این سوره چهل و پنج آیت است. صد و سی و نه کلمه، هفتصد و پنجاه و سه حرف جمله مکّی است، به مکه فرو آمده باتّفاق مفسّران. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و فی الخبر عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة «النّازعات» لم یکن حبسه فی القبر الّا کقدر الصّلاة المکتوبة حتّی یدخل الجنّة.
قوله تعالی: وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً قال بعض المفسّرین: انّ القسم واقع بربّ هذه المذکورات، و قیل: لا بل اقسم اللَّه تعالی بذلک للتّنبیه علی موقع العبرة فیه، اذ القسم یدلّ علی عظم شأن المقسم به و له جلّ جلاله ان ینهی عباده عن القسم بالمخلوقات، فانّ له ان یتعبّد عباده بما شاء و اختلفوا فی المراد بهذه الکلمات. فقال بعضهم: المراد باجمعها الملائکة لانّهم ینزعون نفوس بنی آدم باغراق کما یغرق النّازع فی القوس فیبلغ بها غایة المدّ. و الغرق بدل من الاغراق. و قیل: معناه «وَ النَّازِعاتِ» نفسا غرقت «غرقا». قال ابن مسعود: یرید انفس الکفّار ینزعها ملک الموت من اجسادهم من تحت کلّ شعرة و من تحت الاظافیر و اصول القدمین، ثمّ یفرّقها فی جسده بعد ما ینزعها حتّی اذا کادت تخرج ردّها فی جسده، فهذا عمله فی الکفّار.
و قال سعید بن جبیر: نزعت ارواحهم ثمّ غرّقت ثمّ حرّقت ثمّ قذف بها فی النّار.
و قیل: یری الکافر نفسه فی وقت النّزع کانّها تغرق. و قال مقاتل: ملک الموت و اعوانه ینزعون روح الکافر کما ینزع السّفود الکثیر الشّعب من الصّوف المبتل، فتخرج نفسه کالغریق فی الماء.
وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً قال ابن عباس: هم الملائکة ینشطون نفوس المؤمنین برفق و سهولة مشتقّ من قول العرب نشطت الدّلو اذا اخرجتها من البئر، و قیل: مشتقّ من الانشوطة و هی العقدة یمدّ احد طرفیها فتنحلّ خلاف المبرم، یعنی: الملائکة تنشط نفس المؤمن ای تحلّ حلا رفیقا فتقبضها کما ینشط العقال من ید البعیر اذا حلّ عنها و هذا یقتضی المنشطات. و حملها بعضهم علی نشط، ای بادر الی الشّی‌ء فرحا به.
و هذا یقتضی وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً یعنی: نفس المؤمن عند الموت تنشط للخروج و ذلک انّه لیس من مؤمن یحضره الموت الّا عرضت علیه الجنّة قبل ان یموت، فیری فیها اشباها من اهله و ازواجه من الحور العین فهم یدعونه الیها فنفسه الیهم، نشطة ان تخرج فتأتیهم.
وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً هم الملائکة یقبضون ارواح المؤمنین کالّذی یسبح فی الماء فاحیانا ینفس و احیانا یرتفع یسلونها سلا رفیقا: ثمّ یدعونها حتّی تستریح کالسّابح بالشّی‌ء فی الماء یرفق به و قیل: هم الملائکة ینزلون من السّماء الی الارض مسرعین کما یقال للفرس الجواد: سابح اذا اسرع فی جریه.
فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً هی الملائکة تسبق بارواح المؤمنین الی الجنّة. و قیل: تسبق الی ما امره اللَّه.
فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً هی الملائکة: جبرئیل علی الوحی و العذاب، و میکائیل علی المطر و النّبات و الارزاق، و اسرافیل علی الصّور و اللّوح و حمل رکن من ارکان العرش، و ملک الموت علی قبض الارواح. و عطف فَالسَّابِقاتِ فَالْمُدَبِّراتِ بالفاء لما فیهما من معنی التّعقیب، ای تسبح فتسبق فتدبّر و حمل هذه المذکورات علی الملائکة قول علی و ابن عباس و ابن مسعود. و قال الحسن و قتادة: المراد بها النّجوم. وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً هی النّجوم تنزع من مشارقها حتّی تغرق فی مغاربها فی عین حمئة.
وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً هی النّجوم السّیارة تنشط من افق الی افق ای تذهب یقال حمار ناشط ینشط من بلد الی بلد. و یقال للبقر الوحش نواشط لانّها تذهب من موضع الی موضع.
وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً هی النّجوم فی فلک یسبحون.
فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً هی النّجوم تسبق بعضا بعضا فی الطّلوع و الغروب و امّا فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً فهم الملائکة علی ما بیّنّاه لا غیر، هذه اقسام محذوفة الموضع، و لکن دلّ ما بعدها انّها علی تثبیت قیام السّاعة. قال الزجاج: جواب القسم فیه مضمر. تقدیره لتبعثنّ یدلّ علیه قوله بعده: أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً. و قیل: جواب القسم. قوله: إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی.
یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ زلزلة السّاعة ترجف الارض فتلفظ من فیها ثم تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ فتدعی کلّ امّة الی کتابها و تنادی کلّ نفس باسمها فتساق الی حسابها. و قیل: «الرَّاجِفَةُ» النّفخة الاولی الّتی تموت لها الخلائق.
تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ ای النّفخة الثّانیة الّتی تبعث عندها الخلائق و بینهما اربعون سنة. و قال قتادة. هما صیحتان فالاولی تمیت کلّ شی‌ء، و الأخری تحیی کلّ شی‌ء باذن اللَّه عزّ و جلّ. و قال مجاهد: ترجف الرّاجفة تتزلزل الارض و الجبال.
تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ حتّی تنشقّ السّماء و تحمل الارض و الجبال «فَدُکَّتا دَکَّةً واحِدَةً» و قال عطاء: «الرَّاجِفَةُ»: القیامة و «الرَّادِفَةُ»: البعث، و الرّاجفة الصّوت و الحرکة السّریعة الشّدیدة. و فی الخبر عن ابی بن کعب قال: کان رسول اللَّه (ص) اذا ذهب ربع اللّیل، قام و قال: «یا ایّها النّاس اذکروا اللَّه، اذکروا اللَّه جاءت الرّاجفة تتبعها الرّادفة. جاءت الموت بما فیه، جاءت الموت بما فیه».
قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ نکّر القلوب، و المراد بها قلوب الکافرین و المنافقین.
و معنی واجفة ای قلقة مضطربة خائفة جدّا، الوجیف و الرّجیف خفقان القلب، یقال: وجف القلب یجف وجفا و وجیفا و وجوفا و وجفانا. و قال السدی: زائلة عن اماکنها کقوله: إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ.
أَبْصارُها خاشِعَةٌ ذلیلة، کقوله: خاشعین من الذّلّ، و قال فی موضع: «خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ» و الهاء راجعة الی الانفس الّتی فیها القلوب.
یَقُولُونَ ای هؤلاء یقولون و هم قریش أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً یعنی: اذا قیل لمنکری البعث: انّکم مبعوثون من بعد الموت یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً ای الی اوّل الحال و ابتداء الامر فنصیر احیاء بعد الموت کما کنّا قبل مماتنا تقول العرب: رجع فلان فی حافرته، ای رجع الی حیث جاء و الحافرة عندهم اسم لابتداء الشّی‌ء و اوّل الشّی‌ء.
و قیل: الحافرة الارض الّتی حفرت فیها قبورهم فتکون بمعنی المحفورة کماء دافق ای مدفوق، و عیشة راضیة ای مرضیّة معناه: ائنّا لمردودون الی الحیاة بعد ما بلینا فی القبور. و قیل «الْحافِرَةِ» وجه الارض ای انّا نردّ الی وجه الارض قالوه استبعادا لها و سمّی وجه الارض حافرة لانّها مستقرّ الحوافر.
أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً قرأ نافع و ابن عامر و الکسائی و یعقوب: ائنّا بالاستفهام، اذا علی الخبر بضدّه ابو جعفر و الباقون بالاستفهام فیهما جمیعا. و قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر: «عظاما ناخرة» و قرأ الآخرون «نخرة» و هما لغتان مثل الطّمع و الطّامع و الحذر و الحاذر و معنا هما البالیة و قیل: بینهما فرق فالنّخرة البالیة و النّاخرة الجوفاء. یقول العرب: نخر نخیرا بالفتح اذا صوّت و نخر بالکسر اذا بلی.
«قالُوا» یعنی المنکرین تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ یعنی لئن رددنا الی اوّل الامر بعد کوننا عظاما نخرة فهی کرّة خاسرة فیها و علیها، قالوها طنزا و استنکارا للبعث و الکرّة الرّجعة ای رجعة ذات خسران کما یقال تجارة رائحة ای ذات ریح ثمّ اخبر تعالی عن سهولة البعث علیه فقال: فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ ای صیحة واحدة و هی الرّادفة: یعنی: النّفخة الثّانیة. فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ ای علی وجه الارض و هی ارض المحشر: ای: صاروا علی وجه الارض بعد ما کانوا فی جوفها. قال سفیان: هی ارض الشّام، و قال ابن عباس: انّها ارض من فضّة بیضاء لم یعص اللَّه سبحانه علیها قطّ خلقها یومئذ و ذلک قوله: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ». و قیل: هی ارض مکة و قیل: هی اسم من اسماء جهنّم. و قیل: سمّیت «ساهرة» لانّهم اذا اتوها سهروا سهرا لا ینامون بعدها قطّ فنسب السّهر الی الارض ای لا نوم علیها لانّهم یسهرون علیها کما یقال لیل نائم. قوله تعالی: هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ مُوسی قال الحسن: اعلام من اللَّه سبحانه لرسوله (ص) حدیث موسی کقول الرّجل لصاحبه هل بلغک ما لقی اهل البلد و هو یعلم انّه لم یبلغه و انّما قال ذلک لیخبره به.
