الوائد و قرأ ابن عباس: و اذا الموؤدة سألت.

بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ ای هی تسأل.

وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ قرأ نافع و ابن عامر و عاصم و یعقوب: نشرت بالتّخفیف و قرأ الباقون بالتّشدید کقوله: «صُحُفاً مُنَشَّرَةً» و المعنی: کلّ انسان یعطی کتاب عمله منشورا عن طیّه یقال له: «اقْرَأْ کِتابَکَ» و فی الخبر یحشر النّاس عراة حفاة. قالت امّ سلمة: یا رسول اللَّه کیف بالنّساء؟ قال: «شغل النّاس یا امّ سلمة». قالت: «و ما شغلهم»؟ قال: نشر الصّحف فیها مثاقیل الذّرّ و مثاقیل الخردل.

وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ ای نزعت فطویت. و قال الزجاج: قلعت کما یقلع السّقف. و الکشط: القلع من شدّة التزاق ککشط جلدة الرّأس یقال: کشطها کشطا اذا قلعها. و قیل: ینزع ما فیها من الشّمس و القمر و النّجوم.

وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ قرأ نافع و ابن عامر و حفص عن عاصم: «سُعِّرَتْ» بالتّشدید و قرأ الباقون بالتّخفیف ای اوقدت و اضرمت لاعداء اللَّه. قال قتادة سعّرها غضب اللَّه و خطایا بنی آدم.

وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ قربت لاولیاء اللَّه و قیل: قربت من الغیب الی الخلق.

عَلِمَتْ نَفْسٌ ای علمت کلّ نفس «ما أَحْضَرَتْ» من خیر او شرّ و اثیب علی قدر عملها و قد کان قیل ذلک غافلا عنه و هذا تمام الکلام و هو جواب لقوله: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ و ما بعدها.

فَلا أُقْسِمُ لا صلة و تأکید أو ردّ علی منکر البعث و مکذّبی الرّسول. التّأویل أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ الخنوس التّاخّر، و سمّی الشیطان خنّاسا لانّه یدخل صدر المؤمن، فیضع خرطومه علی قلبه یوسوس، فاذا ذکر القلب اللَّه عزّ و جلّ خنّس: الشّیطان، ای تأخّر «و الخنّس» جمع خانس «و الکنّس» جمع کانس و الکنوس، الدّخول فی الکناس و هو الموضع الّذی یأوی الیه الوحش، و المراد بها خمسة انجم تجری فی فلک السّماء جریا مثل الشّمس و القمر و سائر النّجوم کالقنادیل معلّقة و هنّ زحل و یسمّی ایضا کیوان و المشتری و یسمّی ایضا راویس و برجیس و المرّیخ و یسمّی ایضا بهرام و زهرة و تسمّی ایضا ناهید و عطارد و یسمّی ایضا الکاتب و خنوسها رجوعها فی سیرها و تأخّرها عن مطالعها فی کلّ عام تأخّر بتأخّرها عن تعجیل ذلک الطّلوع، تخنّس عنه و کنوسها دخولها فی بروج السّماء فاذا سارت راجعة فهی خانسة و اذا سارت مستقیمة فهی کانسة. و قال قتادة: هی النّجوم تبدو باللّیل و تخنس بالنّهار فتخفی فلا تری و قیل: لعلی (ع) ما «الخنّس» «الجوار الکنّس»؟ قال هی الکواکب تخنس بالنّهار فلا تری. و تکنس باللّیل فتأوی الی مجاریها.

و قیل: الکنس بقر الوحش و الکنس الظّباء.

وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ ای اقبل بظلامه و هو قول الحسن. و قال الآخرون ای ادبر. تقول العرب عسعس اللّیل و سعسع اذا ادبر و لم یبق منه الّا الیسیر.

وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ ای اقبل و اضاء و بدا اوّله. و قیل: امتدّ و ارتفع حتّی یصیر نهارا.

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ هذا جواب القسم و هو ممتدّ الی آخر السّورة، یعنی: انّ القرآن الّذی هو کلام اللَّه انزل به جبرئیل فقاله لمحمّد (ص) «و ما هو بقول البشر» کما قال قریش: «و الرّسول الکریم» هو جبرئیل (ع) و قوله بلاغه عن اللَّه عزّ و جلّ و القرآن قول اللَّه و کلامه. و قیل: القرآن قول اللَّه وحیا و کلاما و قول جبرئیل تنزیلا و قول محمد (ص) انذارا و ابلاغا.

«ذِی قُوَّةٍ» یعنی جبرئیل (ع) و کان من قوّته انّه اقتلع قریّات قوم لوط من الماء الاسود و حملها علی جناحه فرفعها الی السّماء ثمّ قلّبها و انّه ابصر ابلیس یکلّم عیسی (ع) علی بعض عقبات الارض المقدّسة فنفخه بجناحه نفخة القاه الی اقصی جبل الهند و انّه صاح صیحة بثمود «فاصبحوا جاثمین» و انّه یهبط من السّماء الی الارض و یصعد فی اسرع من الطّرف. عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ ای عند اللَّه ذی مکانة و منزلة و قدر «مُطاعٍ ثَمَّ» ای فی السّماوات تطیعه الملائکة فیما یأمرهم به و ینهیهم عنه و طاعته واجبة علی اهل السّماوات کطاعة النّبیّ علی اهل الارض و من طاعة الملائکة ایّاه انّهم فتحوا ابواب السّماوات لیلة المعراج بقوله لرسول اللَّه (ص) و فتح خزنة الجنّة ابوابها بقوله: «أَمِینٍ» علی وحی اللَّه و رسالته علی انبیائه و قیل: «ثَمَّ أَمِینٍ» ای عند اللَّه «أَمِینٍ».

وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ یقول لاهل مکة «وَ ما صاحِبُکُمْ» یعنی محمدا (ص) «بِمَجْنُونٍ» و هذا ایضا من جواب القسم، اقسم علی انّ القرآن نزل به جبرئیل و انّ محمدا (ص) لیس کما یقوله اهل مکة و ذلک انّهم قالوا: انّه مجنون، و ما یقول بقوله من عند نفسه.

وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ یعنی: رای النّبیّ (ص) جبرئیل (ع) علی صورته الّتی خلق فیها «بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ» یعنی: بالافق الاعلی من ناحیة المشرق الّذی یجی‌ء منه النّهار قاله مجاهد و قتادة و فی الخبر عن عکرمة عن ابن عباس قال: قال رسول اللَّه (ص) لجبرئیل: «انّی احبّ ان اراک فی صورتک الّتی تکون فیها فی السّماء». قال: لن تقوی علی ذلک. قال: «بلی» قال: فاین تشاء ان اتخیّل لک؟ قال «بالابطح». قال: لا یسعنی.

قال: «فبمنا». قال: لا یسعنی. قال: «فبعرفات». قال ذاک بالحری ان یسعنی فواعده فخرج النّبیّ (ص) للوقت فاذا هو بجبرئیل قد اقبل من جبال عرفة بخشخشة و کلکلة قد ملأ ما بین المشرق و المغرب و رأسه فی السّماء و رجلاه فی الارض! فلمّا رآه النّبی (ص) خرّ مغشیّا علیه. قال: فتحوّل جبرئیل فی صورته فضمّه الی صدره و قال: یا محمد لا تخف! فکیف لو رأیت اسرافیل و رأسه من تحت العرش و رجلاه فی النّجوم السّابعة و انّ العرش لعلی کاهله و انّه لیتضاءل احیانا من مخافة اللَّه عزّ و جل حتّی یصیر مثل الوصع یعنی العصفور حتّی ما یحمل عرش ربّک الا عظمته.

قوله: «وَ ما هُوَ» یعنی محمد (ص) «عَلَی الْغَیْبِ» ای علی الوحی و خبر السّماء و ما اطلع علیه ممّا کان غائبا عنه من الانباء و القصص «بِضَنِینٍ» بمتّهم ای یجب ان لا یتّهم بزیادة و نقصان فیما اتی به و الضّنّة: التّهمة. قرأ عاصم و حمزة و نافع و ابن عامر «بِضَنِینٍ» بالضّاد و معناه ببخیل یعنی یؤدّی ما یوحی الیه و لا یبخل به علیکم بل یعلّمکم و یخبرکم به. یقال: ضننت بالشّی‌ء بکسر النّون اضنّ به ضنّا ای بخلت.

وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ ای ما القرآن بقول شیطان مطرود مرمیّ بالشّهب من قوله و ما تنزّلت به الشّیاطین. و قال الکلبی: یقول انّ القرآن لیس بشعر و لا کهانة کما قالت قریش.

فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ یقال للرّاکب رأسه فی الأمر این یذهب بک و این تذهب؟

و قیل: معناه این تعدلون عن هذا القرآن و فیه الشّفاء و البیان؟ و قال الزجاج: ایّ طریق تسلکون ابین من هذه الطّریقة الّتی قد بیّنت لکم؟ و قیل: «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ» عن عذاب اللَّه او عن ثواب اللَّه. ثمّ بیّن فقال: إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ ای ما القرآن الّا موعظة للخلق اجمعین. ثمّ خصّص فقال: لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ ای القرآن نذیر لمن احبّ الاستقامة و اتّبع الحقّ و عمل به و اقام علیه. و عن ابی هریرة قال: لمّا انزل اللَّه علی رسوله: لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ قالوا: الأمر الینا ان شئنا استقمنا و ان شئنا لم نستقم. فانزل اللَّه تعالی: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ اعلمهم انّ الهدایة و التّوفیق الی اللَّه. ای ما تَشاؤُنَ الهدایة و الاستقامة إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ توفیقکم. فمن شاء اللَّه له الایمان آمن، و من شاء له الکفر کفر. قال الحسن و اللَّه ما شاءت العرب الاسلام حتّی شاءه لها. و عن وهب بن منبّه قال: الکتب الّتی انزلها اللَّه علی الانبیاء بضع و تسعون کتابا قرأت منها بضعا و ثمانین کتابا فوجدت فیها من جعل الی نفسه شیئا من المشیّة فقد کفر. و قال الواسطی: اعجزک فی جمیع اوصافک فلا تشاء الّا بمشیّته و لا تعمل الّا بقوّته و لا تطیع الّا بفضله و لا تعصی الّا بخذلانه. فما ذا یبقی لک و بماذا تفتخر من افعالک و لیس من فعلک شی‌ء.

اطلاعات

منبع اولیه: کتابخانهٔ تصوف

* با انتخاب متن و لمس متن انتخابی می‌توانید آن را در لغتنامهٔ دهخدا جستجو کنید.