إِذْ ناداهُ رَبُّهُ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ المطهّر المبارک من ناحیة الشام طُویً مرفوعة الطّاء و مکسورتها منوّنة و غیر منوّنه، اسم ذلک الوادی و قیل: معنی طوی مرّتین، ای قدّس ذلک الوادی مرّتین بتکلیم اللَّه عزّ و جلّ موسی (ع) و قیل: طوی معدول عن طاو فلذلک منع الصّرف و ذلک لانّه مرّ به موسی (ع) لیلا فطواه. قرأ عاصم و حمزة و الکسائی: طوی بالتّنوین و الباقون بغیر تنوین.
اذْهَبْ إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی علا و تکبّر و تجاوز الحدّ فی الکفر و الفساد.
فَقُلْ هَلْ لَکَ إِلی أَنْ تَزَکَّی قرأ نافع و ابن کثیر و یعقوب: «تزکّی» بتشدید الزّای ای تتزکّی و تتطهّر من الشّرک. و قرأ الآخرون بالتّخفیف ای تسلم و تصلح. قال ابن عباس: معناه: تشهد ان لا اله الّا اللَّه. و قیل: التّزکّی طلب الزّکاء و الزّکاء النّموّ فی الخیر. و قیل هل لک میل و حاجة الی ان تصیر زاکیا طاهرا عن العیب و الدّنس بترک العصیان و الرّجوع الی اللَّه.
وَ أَهْدِیَکَ إِلی رَبِّکَ فَتَخْشی ای ادعوک الی عبادة ربّک و توحیده فتخشی عقابه.
فَأَراهُ الْآیَةَ الْکُبْری یعنی: فذهب و دعاه الی التّوحید فطالبه بالحجّة فَأَراهُ الْآیَةَ الْکُبْری و هی العصا و قیل: الید البیضاء و قیل: جمیع الآیات الّتی بعث بها و یحتمل ان فاعل «فَأَراهُ» هو اللَّه لانقطاع الکلام الاوّل.
«فَکَذَّبَ» فرعون موسی «وَ عَصی» اللَّه و لم یطعه.
ثُمَّ أَدْبَرَ یَسْعی ای تولّی و اعرض عن الایمان «یَسْعی» ای یعمل بالفساد فی الارض.
«فَحَشَرَ» ای جمع قومه و جنوده. و قیل: حشر السّحرة یوم الزّینة «فَنادی» لمّا اجتمعوا بصوت رفیع أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی فلا ربّ فوقی. و قیل: اراد انّ الاصنام ارباب و انا ربّها و ربّکم. قال: هذه الکلمة یوم حشر السّحرة بعد ما قال ما علمت لکم من آله غیری باربعین سنة. فقیل لموسی: انّک انت «الاعلی».
فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی یعنی: نکال الکلمة الاولی و الکلمة الأخری، فالاولی قوله: «ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی» و الأخری قوله: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی. و قال الحسن و قتادة: عاقبه اللَّه فجعله نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی فی الدّنیا و الآخرة.
فی الدّنیا بالغرق و فی الآخرة بالنّار.
إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً ای انّ فی اهلاکنا فرعون لعظة «لِمَنْ یَخْشی» اللَّه سبحانه و یخاف ان یحلّ به مثل ذلک لو عصی. ثمّ رجع الی الکلام علی منکری البعث فقال: «أَ أَنْتُمْ» استفهام علی جهة التّوبیخ و التّقریع «أَ أَنْتُمْ» ایّها المنکرون البعث اصعب ان تخلقوا فی تقدیرکم «أَمِ السَّماءُ» بعظمها و کثرة اجزائها فمن قدر علی خلقها قدر علی اعادتکم و انشائکم و خلق السّماوات و الارض اکبر من خلق النّاس ثمّ ابتدا فی وصف السّماء فقال: «بَناها».
«رَفَعَ سَمْکَها» ای سقفها «فَسَوَّاها» جعلها مستویة و اجزاءها متلائمة لا شقوق فیها و لا فطور.
«وَ أَغْطَشَ لَیْلَها» ای اظلم لیلها، و الغطش: الظّلمة، و الاغطش: الّذی لا یبصر «وَ أَخْرَجَ ضُحاها» ای نهارها وضؤها باخراج الشّمس عن مغیبها و اضافهما الی السّماء لانّ الظّلمة و النّور کلاهما ینزل من السّماء.
وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها ای بسطها و الدّحو البسط دحا و طحا واحد.
قال ابن عباس: خلق الارض باقواتها من غیر ان یدحوها قبل السّماء «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ» ثمّ دحا الارض بعد ذلک.