برگردان به زبان ساده

این سوره بیست و نه آیتست، صد و چهار کلمت، پانصد و سی و سه حرف. جمله‌ به مکة فرو آمده و مفسّران آن را در مکّیّات شمرند و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست، مگر یک آیت: لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ نسخت بالآیة الّتی تلیها و هی قوله: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ.
هوش مصنوعی: این سوره شامل بیست و نه آیه، صد و چهار کلمه و پانصد و سی و سه حرف است. تمام آیات آن در مکه نازل شده‌اند و مفسرین آن را به عنوان سوره مکی دسته‌بندی کرده‌اند. در این سوره چیزی به عنوان ناسخ و منسوخ وجود ندارد، جز یک آیه: "لمن شاء منکم أن يستقيم" که با آیه بعدی یعنی "و ما تشاؤون إلا أن شاء الله رب العالمین" نسخ شده است.
روی عن «عبد اللَّه بن عمر» قال: قال رسول اللَّه (ص): من احبّ ان ینظر فی یوم القیامة فلیقرأ اذا الشمس کورت.
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمر نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: هرکس دوست دارد نگاهی به روز قیامت بیندازد، باید سوره‌ای را که آغازش با "وقتی که خورشید تابیده می‌شود" است، بخواند.
و روی عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): من قرأ إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ اعاذه اللَّه ان یفضحه حین تنشر صحیفته.
هوش مصنوعی: ابو بن کعب نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: هر کسی که سوره "إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ" را بخواند، خداوند او را از رسوایی در روزی که اعمالش منتشر می‌شود، حفظ خواهد کرد.
قوله تعالی: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ التّکویر تلفیف علی جهة الاستدارة و منه کور العمامة یقال: کرت العمامة علی رأسی اکورها کورا و کوّرتها تکویرا اذا لففتها و منه کارة القصّار. فالشّمس تکوّر بان یجمع نورها حتّی تصیر کالکارة الملقاة فیذهب ضوءها و یجدّد اللَّه تعالی للعباد ضیاء غیرها. قال الزجاج: جمع بعضها الی بعض ثمّ لفّت کما تلفّ العمامة فرمی بها و اذا فعل ذلک بها ذهب ضوءها و یحتمل ان تکویرها جمعها و لفّها مع القمر من قوله: «وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ» و لهذا لم یذکر القمر فی هذه الآیة. و قیل: التّکویر و الطّیّ واحد و قد قال سبحانه: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ و فی طیّها تکویر الشّمس. و قال ابن عباس یکوّر اللَّه الشّمس و القمر و النّجوم یوم القیامة فی البحر ثمّ یبعث علیها ریحا دبورا فتضرمها فتصیر نارا. و عن ابی هریرة عن النّبی (ص) قال: «الشّمس و القمر مکوّران یوم القیامة»
هوش مصنوعی: آیه مورد اشاره درباره «تکویر» خورشید صحبت می‌کند که به معنای گرد کردن و جمع نور آن است. از این اصطلاح می‌توان فهمید که خورشید نورش به‌نحوی جمع می‌شود که مانند کلاهی گرد بر سر انسان می‌ماند و به همین ترتیب نور آن تاریک می‌شود. علاوه بر این، اشاره شده که در روز قیامت، خورشید و ماه جمع‌آوری می‌شوند و در دریایی قرار می‌گیرند که سپس بادی بر آن وزیده می‌شود و آن را به آتش تبدیل می‌کند. در نهایت، در روایتی نیز آمده که در روز قیامت خورشید و ماه به‌صورت گرد در می‌آیند.
وَ إِذَا النُّجُومُ انْکَدَرَتْ ای تناثرت من السّماء و تساقطت علی الارض یقال: انکدر الطّائر ای سقط عن عشّه. قال الکلبی: تمطر السّماء یومئذ نجوما فلا یبقی نجم الّا وقع.
هوش مصنوعی: زمانی که ستاره‌ها کم‌نور یا پراکنده شوند، به معنای آن است که از آسمان فروافتاده و بر زمین می‌ریزند. همچنین، گفته می‌شود که پرنده‌ای از آشیانه‌اش می‌افتد. یکی از مفسرین گفته است که در آن روز آسمان ستاره‌ها را باران می‌کند و هیچ ستاره‌ای باقی نمی‌ماند مگر اینکه به زمین می‌افتد.
وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ ای ذهبت عن اماکنها فصارت هباء منبثّا و صارت الارض کما کانت قبل خلق الجبال.
هوش مصنوعی: زمانی که کوه‌ها حرکت داده شوند، به این معنا که از مکان‌های خود برکنار شده و به صورت گرد و غبار پراکنده شوند و زمین به وضعیت قبلی خود، یعنی قبل از خلقت کوه‌ها، بازگردد.
وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ الْعِشارُ جمع عشراء کنفاس و نفساء، و هی النّاقة الّتی اتی علی حملها عشرة اشهر ثمّ لا تزال ذلک اسمها حتّی تضع لتمام سنة و هی انفس مال عند العرب «عُطِّلَتْ» ای اهملت و ترکت یعنی: انّ ذلک الیوم لشدّة اهواله یترک الاموال و الذّخائر فیه. و قیل: العشار السّحاب «عُطِّلَتْ» عن المطر.
هوش مصنوعی: در این متن به مفهوم "عشار" اشاره شده که به چهارپایانی مانند شترانی اطلاق می‌شود که به مدت ده ماه باردار بوده‌اند. پس از به دنیا آوردن فرزندشان، همچنان به این نام شناخته می‌شوند. این نوع مال به عنوان یکی از ارزشمندترین دارایی‌ها در بین عرب‌ها به شمار می‌آید. واژه "عُطِّلَتْ" به معنای رها شدن یا فراموش شدن است و بدین معناست که در روزهایی با حوادث وحشتناک، مردم دارایی‌های خود را ترک می‌کنند. همچنین، برخی عقیده دارند که این واژه به ابرهایی که از باران خالی شده‌اند نیز اطلاق می‌شود.
و قیل: «الْعِشارُ» الارض «عُطِّلَتْ» عن الحرث و الزّرع.
هوش مصنوعی: گفته شده است که «عُشُر» به معنای زمین است که از کشاورزی و کشت و کار خالی شده است.
وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ روی عن عکرمة عن ابن عباس قال: حشرها موتها قال و حشر کلّ شی‌ء الموت غیر الجنّ و الانس فانّهما یوقفان یوم القیامة فقیل اذا اذا اجتمعت فی الموت فقد «حُشِرَتْ»، و قیل: تحشر لتصدیق الوعد بالاحیاء لانّ اللَّه حکم بإحیاء کلّ میّت. و جاء فی الحدیث انّها تحشر للقصاص فی الموقف فیقتصّ للجمّاء من القرناء ثمّ تصیر ترابا و منهم من قال انّ القصاص ساقط عنها فیما یولم بعضها بعضا.
هوش مصنوعی: وقتی که حیوانات وحشی به محشر آورده می‌شوند، به گفته عکرم، از ابن عباس نقل شده است که این حشر به معنای مرگ آن‌ها است. مرگ تنها شامل موجودات زنده‌ای مثل جن و انسان نمی‌شود، زیرا آن‌ها در روز قیامت مورد حسابرسی قرار می‌گیرند. برخی گفته‌اند که اگر این موجودات در مرگ کنار هم جمع شوند، پس به نوعی "حشر" شده‌اند. همچنین، گفته شده که آن‌ها برای تصدیق وعده خداوند مبنی بر زنده کردن همه مردگان به محشر می‌آیند. در احادیث آمده است که در روز قیامت، حیوانات برای گرفتن انتقام از یکدیگر جمع می‌شوند، به‌طوری که حیوانی که شاخ ندارد (جماء) از حیوانی که شاخ دارد (قرناء) قصاص می‌گیرد و سپس به خاک تبدیل می‌شود. برخی نیز بر این باورند که قصاص در مورد آسیب‌هایی که حیوانات به یکدیگر زده‌اند، از آن‌ها رفع شده است.
و امّا ما ینالها من الآلام و الشّدائد، فانّها لا محالة تعوّض عنها ثمّ انّ منهم من یقول: انّها تعوّض فی الدّنیا، و منهم من یقول فی الآخرة، و منهم من یقول فی الجنّة.
هوش مصنوعی: اما در مورد دردها و سختی‌هایی که انسان تحمل می‌کند، بدون شک پاداشی برای آن در نظر گرفته شده است. برخی بر این باورند که این پاداش در همین دنیا داده خواهد شد، عده‌ای دیگر معتقدند که این جبران در آخرت خواهد بود و گروهی نیز می‌گویند که پاداش واقعی در بهشت خواهد بود.
و قال بعضهم: یخلق اللَّه لها ریاضا فترعی فیها. و قال بعضهم: یعنی ما لیس لاهل الجنّة فی ابقائها انس و ما کان لهم فی لقائها او صوتها انس یدخلها الجنّة.
هوش مصنوعی: برخی گفته‌اند: خداوند برای او باغ‌هایی می‌آفریند که در آن‌ها میوه‌ها می‌روید. افرادی دیگر نیز تأکید کرده‌اند که در واقع، برای اهل بهشت، هیچ‌گونه راحتی در نگهداری آن باغ‌ها وجود ندارد و همچنین تماس یا صدای آن‌ها هم برایشان آرامش‌بخش نیست.
وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب: بالتّخفیف و قرأ الباقون بالتّشدید. قال ابن عباس: ای احمیت و اوقدت فصارت نارا تضطرم کسجر التّنّور، یقال: کانت البحار نارا فجعلها اللَّه للمؤمنین و المتعبّدین ماء لاجل الطّهارة و المنفعة فاذا کان یوم القیامة عادت الی خلقتها و قال مجاهد و مقاتل: «سُجِّرَتْ» ای فجّر بعضها فی بعض العذب و الملح و ترفع الحوائل بینها فصارت البحور کلّها بحرا واحدا من الحمیم فیعذّب بها اهل النّار. و قال الکلبی ملئت حتّی فاضت علی الارضین و منه البحر المسجور، و السّاجر: الحوض الممتلی. و قال الحسن و قتادة: یبست و ذهب ماؤها فلم یبق فیها قطرة. روی ابو العالیة عن ابی بن کعب قال: ستّ آیات قبل یوم القیامة بینما النّاس فی اسواقهم اذ ذهب ضوء الشّمس فبیناهم کذلک اذا تناثرت النّجوم فبیناهم کذلک اذ وقعت الجبال علی وجه الارض فتحرّکت و اضطربت و فزعت الجنّ الی الانس و الانس الی الجنّ و اختلطت الدّوابّ و الطّیر و الوحش و ماج‌ بعضهم فی بعض فذلک قوله: وَ إِذَا الْوُحُوشُ حُشِرَتْ ای اختلطت.
هوش مصنوعی: و زمانی که دریاها به شعله ور شوند، ابن کثیر و ابو عمرو و یعقوب به شکل ملایم آن را خوانده‌اند و دیگران با تأکید بیشتری. ابن عباس می‌گوید: این یعنی دریاها به آتش تبدیل می‌شوند مانند آتش تنور، و الله آن‌ها را برای مؤمنان و عبادت‌کنندگان آب قرار داد تا برای پاکیزگی و استفاده باشد. اما در روز قیامت، آن‌ها به حال اولیه خود برمی‌گردند. مجاهد و مقاتل می‌گویند که «سُجِّرَتْ» به معنای این است که شیرینی و شوری دریاها به هم می‌ریزد و موانع بین آن‌ها برداشته می‌شود و همه دریاها به یک دریای جوشان تبدیل می‌شوند که اهل جهنم با آن عذاب می‌شوند. کلبی می‌گوید: دریاها پر می‌شوند تا اینکه بر زمین سرازیر شوند که آن را به نام دریاهای سوزان می‌شناسند. همچنین گفته شده است که دریاها خشک می‌شوند و هیچ آبی در آن‌ها نمی‌ماند. ابو العالیه از ابی بن کعب روایت کرده که شش نشانه قبل از قیامت رخ می‌دهد، در حالی که مردم در بازارها هستند، ناگهان نور خورشید خاموش می‌شود و در آن حال ستاره‌ها سقوط می‌کنند. سپس کوه‌ها بر زمین فرود می‌آیند و به تحرک درمی‌آیند و جن‌ها به سمت انسان‌ها و انسان‌ها به سمت جن‌ها می‌دوند و وحش‌ها و پرندگان و حیوانات مختلط می‌شوند. این حالت، اشاره به آیه‌ای است که می‌فرماید: «و زمانی که وحوش جمع شوند».
وَ إِذَا الْعِشارُ عُطِّلَتْ وَ إِذَا الْبِحارُ سُجِّرَتْ قال: قالت الجنّ للانس: نحن نأتیکم بالخبر فانطلقوا الی البحر فاذا هی نار تتاجج. قال: فبیناهم کذلک اذ تصدّعت الارض صدعة واحدة الی الارض السّابعة السّفلی و الی السّماء السّابعة العلیا، فبیناهم کذلک اذ جاءتهم الرّیح فاماتتهم. و قال ابن عباس: هی اثنی عشرة خصلة ستّة فی الدّنیا و ستّة فی الآخرة و هی ما ذکر من بعد.
هوش مصنوعی: وقتی که شترهای باردار به حال خود رها شوند و دریاها به آتش تبدیل شوند، جن‌ها به انسان‌ها می‌گویند: «ما خبرهایی برای شما داریم، به سمت دریا بروید.» و دریا به صورت شعله‌های آتش درخواهد آمد. در حالی که آن‌ها چنین در حال مشاهده بودند، زمین به یکباره شکافته شد تا عمق زمین و آسمان، و همین که همچنان در این وضعیت بودند، بادی وزید و آن‌ها را از بین برد. ابن عباس می‌گوید: این موضوع دوازده ویژگی دارد؛ شش ویژگی در دنیا و شش ویژگی در آخرت که بعداً به آن‌ها اشاره خواهد شد.
وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ‌
هوش مصنوعی: و هنگامی که جان‌ها به هم وصل و اتحاد می‌یابند.
روی فی الخبر عن رسول اللَّه (ص): الضّرباء کلّ رجل مع کلّ قوم یعملون عمله و سئل عمر بن الخطاب عنه فقال: یقرن بین الرّجل الصّالح مع الرّجل الصّالح فی الجنّة و یقرن بین الرّجل السّوء مع رجل السّوء فی النّار.
هوش مصنوعی: در این حدیث از پیامبر اسلام (ص) بیان شده است که هر فردی با افرادی که هم‌نوع خود هستند و مشابه اعمالشان هستند، هم‌نشین خواهد شد. همچنین عمر بن خطاب در توضیح این حدیث گفته است که افراد نیکوکار در بهشت کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و افراد بدکار در دوزخ نیز با هم خواهند بود.
و هذا قول عکرمة. و قال الحسن و قتادة: الحق کلّ امرئ بشیعته الیهودیّ بالیهود، و النّصرانیّ بالنّصاری. و قال عطاء و مقاتل: «زُوِّجَتْ» نفوس المؤمنین بازواجها من الحور العین و قرنت نفوس الکافرین بقرنائها من الشّیاطین. و قال عکرمة: «زُوِّجَتْ» النّفوس بالارواح فتردّ الارواح الی الاجساد. و قیل: «زُوِّجَتْ» النّفوس باعمالها. و قیل: هو من قوله:«وَ کُنْتُمْ أَزْواجاً ثَلاثَةً».
هوش مصنوعی: عکرمه می‌گوید: هر انسانی به گروه و عقیده خود متصل می‌شود؛ یهودی به یهود و مسیحی به مسیحیان. حسن و قتاده هم بر این باورند که جان‌های مومنان با حوریان بهشتی پیوند داده می‌شوند و جان‌های کافران با هم‌نوعان خود از شیاطین مرتبط می‌گردند. عطاء و مقاتل می‌گویند: "زُوِّجَتْ" به معنای پیوند دادن جان‌ها با ارواح است که دوباره به اجساد برمی‌گردند. برخی می‌گویند که "زُوِّجَتْ" به معنای پیوند دادن جان‌ها با اعمال خودشان است. همچنین اشاره شده که این به آیه‌ای مرتبط است که می‌گوید: "و شما سه نوع همسر داشتید."
وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ کانت العرب تئد البنات خشیة الاملاق و خوف الاسترقاق و مخافة العار و «الْمَوْؤُدَةُ» هی المدفونة حیّة، و سؤالها تهدید لوائدها کقوله تعالی فی قصّة عیسی (ع): «أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ» الآیة، ای ینتصف لها و یطلب دمها. قال ابن عباس: کانت المرأة فی الجاهلیّة اذا حملت و کان اوان ولادها حفرت حفرة فتمخّضت علی رأس الحفرة فان ولدت جاریة رمست بها فی الحفرة و ان ولدت غلاما حبسته. و روی انّ قیس بن عاصم المنقری سیّد اهل الوبر جاء الی رسول اللَّه (ص) فقال له فی خلال کلامه: انّی و أدت تسع بنات لی فقال رسول اللَّه (ص): اذبح عن کلّ واحدة منهنّ شاة. فقال: انّ لی ابلا. قال: فانحر عن کلّ واحدة جزورا.
هوش مصنوعی: وقتی دختری که زنده به گور شده مورد سوال قرار می‌گیرد که به چه دلیل کشته شده است، اشاره به این است که در عرب جاهلی، به خاطر ترس از فقر و بردگی و شرم، دختران را زنده به گور می‌کردند. «مَوْؤُدَة» به معنی دخترانی است که زنده این‌گونه دفن شده‌اند و سوال از آن‌ها به نوعی تهدیدی برای کسانی است که چنین عمل زشتی انجام داده‌اند. ابن عباس می‌گوید زنان در دوره جاهلی وقتی حامله می‌شدند، در زمان زایمان حفره‌ای حفر می‌کردند و اگر دختر به دنیا می‌آوردند، او را در آن حفره دفن می‌کردند، اما اگر پسر به دنیا می‌آوردند، او را نگه می‌داشتند. همچنین روایت شده است که قیس بن عاصم منقری - که از بزرگان قوم خود بود - به پیامبر (ص) گفت که او نه دختر را زنده به گور کرده است و پیامبر (ص) به او دستور داد که برای هر یک از آن دختران یک گوسفند قربانی کند. قیس پاسخ داد که او دارای شتر است و پیامبر (ص) از او خواست برای هر یک از دختران یک شتر قربانی کند.
و قال قتادة: الضّمیر فی قوله: وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ سُئِلَتْ یعود الی القتلة، ای یسأل القتلة لم قتلوها؟ و قیل معناه: وَ إِذَا الْمَوْؤُدَةُ طلبت حتّی تدّعی علی الوائد و قرأ ابن عباس: و اذا الموؤدة سألت.
هوش مصنوعی: قتاده می‌گوید: ضمیر در عبارت «و اگر از فرزند دختر که زنده به گور شده سؤال شود» به قاتلان برمی‌گردد، یعنی از قاتلان پرسیده می‌شود که چرا او را کشته‌اند؟ همچنین گفته شده که این معنا نیز وجود دارد: «و اگر فرزند دختر درخواست کند تا علیه والدین خود شکایت کند.» ابن عباس هم به شکل دیگری خوانده است: «و اگر فرزند دختر سؤال کند.»
بِأَیِّ ذَنْبٍ قُتِلَتْ ای هی تسأل.
هوش مصنوعی: به چه دلیلی او کشته شده است؟ ای او که می‌پرسی.
وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ قرأ نافع و ابن عامر و عاصم و یعقوب: نشرت بالتّخفیف و قرأ الباقون بالتّشدید کقوله: «صُحُفاً مُنَشَّرَةً» و المعنی: کلّ انسان یعطی کتاب عمله منشورا عن طیّه یقال له: «اقْرَأْ کِتابَکَ» و فی الخبر یحشر النّاس عراة حفاة. قالت امّ سلمة: یا رسول اللَّه کیف بالنّساء؟ قال: «شغل النّاس یا امّ سلمة». قالت: «و ما شغلهم»؟ قال: نشر الصّحف فیها مثاقیل الذّرّ و مثاقیل الخردل.