و قال ابن عباس و ابن عمر: خلق اللَّه الکعبة و وضعها علی الماء علی اربعة ارکان قبل ان یخلق الدّنیا بالفی عام ثمّ دحیت الارض من تحت البیت. و قیل دحوها: من بیت المقدس. و قیل: معناه: و الارض مع ذلک دحاها کقوله: «عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ» ای مع ذلک. و فی بعض الاخبار عن النّبی (ص) قال: لمّا اراد اللَّه تعالی دحی الارض نزل ببطن وجّ فدحیها و دحیها ان اجری فیها الانهار و خلق فیها الاشجار وارسی فیها الجبال و هو قوله: وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها ثمّ صعد من الصّخرة. قوله: أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها هذا من جوامع الکلم فی غایة الحسن فانّ کلّ ما یخرج من الارض و ینتفع به العباد من ماء الارض و مرعیها حتّی الملح و النّار، فان الملح من الماء و النّار من العود. و قیل: جمیع المایعات تحت قوله: «ماءَها» و جمیع ما ینتفع به الحیوانات داخلة تحت قوله «وَ مَرْعاها» و قیل: المرعی یعمّ الاشجار و الثّمار و الزّرع و انواع العشب، و قیل: هو موضع الرّعی.
وَ الْجِبالَ أَرْساها ای اثبتها مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ ای فعل جمیع ذلک متاعا لکم فیکون منصوبا علی انّه مفعول له. قوله: فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْری ای الصّیحة الّتی تطمّ علی کلّ شی‌ء و هی الصّیحة الّتی یقع عندها البعث و الحساب و العقاب. قال الحسن و الزّجاج: هی النّفخة الثّانیة الّتی فیها البعث و قامت القیامة و سمّیت القیامة طامّة، لانّها تطمّ علی کلّ هائلة من الامور فتعلو فوقها و تعمر ما سواها. و الطّمّ البحر لانّه یغمر کلّ شی‌ء و الطّامّة عند العرب الدّاهیة الّتی لا تستطاع و انّما اخذت من قولهم: طمّ الفرس طمیما اذا استفرغ جهده فی الجری.
یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی ای یذکره اللَّه جمیع ما عمله فی الدّنیا من خیر و شرّ فیتذکّر، و قیل: یذکره کتاب الحفظة.
وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَری ای اظهرت للنّاظرین فرا و ها بعد ان کانوا یسمعون بها. قال مقاتل: یکشف عنها الغطاء فینظر الیها الخلق کلّهم.
فَأَمَّا مَنْ طَغی ای جاوز الحدّه فی کفره و آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فلم یسع الّا لها.
فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی ای فمأویه الجحیم.
وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ ای مقامه بین یدی ربّه یوم القیامة.
وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی ای زجرها عن مخالفة امر اللَّه و عن المحارم الّتی تشتهیها. قال مقاتل: هو الرّجل یهمّ بالمعصیة فیذکر مقامه للحساب فیترکها.
فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی ای فمصیره الجنّة. قیل: نزلت هذه الآیة فی مصعب بن عمیر هاجر و حضر بدرا و معه رایة النّبی (ص) و شهد احدا و وقی النّبی (ص) بنفسه حین افترق عنه النّاس حتّی نفذت الشّماقص و هی السّهام فی جوفه.
فلمّا رآه النّبی (ص) متشحّطا بدمه قال: عند اللَّه احتسبک، و قال لاصحابه: لقد رأیته بمکه و علیه بردان ما یعرف قیمتهما و انّ شراک نعلیه من ذهب و قد آمن باللّه و هاجر و دعاه حبّ اللَّه الی ما ترون یعنی قتل، و لم یکن له کفن. و کان رسول اللَّه (ص) اذا اهتدیت الیه هدیّة حباها لمصعب بن عمیر و هو الّذی وجّهه یوم العقبة قبل الهجرة یعلّمهم القرآن و هو اوّل من جمع الصّلوات بالمدینة. و امّا قوله تعالی: فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی نزل فی اخیه عامر بن عمیر قتله اخوه مصعب یوم بدر. قوله: یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها سأل مشرکو مکة رسول اللَّه (ص) متی تکون السّاعة؟ استهزاء! فنزلت هذه الآیة: أَیَّانَ مُرْساها ای متی ظهورها و قیامها؟
الارساء الاثبات رساء الشّی‌ء اذا ثبت و المرسی مصدر تأویله متی ایّان ارسائها.
فِیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها متّصل بالسّؤال و تقدیره یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها و یقولون این أَنْتَ مِنْ ذِکْراها. ثمّ استأنف فقال: إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها و قیل: معناه فیم یسألک المشرکون عنها و لست تدری متی قیامها حتّی تجیبهم عنها ای انّک تعلم انّها تقوم و لکن لا تعلم متی تقوم و یروی عن یعقوب: الوقف علی فیم کانّه جعلها متّصلة بالسّؤال. ثمّ ابتدا فقال: «أَنْتَ مِنْ ذِکْراها» ای انت من اشراطها، کقوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «بعثت انا و السّاعة کهاتین».
و قرئ فی الشّواذّ و انّه لعلم السّاعة علی هذا المعنی.
إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها ای منتهی علمها عند اللَّه کقوله: «عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ» إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشاها ای یعلمها فیخاف شدائدها کقوله: وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها.
کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّةً ای قدر عشیّة من ایّام الدّنیا «أَوْ ضُحاها» تلک العشیّة یعنی فی علمهم فی انفسهم یعاین اهل الجنّة یوم القیامة نعیمها فینسون اذی الدّنیا و محنها. فیقال لهم: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ»؟ «فیقولون یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» و یعاین اهل النّار یوم القیامة شدّتها و عظم شأنها فینسون نعیم الدّنیا و زینتها. فیقال لهم: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ»؟
«فیقولون یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» حتّی یقول قائلهم ساعة من نهار. یقولون ذلک لطول لبثهم فی القیامة فبالاضافة الی تلک المدّة «یقولون لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» و الضّحی اسم لما بین اشراق الشّمس الی استواء النّهار ثمّ هی عشیّ الی الغداة.
برگردان به زبان ساده
این سوره چهل و پنج آیت است. صد و سی و نه کلمه، هفتصد و پنجاه و سه حرف جمله مکّی است، به مکه فرو آمده باتّفاق مفسّران. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و فی الخبر عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة «النّازعات» لم یکن حبسه فی القبر الّا کقدر الصّلاة المکتوبة حتّی یدخل الجنّة.
هوش مصنوعی: این سوره شامل چهل و پنج آیه است و دارای صد و سی و نه کلمه و هفتصد و پنجاه و سه حرف می‌باشد. به اتفاق مفسران، این سوره در مکه نازل شده است و در آن هیچ آیه‌ای که نسخ شده باشد وجود ندارد. در روایت آمده است که ابی بن کعب نقل می‌کند که رسول الله (ص) فرمود: کسی که سوره «نازعات» را بخواند، در قبرش به اندازه وقت نماز واجب معطل نخواهد شد تا اینکه وارد بهشت شود.
قوله تعالی: وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً قال بعض المفسّرین: انّ القسم واقع بربّ هذه المذکورات، و قیل: لا بل اقسم اللَّه تعالی بذلک للتّنبیه علی موقع العبرة فیه، اذ القسم یدلّ علی عظم شأن المقسم به و له جلّ جلاله ان ینهی عباده عن القسم بالمخلوقات، فانّ له ان یتعبّد عباده بما شاء و اختلفوا فی المراد بهذه الکلمات. فقال بعضهم: المراد باجمعها الملائکة لانّهم ینزعون نفوس بنی آدم باغراق کما یغرق النّازع فی القوس فیبلغ بها غایة المدّ. و الغرق بدل من الاغراق. و قیل: معناه «وَ النَّازِعاتِ» نفسا غرقت «غرقا». قال ابن مسعود: یرید انفس الکفّار ینزعها ملک الموت من اجسادهم من تحت کلّ شعرة و من تحت الاظافیر و اصول القدمین، ثمّ یفرّقها فی جسده بعد ما ینزعها حتّی اذا کادت تخرج ردّها فی جسده، فهذا عمله فی الکفّار.
هوش مصنوعی: در این آیه به قسم خوردن به گروهی از موجودات اشاره شده است. برخی مفسران بر این باورند که خداوند با این قسم به عظمت و اهمیت موضوع اشاره کرده است، زیرا قسم نشان‌دهنده بزرگی و مقام آن چیز است. همچنین گفته شده که خداوند به مخلوقات قسم نمی‌خورد و این به معنای این است که او حق دارد هرگونه عبادتی را از بندگانش بخواهد. در مورد معنای این کلمات نظرات مختلفی وجود دارد. برخی معتقدند که منظور از این کلمات، ملائکه هستند که جان‌های انسان‌ها را همانند کشیدن تیر از کمان، به سختی جدا می‌کنند. برخی دیگر می‌گویند منظور از «غرق» همان غرق شدن جان‌ها است. ابن مسعود نیز معتقد است که این بیان به جان کافران اشاره دارد که فرشته مرگ آن را به شدت از بدن آنها بیرون می‌آورد و به نوعی آن را در بدنش پراکنده می‌کند و زمانی که به خروج نزدیک می‌شود، دوباره آن را به بدنشان برمی‌گرداند. این عمل به‌ویژه درباره کافران صورت می‌گیرد.
و قال سعید بن جبیر: نزعت ارواحهم ثمّ غرّقت ثمّ حرّقت ثمّ قذف بها فی النّار.
هوش مصنوعی: سعید بن جبیر گفت: ارواح آنها خارج شد، سپس در آب غرق شدند، سپس سوزانده شدند و در نهایت به درون آتش افکنده شدند.
و قیل: یری الکافر نفسه فی وقت النّزع کانّها تغرق. و قال مقاتل: ملک الموت و اعوانه ینزعون روح الکافر کما ینزع السّفود الکثیر الشّعب من الصّوف المبتل، فتخرج نفسه کالغریق فی الماء.
هوش مصنوعی: گفته شده است که وقتی کافر در حال خروج روحش است، به نظر می‌رسد که مانند غرق شدن در آب باشد. مقاتل نیز بیان کرده است که ملک الموت و همراهانش روح کافر را به گونه‌ای می‌گیرند که مانند کشیدن ابزار مخصوص از پشم خیس است. در این حالت، خروج روحش شبیه به غرق شدن در آب به نظر می‌رسد.
وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً قال ابن عباس: هم الملائکة ینشطون نفوس المؤمنین برفق و سهولة مشتقّ من قول العرب نشطت الدّلو اذا اخرجتها من البئر، و قیل: مشتقّ من الانشوطة و هی العقدة یمدّ احد طرفیها فتنحلّ خلاف المبرم، یعنی: الملائکة تنشط نفس المؤمن ای تحلّ حلا رفیقا فتقبضها کما ینشط العقال من ید البعیر اذا حلّ عنها و هذا یقتضی المنشطات. و حملها بعضهم علی نشط، ای بادر الی الشّی‌ء فرحا به.
هوش مصنوعی: در این متن، به توضیحاتی درباره ویژگی‌های ملائکه و رفتار آنها با ایمان آورندگان پرداخته شده است. در ابتدا، ابن عباس بیان می‌کند که ملائکه به آرامی و با نرمی روح مؤمنان را پرورش می‌دهند. این مفهوم به لغت عربی مربوط می‌شود که به خارج کردن دلو از چاه اشاره دارد. همچنین اشاره شده که ممکن است این واژه از «انشوطة» به معنای گره یا عقده گرفته شده باشد، که یکی از طرف‌های آن کشیده می‌شود و حل می‌شود. به عبارت دیگر، ملائکه همچون شل کردن ریسمانی از بر روی شتر عمل می‌کنند و روح مؤمن را به آرامی جابجا می‌کنند. برخی نیز این مفهوم را به معنای شتاب و شوق به انجام کار تعبیر کرده‌اند.
و هذا یقتضی وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً یعنی: نفس المؤمن عند الموت تنشط للخروج و ذلک انّه لیس من مؤمن یحضره الموت الّا عرضت علیه الجنّة قبل ان یموت، فیری فیها اشباها من اهله و ازواجه من الحور العین فهم یدعونه الیها فنفسه الیهم، نشطة ان تخرج فتأتیهم.
هوش مصنوعی: این متن به این معناست که وقتی مؤمن در حال مرگ است، روح او برای خروج از بدن خود شور و نشاط دارد. دلیل این موضوع این است که در لحظه مرگ، هر مؤمنی شاهد بهشت می‌شود و قبل از آنکه بمیرد، به او نشان داده می‌شود. او در بهشت افرادی شبیه به خانواده و همسرانش را می‌بیند که به او دعوت می‌کنند تا به سمت آنها بیاید. بنابراین، روح او با اشتیاق به سمت آنها حرکت می‌کند.
وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً هم الملائکة یقبضون ارواح المؤمنین کالّذی یسبح فی الماء فاحیانا ینفس و احیانا یرتفع یسلونها سلا رفیقا: ثمّ یدعونها حتّی تستریح کالسّابح بالشّی‌ء فی الماء یرفق به و قیل: هم الملائکة ینزلون من السّماء الی الارض مسرعین کما یقال للفرس الجواد: سابح اذا اسرع فی جریه.
هوش مصنوعی: و سابحات به معنای شناگر هستند و در اینجا به ملائکه اشاره دارد که ارواح مؤمنان را به مانند کسی که در آب شنا می‌کند، قبض می‌کنند. آنها گاهی ارواح را به آرامی و گاهی با سرعت بالا می‌گیرند و بعد از آن به آرامی اجازه می‌دهند که روح استراحت کند، مانند شناگری که با احتیاط در آب پیش می‌رود. همچنین گفته شده که ملائکه به سرعت از آسمان به زمین نازل می‌شوند، به گونه‌ای که همانطور که به یک اسب سریع می‌گویند "سابح" وقتی که در حال دویدن است، هم به این ملائکه اطلاق می‌شود.
فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً هی الملائکة تسبق بارواح المؤمنین الی الجنّة. و قیل: تسبق الی ما امره اللَّه.
هوش مصنوعی: فرشتگان پیشی می‌گیرند و روح‌های مؤمنان را به بهشت می‌برند. همچنین گفته شده است که آنها به سوی هر آنچه خداوند فرمان داده است، پیشی می‌گیرند.
فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً هی الملائکة: جبرئیل علی الوحی و العذاب، و میکائیل علی المطر و النّبات و الارزاق، و اسرافیل علی الصّور و اللّوح و حمل رکن من ارکان العرش، و ملک الموت علی قبض الارواح. و عطف فَالسَّابِقاتِ فَالْمُدَبِّراتِ بالفاء لما فیهما من معنی التّعقیب، ای تسبح فتسبق فتدبّر و حمل هذه المذکورات علی الملائکة قول علی و ابن عباس و ابن مسعود. و قال الحسن و قتادة: المراد بها النّجوم. وَ النَّازِعاتِ غَرْقاً هی النّجوم تنزع من مشارقها حتّی تغرق فی مغاربها فی عین حمئة.