هوش مصنوعی: وقتی که صفحات منتشر می‌شوند، نافع، ابن عامر، عاصم و یعقوب این کلمه را به صورت «نُشِرَتْ» با کسره خوانده‌اند، در حالی که بقیه قراء این کلمه را با تشدید خوانده‌اند، همان‌طور که در عبارت «صُحُفاً مُنَشَّرَةً» آمده است. معنای این عبارت این است که هر انسانی کتاب اعمالش به صورت گشوده به او داده می‌شود و به او گفته می‌شود: «کتاب خود را بخوان». بر اساس روایتی، مردم در حالی که عریان و برهنه هستند، محشور می‌شوند. ام‌سلمه از رسول‌الله پرسید: «وضعیت زنان چگونه است؟» ایشان پاسخ دادند: «مردم مشغول هستند، ای ام‌سلمه.» او پرسید: «این مشغولیت چیست؟» و رسول‌الله فرمودند: «انتشار صفحات که شامل مثقال‌های بسیار کوچک و ریز است.»
وَ إِذَا السَّماءُ کُشِطَتْ ای نزعت فطویت. و قال الزجاج: قلعت کما یقلع السّقف. و الکشط: القلع من شدّة التزاق ککشط جلدة الرّأس یقال: کشطها کشطا اذا قلعها. و قیل: ینزع ما فیها من الشّمس و القمر و النّجوم.
هوش مصنوعی: زمانی که آسمان برچیده شود، به صورت کامل و به شدت از جای خود کنده خواهد شد. واژه "کشط" به معنای کَندن و جدا کردن است، همان‌طور که سقف از جای خود جدا می‌شود. این عمل به گونه‌ای است که چیزی از آن باقی نمی‌ماند. همچنین، گفته شده که در این زمان، خورشید، ماه و ستاره‌ها نیز از آسمان حذف خواهند شد.
وَ إِذَا الْجَحِیمُ سُعِّرَتْ قرأ نافع و ابن عامر و حفص عن عاصم: «سُعِّرَتْ» بالتّشدید و قرأ الباقون بالتّخفیف ای اوقدت و اضرمت لاعداء اللَّه. قال قتادة سعّرها غضب اللَّه و خطایا بنی آدم.
هوش مصنوعی: زمانی که جهنم شعله‌ور شود، نافع، ابن عامر و حفص از عاصم این واژه را با تشدید قرائت کرده‌اند، در حالی که سایرین آن را با تخفیف خوانده‌اند. به این معنی که جهنم برای دشمنان خدا روشن و آتشین می‌شود. قتاده می‌گوید که خشم خدا آن را شعله‌ور کرده و گناهان انسان‌ها سبب این آتش‌سوزی شده است.
وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ قربت لاولیاء اللَّه و قیل: قربت من الغیب الی الخلق.
هوش مصنوعی: هنگامی که بهشت نزدیک می‌شود و به بندگان خاص خداوند نزدیک می‌گردد، گفته می‌شود که بهشت از عالم غیب به سوی مخلوقات نزدیک شده است.
عَلِمَتْ نَفْسٌ ای علمت کلّ نفس «ما أَحْضَرَتْ» من خیر او شرّ و اثیب علی قدر عملها و قد کان قیل ذلک غافلا عنه و هذا تمام الکلام و هو جواب لقوله: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ و ما بعدها.
هوش مصنوعی: هر انسانی آگاه است که آنچه را که انجام داده است، به خوبی یا بدی، به یاد دارد و به اندازه عملش پاداش می‌گیرد. این موضوع ممکن است برای او غافلگیرکننده باشد، و این تمام مطلب است و به سوال مرتبط با به هم پیچیده شدن خورشید و موارد بعد از آن پاسخ می‌دهد.
فَلا أُقْسِمُ لا صلة و تأکید أو ردّ علی منکر البعث و مکذّبی الرّسول. التّأویل أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوارِ الْکُنَّسِ الخنوس التّاخّر، و سمّی الشیطان خنّاسا لانّه یدخل صدر المؤمن، فیضع خرطومه علی قلبه یوسوس، فاذا ذکر القلب اللَّه عزّ و جلّ خنّس: الشّیطان، ای تأخّر «و الخنّس» جمع خانس «و الکنّس» جمع کانس و الکنوس، الدّخول فی الکناس و هو الموضع الّذی یأوی الیه الوحش، و المراد بها خمسة انجم تجری فی فلک السّماء جریا مثل الشّمس و القمر و سائر النّجوم کالقنادیل معلّقة و هنّ زحل و یسمّی ایضا کیوان و المشتری و یسمّی ایضا راویس و برجیس و المرّیخ و یسمّی ایضا بهرام و زهرة و تسمّی ایضا ناهید و عطارد و یسمّی ایضا الکاتب و خنوسها رجوعها فی سیرها و تأخّرها عن مطالعها فی کلّ عام تأخّر بتأخّرها عن تعجیل ذلک الطّلوع، تخنّس عنه و کنوسها دخولها فی بروج السّماء فاذا سارت راجعة فهی خانسة و اذا سارت مستقیمة فهی کانسة. و قال قتادة: هی النّجوم تبدو باللّیل و تخنس بالنّهار فتخفی فلا تری و قیل: لعلی (ع) ما «الخنّس» «الجوار الکنّس»؟ قال هی الکواکب تخنس بالنّهار فلا تری. و تکنس باللّیل فتأوی الی مجاریها.
هوش مصنوعی: من به نشانه‌ای قسم نمی‌خورم و نه می‌خواهم بر کسانی که به روز قیامت و صداقت پیامبر ایمان ندارند، تأکیدی داشته باشم. تعبیر «قسم به خنّس» به ستاره‌هایی اشاره دارد که به تدریج حرکت می‌کنند، و شیطان به عنوان خنّاس نامیده شده است زیرا به دل مؤمن وارد می‌شود و وسوسه می‌کند. وقتی مؤمن به یاد خدا می‌افتد، شیطان از او دور می‌شود. «خنّس» به ستاره‌هایی که همواره برمی‌گردند و خود را مخفی می‌کنند اشاره دارد و «کنّس» به ستاره‌هایی که در آسمان ساکن هستند. این ستاره‌ها، مانند خورشید، ماه و دیگر ستاره‌ها، در آسمان مانند چراغ‌هایی روشن حرکت می‌کنند. در کل، این ترکیب به پنج ستاره اشاره دارد که در آسمان در حال گردش هستند و وقتی به طرف جلو حرکت می‌کنند، فعالیت دارند و وقتی به عقب بازمی‌گردند، مخفی می‌شوند. از طرفی برخی مفسران بیان کرده‌اند که این ستاره‌ها در شب ظاهر می‌شوند و در روز پنهان می‌گردند.
و قیل: الکنس بقر الوحش و الکنس الظّباء.
هوش مصنوعی: گفته شده است: که بُزرگانی مانند الکنس، از ظواهر وحشی و همچنین الکنس از آهوها.
وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ ای اقبل بظلامه و هو قول الحسن. و قال الآخرون ای ادبر. تقول العرب عسعس اللّیل و سعسع اذا ادبر و لم یبق منه الّا الیسیر.
هوش مصنوعی: و شب، زمانی که تاریکی‌اش آغاز می‌شود، به این معنا که شب با تاریکی خود نزدیک می‌شود و این قول از حسن است. دیگران نیز گفته‌اند که این به معنای دور شدن شب است. عرب‌ها می‌گویند وقتی شب به تاریکی می‌رسد یا به تدریج در حال دور شدن است، دیگر چیزی از آن باقی نمی‌ماند جز اندک نوری.
وَ الصُّبْحِ إِذا تَنَفَّسَ ای اقبل و اضاء و بدا اوّله. و قیل: امتدّ و ارتفع حتّی یصیر نهارا.
هوش مصنوعی: و صبح وقتی که روشن می‌شود، به معنای آغاز و تابش و نمایان شدن ابتدایی آن است. همچنین گفته شده که صبح ادامه می‌یابد و بالا می‌رود تا اینکه به روز تبدیل می‌شود.
إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ هذا جواب القسم و هو ممتدّ الی آخر السّورة، یعنی: انّ القرآن الّذی هو کلام اللَّه انزل به جبرئیل فقاله لمحمّد (ص) «و ما هو بقول البشر» کما قال قریش: «و الرّسول الکریم» هو جبرئیل (ع) و قوله بلاغه عن اللَّه عزّ و جلّ و القرآن قول اللَّه و کلامه. و قیل: القرآن قول اللَّه وحیا و کلاما و قول جبرئیل تنزیلا و قول محمد (ص) انذارا و ابلاغا.
هوش مصنوعی: این متن درباره این است که قرآن، کلام خداوند است که توسط جبرئیل به پیامبر محمد (ص) منتقل شده است. قرآن نه تنها بیان خداوند، بلکه وحی و کلامی است که جبرئیل آن را نازل کرده و پیامبر وظیفه دارد آن را ابلاغ کند و پیام‌های الهی را به مردم برساند. همچنین بیان شده که قرآن به هیچ وجه کلام بشری نیست و به‌راستی از جانب خداوند است.
«ذِی قُوَّةٍ» یعنی جبرئیل (ع) و کان من قوّته انّه اقتلع قریّات قوم لوط من الماء الاسود و حملها علی جناحه فرفعها الی السّماء ثمّ قلّبها و انّه ابصر ابلیس یکلّم عیسی (ع) علی بعض عقبات الارض المقدّسة فنفخه بجناحه نفخة القاه الی اقصی جبل الهند و انّه صاح صیحة بثمود «فاصبحوا جاثمین» و انّه یهبط من السّماء الی الارض و یصعد فی اسرع من الطّرف. عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ ای عند اللَّه ذی مکانة و منزلة و قدر «مُطاعٍ ثَمَّ» ای فی السّماوات تطیعه الملائکة فیما یأمرهم به و ینهیهم عنه و طاعته واجبة علی اهل السّماوات کطاعة النّبیّ علی اهل الارض و من طاعة الملائکة ایّاه انّهم فتحوا ابواب السّماوات لیلة المعراج بقوله لرسول اللَّه (ص) و فتح خزنة الجنّة ابوابها بقوله: «أَمِینٍ» علی وحی اللَّه و رسالته علی انبیائه و قیل: «ثَمَّ أَمِینٍ» ای عند اللَّه «أَمِینٍ».
هوش مصنوعی: «ذی قوه» به جبرئیل اشاره دارد و یکی از توانایی‌های او این است که قوم لوط را از آب بیرون کشید و آن را بر دوش خود حمل کرد و به آسمان برد. سپس آنجا را معکوس کرد. او همچنین ابلیس را دید که با عیسی سخن می‌گفت و با یک وزش بال خود ابلیس را به دورترین نقطه یعنی کوه‌های هند پرتاب کرد. او به قوم ثمود فریاد زد که «صبحگاهان شما در حالت زانو زدن خواهید بود». جبرئیل به سرعت از آسمان به زمین نازل می‌شود و دوباره به آسمان صعود می‌کند. در پیشگاه خداوند جایگاه ویژه‌ای دارد و در آسمان‌ها فرشتگان نسبت به او اطاعت و پیروی می‌کنند. طاعت او بر اهل آسمان‌ها واجب است، همانطور که طاعت پیامبر برای اهل زمین لازم است. فرشتگان نیز به عنوان نشانه‌ای از اطاعت خود، در شب معراج دروازه‌های آسمان را به خاطر پیامبر (ص) گشودند و دروازه‌های بهشت را نیز برای او باز کردند. او بر وحی و رسالت خداوند به پیامبران امین است و در نزد خداوند نیز به عنوان امین شناخته می‌شود.
وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ یقول لاهل مکة «وَ ما صاحِبُکُمْ» یعنی محمدا (ص) «بِمَجْنُونٍ» و هذا ایضا من جواب القسم، اقسم علی انّ القرآن نزل به جبرئیل و انّ محمدا (ص) لیس کما یقوله اهل مکة و ذلک انّهم قالوا: انّه مجنون، و ما یقول بقوله من عند نفسه.
هوش مصنوعی: و دوست شما، محمد (ص)، مجنون نیست. او در حقیقت به شما می‌گوید که قرآن توسط جبرئیل نازل شده و او مانند آنچه که اهل مکه می‌گویند، مجنون نیست. اهل مکه ادعا کردند که او دیوانه است و آنچه را بیان می‌کند از خودش نیست.
وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ یعنی: رای النّبیّ (ص) جبرئیل (ع) علی صورته الّتی خلق فیها «بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ» یعنی: بالافق الاعلی من ناحیة المشرق الّذی یجی‌ء منه النّهار قاله مجاهد و قتادة و فی الخبر عن عکرمة عن ابن عباس قال: قال رسول اللَّه (ص) لجبرئیل: «انّی احبّ ان اراک فی صورتک الّتی تکون فیها فی السّماء». قال: لن تقوی علی ذلک. قال: «بلی» قال: فاین تشاء ان اتخیّل لک؟ قال «بالابطح». قال: لا یسعنی.
هوش مصنوعی: این متن به ملاقات و دیدار پیامبر (ص) با جبرئیل (ع) اشاره دارد. در اینجا بیان شده که پیامبر جبرئیل را در شکل واقعی‌اش در افق بالای مشرق دیده است، جایی که نور روز از آنجا آغاز می‌شود. پیامبر از جبرئیل خواسته تا او را در شکل آسمانی‌اش ببیند، اما جبرئیل به او گفته که او نمی‌تواند این شکل را تحمل کند. پیامبر با اصرار درخواست کرده و جبرئیل درباره مکان تجلی خود صحبت می‌کند. در نهایت، پیامبر می‌گوید که چنین دیداری برای او ممکن نیست.