هوش مصنوعی: فرشتگان مدیریت امور دنیا را بر عهده دارند: جبرئیل در زمینه وحی و عذاب، میکائیل در مورد باران، گیاهان و روزی‌ها، اسرافیل در زمینه صور و لوح و حمل یکی از ارکان عرش، و ملک الموت در خصوص قبض ارواح. نزدیکی این دو عبارت به‌هم به معنای پیوستگی آن‌هاست: یعنی ابتدا تسبیح می‌کنند، سپس سبقت می‌گیرند و بعد تدبیر می‌کنند. برخی از مفسران مانند علی، ابن عباس و ابن مسعود، این موارد را به فرشتگان نسبت داده‌اند، در حالی که حسن و قتاده بر این باورند که منظور از آنها ستاره‌هاست. همچنین "نازعات غرقاً" به ستاره‌هایی اشاره دارد که از مشرق خود می‌زدایند و در مغرب خود غرق می‌شوند.
وَ النَّاشِطاتِ نَشْطاً هی النّجوم السّیارة تنشط من افق الی افق ای تذهب یقال حمار ناشط ینشط من بلد الی بلد. و یقال للبقر الوحش نواشط لانّها تذهب من موضع الی موضع.
هوش مصنوعی: ستارگان متحرک به عنوان ناشط‌ها شناخته می‌شوند که از یک افق به افق دیگر حرکت می‌کنند. به همین دلیل از عبارت "اسبان فعال" استفاده می‌شود که به حیواناتی اشاره دارد که از یک منطقه به منطقه دیگر می‌روند. همچنین به گاوهای وحشی نیز "نواشط" گفته می‌شود زیرا آنها نیز از یک مکان به مکان دیگر حرکت می‌کنند.
وَ السَّابِحاتِ سَبْحاً هی النّجوم فی فلک یسبحون.
هوش مصنوعی: و ستارگان در آسمان همچون شناگران در حال حرکت هستند.
فَالسَّابِقاتِ سَبْقاً هی النّجوم تسبق بعضا بعضا فی الطّلوع و الغروب و امّا فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً فهم الملائکة علی ما بیّنّاه لا غیر، هذه اقسام محذوفة الموضع، و لکن دلّ ما بعدها انّها علی تثبیت قیام السّاعة. قال الزجاج: جواب القسم فیه مضمر. تقدیره لتبعثنّ یدلّ علیه قوله بعده: أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً. و قیل: جواب القسم. قوله: إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً لِمَنْ یَخْشی.
هوش مصنوعی: ستارگان، که به تدریج در طلوع و غروب نمایان می‌شوند، به نوعی به یکدیگر پیشی می‌گیرند. اما در مورد ملائکه، ما تنها به نقش آنها در تدبیر امور اشاره می‌کنیم. اینجا به دسته‌هایی اشاره شده که در مکان مشخصی قرار ندارند، اما مابقی متن نشان می‌دهد که این موارد به تأکید بر قیامت مربوط می‌شود. زجاج می‌گوید که پاسخ این سوگند به صورت ضمنی در متن آمده است و تقدیر آن به گونه‌ای است که شما به زودی برانگیخته خواهید شد و این را می‌توان از جمله‌ای که پس از آن آمده، یعنی "آیا زمانی که ما استخوان‌هایی پوسیده باشیم..." استنباط کرد. همچنین گفته شده که پاسخ سوگند در جمله "در این (موضوع) برای کسی که می‌ترسد، عبرتی وجود دارد" نهفته است.
یَوْمَ تَرْجُفُ الرَّاجِفَةُ زلزلة السّاعة ترجف الارض فتلفظ من فیها ثم تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ فتدعی کلّ امّة الی کتابها و تنادی کلّ نفس باسمها فتساق الی حسابها. و قیل: «الرَّاجِفَةُ» النّفخة الاولی الّتی تموت لها الخلائق.
هوش مصنوعی: در روزی که زلزله قیامت زمین را به شدت می‌لرزد و موجودات درونش بیرون می‌آیند، سپس زلزله دیگری به دنبال آن می‌آید و هر امتی به کتاب خود فراخوانده می‌شود. هر انسانی نیز به نام خود ندا داده می‌شود و به سمت حسابرسی‌اش سوق داده می‌شود. گفته شده است که «زلزله اول» به معنای نفخه نخستین است که به خاطر آن، همه موجودات می‌میرند.
تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ ای النّفخة الثّانیة الّتی تبعث عندها الخلائق و بینهما اربعون سنة. و قال قتادة. هما صیحتان فالاولی تمیت کلّ شی‌ء، و الأخری تحیی کلّ شی‌ء باذن اللَّه عزّ و جلّ. و قال مجاهد: ترجف الرّاجفة تتزلزل الارض و الجبال.
هوش مصنوعی: نفخه دوم که بعد از نفخه اول بوجود می‌آید، همزمان با آن که مخلوقات زنده می‌شوند، بین این دو نفخه چهل سال فاصله وجود دارد. قتاده می‌گوید: این دو صدا هستند؛ اولین صدا تمام موجودات را می‌میراند و صدای دوم به اذن خداوند همه چیز را زنده می‌کند. مجاهد نیز می‌گوید که در اثر نفخه اول زمین و کوه‌ها به شدت می‌لرزند.