قال: «فبمنا». قال: لا یسعنی. قال: «فبعرفات». قال ذاک بالحری ان یسعنی فواعده فخرج النّبیّ (ص) للوقت فاذا هو بجبرئیل قد اقبل من جبال عرفة بخشخشة و کلکلة قد ملأ ما بین المشرق و المغرب و رأسه فی السّماء و رجلاه فی الارض! فلمّا رآه النّبی (ص) خرّ مغشیّا علیه. قال: فتحوّل جبرئیل فی صورته فضمّه الی صدره و قال: یا محمد لا تخف! فکیف لو رأیت اسرافیل و رأسه من تحت العرش و رجلاه فی النّجوم السّابعة و انّ العرش لعلی کاهله و انّه لیتضاءل احیانا من مخافة اللَّه عزّ و جل حتّی یصیر مثل الوصع یعنی العصفور حتّی ما یحمل عرش ربّک الا عظمته.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده است که شخصی از پیامبر (ص) می‌پرسد از کجا می‌توان به خدا نزدیک شد و پیامبر جواب می‌دهد که جاهای مختلفی وجود دارد. سپس به محل عرفات اشاره می‌شود و در ادامه، پیامبر (ص) به بزرگ‌ترین تجلی الهی برخورد می‌کند. وقتی پیامبر (ص) جبرئیل را می‌بیند، به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد و از حال می‌رود. جبرئیل به شکل خود بازمی‌گردد و پیامبر (ص) را تشویق می‌کند که نترسد و به او می‌گوید اگر اسرافیل را می‌دیدی، که وضعیتش همچنان حیرت‌آور است و در مقایسه با جبرئیل، حتی بزرگ‌تر و تأثیرگذارتر است. در نهایت، این تصویر از عرش و هیبت الهی به ما انتقال می‌یابد تا عظمت خداوند را نشان دهد.
قوله: «وَ ما هُوَ» یعنی محمد (ص) «عَلَی الْغَیْبِ» ای علی الوحی و خبر السّماء و ما اطلع علیه ممّا کان غائبا عنه من الانباء و القصص «بِضَنِینٍ» بمتّهم ای یجب ان لا یتّهم بزیادة و نقصان فیما اتی به و الضّنّة: التّهمة. قرأ عاصم و حمزة و نافع و ابن عامر «بِضَنِینٍ» بالضّاد و معناه ببخیل یعنی یؤدّی ما یوحی الیه و لا یبخل به علیکم بل یعلّمکم و یخبرکم به. یقال: ضننت بالشّی‌ء بکسر النّون اضنّ به ضنّا ای بخلت.
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که محمد (ص) درباره امور غیبی، یعنی وحی و اخبار آسمانی و آنچه از حوادث و داستان‌ها که از او پنهان بوده، چیزی را با احتیاط و دقت بیان می‌کند. او به هیچ وجه متهم به نقصان یا کم‌کاری نیست. در اینجا واژه «بضَنِینٍ» به معنای «بخیل» نیز آمده است که به این معناست که او آنچه را که به او وحی شده به طور کامل و بدون هیچ گونه خودداری‌ای به شما می‌آموزد و منتقل می‌کند. در این حالت، واژه «ضنّ» به معنای بخل و خودداری در دادن چیزی است.
وَ ما هُوَ بِقَوْلِ شَیْطانٍ رَجِیمٍ ای ما القرآن بقول شیطان مطرود مرمیّ بالشّهب من قوله و ما تنزّلت به الشّیاطین. و قال الکلبی: یقول انّ القرآن لیس بشعر و لا کهانة کما قالت قریش.
هوش مصنوعی: این آیه به صراحت بیان می‌کند که قرآن کلام شیطان رانده شده نیست. بلکه به این نکته اشاره دارد که قرآن نه شعر است و نه نشانه‌های جادوگری، همانطور که برخی از مردم قریش گفته بودند.
فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ یقال للرّاکب رأسه فی الأمر این یذهب بک و این تذهب؟
هوش مصنوعی: پس کجا می‌روید؟ به سوارکار گفته می‌شود که در این موضوع کجا می‌خواهی بروی و کجا می‌روی؟
و قیل: معناه این تعدلون عن هذا القرآن و فیه الشّفاء و البیان؟ و قال الزجاج: ایّ طریق تسلکون ابین من هذه الطّریقة الّتی قد بیّنت لکم؟ و قیل: «فَأَیْنَ تَذْهَبُونَ» عن عذاب اللَّه او عن ثواب اللَّه. ثمّ بیّن فقال: إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ ای ما القرآن الّا موعظة للخلق اجمعین. ثمّ خصّص فقال: لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ ای القرآن نذیر لمن احبّ الاستقامة و اتّبع الحقّ و عمل به و اقام علیه. و عن ابی هریرة قال: لمّا انزل اللَّه علی رسوله: لِمَنْ شاءَ مِنْکُمْ أَنْ یَسْتَقِیمَ قالوا: الأمر الینا ان شئنا استقمنا و ان شئنا لم نستقم. فانزل اللَّه تعالی: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعالَمِینَ اعلمهم انّ الهدایة و التّوفیق الی اللَّه. ای ما تَشاؤُنَ الهدایة و الاستقامة إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ توفیقکم. فمن شاء اللَّه له الایمان آمن، و من شاء له الکفر کفر. قال الحسن و اللَّه ما شاءت العرب الاسلام حتّی شاءه لها. و عن وهب بن منبّه قال: الکتب الّتی انزلها اللَّه علی الانبیاء بضع و تسعون کتابا قرأت منها بضعا و ثمانین کتابا فوجدت فیها من جعل الی نفسه شیئا من المشیّة فقد کفر. و قال الواسطی: اعجزک فی جمیع اوصافک فلا تشاء الّا بمشیّته و لا تعمل الّا بقوّته و لا تطیع الّا بفضله و لا تعصی الّا بخذلانه. فما ذا یبقی لک و بماذا تفتخر من افعالک و لیس من فعلک شی‌ء.
هوش مصنوعی: این متن به بیان این موضوع می‌پردازد که چرا باید از قرآن فاصله گرفت در حالی که این کتاب مملو از شفا و الهام است. نویسنده از زبان زجاج می‌پرسد: آیا راهی برای هدایت به‌جز این مسیر واضح وجود دارد؟ همچنین اشاره می‌کند که آیا می‌خواهید از عذاب خدا فرار کنید یا از پاداش او؟ قرآن فقط یادآوری برای همه انسان‌هاست و به‌خصوص به کسانی که می‌خواهند در مسیر درست قرار بگیرند. در ادامه روایت می‌شود که وقتی آیه‌ای نازل شد که به مردم می‌گفت انتخاب با خودشان است، آن‌ها با این دیدگاه پاسخ دادند که اگر بخواهند استقامت می‌کنند و اگر نخواهند، نمی‌کنند. اما آیه‌ای بعدی نازل شد که یادآور می‌شود که هیچ‌کس نمی‌تواند به هدایت و استقامت برسد مگر اینکه خدا خواسته باشد. در نهایت، متن به قدرت و اراده خدا اشاره دارد و بیان می‌کند که هیچ‌یک از اعمال انسان بدون خواست و اراده او تحقق نمی‌یابد.