تَتْبَعُهَا الرَّادِفَةُ حتّی تنشقّ السّماء و تحمل الارض و الجبال «فَدُکَّتا دَکَّةً واحِدَةً» و قال عطاء: «الرَّاجِفَةُ»: القیامة و «الرَّادِفَةُ»: البعث، و الرّاجفة الصّوت و الحرکة السّریعة الشّدیدة. و فی الخبر عن ابی بن کعب قال: کان رسول اللَّه (ص) اذا ذهب ربع اللّیل، قام و قال: «یا ایّها النّاس اذکروا اللَّه، اذکروا اللَّه جاءت الرّاجفة تتبعها الرّادفة. جاءت الموت بما فیه، جاءت الموت بما فیه».
هوش مصنوعی: پس از آن، زلزله‌ای به وقوع می‌پیوندد تا جایی که آسمان شکافته می‌شود و زمین و کوه‌ها به شدت تکان می‌خورند. عطاء می‌گوید: «زلزله» به معنای قیامت و «پیامد آن» به معنای بعث و احیای دوباره است. زلزله به معنای صدای قوی و حرکتی سریع و شدید هم هست. همچنین در روایتی از ابی بن کعب آمده است که رسول اللَّه (ص) در نیمه شب بر می‌خاست و می‌گفت: «ای مردم، یاد خدا را فراموش نکنید. یاد خدا را فراموش نکنید، زلزله‌ای فرامی‌رسد که زلزله‌ای دیگر به دنبال آن خواهد آمد. مرگ با آنچه در خود دارد، فرامی‌رسد.»
قُلُوبٌ یَوْمَئِذٍ واجِفَةٌ نکّر القلوب، و المراد بها قلوب الکافرین و المنافقین.
هوش مصنوعی: در آن روز، دل‌ها تپنده خواهند بود. این دل‌ها به دل‌های کافران و منافقین اشاره دارد.
و معنی واجفة ای قلقة مضطربة خائفة جدّا، الوجیف و الرّجیف خفقان القلب، یقال: وجف القلب یجف وجفا و وجیفا و وجوفا و وجفانا. و قال السدی: زائلة عن اماکنها کقوله: إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ.
هوش مصنوعی: واژه "واجفة" به حالتی اشاره دارد که به شدت نگران، مضطرب و ترسیده است. "وجیف" و "رّجیف" به معنی تپش و تنگی نفس قلب نیز به کار می‌رود. در این خصوص گفته شده که می‌توان گفت قلب می‌تپد و در حالتی دیگر می‌تواند دچار تنگی شود. همچنین، گفته شده که حالتی شبیه به تغییر مکان را تجربه می‌کند، به گونه‌ای که به شدت تحت تأثیر قرار می‌گیرد، مانند حالتی که زمانی که ترس یا نگرانی وجود دارد، قلب به شدت می‌تپد.
أَبْصارُها خاشِعَةٌ ذلیلة، کقوله: خاشعین من الذّلّ، و قال فی موضع: «خُشَّعاً أَبْصارُهُمْ» و الهاء راجعة الی الانفس الّتی فیها القلوب.
هوش مصنوعی: چشم‌هاشان خاشع و خاضع است، مانند جمله‌ای که می‌گوید: خاشعان از ذلت. و در جایی دیگر آمده است: «چشم‌هایشان خاشع است». و ضمیر «هاء» به نفس‌هایی برمی‌گردد که در آنها قلب‌ها وجود دارد.
یَقُولُونَ ای هؤلاء یقولون و هم قریش أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً یعنی: اذا قیل لمنکری البعث: انّکم مبعوثون من بعد الموت یَقُولُونَ أَ إِنَّا لَمَرْدُودُونَ فِی الْحافِرَةِ أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً ای الی اوّل الحال و ابتداء الامر فنصیر احیاء بعد الموت کما کنّا قبل مماتنا تقول العرب: رجع فلان فی حافرته، ای رجع الی حیث جاء و الحافرة عندهم اسم لابتداء الشّی‌ء و اوّل الشّی‌ء.
هوش مصنوعی: آنها می‌گویند: آیا ما بعد از مرگ به حالت اول خود بازمی‌گردیم؟ آیا وقتی که استخوان‌های ما پوسیده شود، دوباره زنده خواهیم شد؟ این صحبت زمانی است که به کسی که منکر زندگی پس از مرگ است، گفته می‌شود که شما بعد از مرگ برانگیخته خواهید شد. در اینجا آنها با تعجب می‌پرسند که آیا واقعاً ممکن است ما دوباره به زندگی بازگردیم، به خصوص زمانی که به اوضاع پیش از مرگ خود مراجعه می‌کنند. عرب‌ها می‌گویند که "فلانی به حفره‌اش برگشت"، که به معنای برگشتن به جایی است که از آنجا آمده‌اند و "حافره" به معنای آغاز یا نقطه شروع چیزی است.
و قیل: الحافرة الارض الّتی حفرت فیها قبورهم فتکون بمعنی المحفورة کماء دافق ای مدفوق، و عیشة راضیة ای مرضیّة معناه: ائنّا لمردودون الی الحیاة بعد ما بلینا فی القبور. و قیل «الْحافِرَةِ» وجه الارض ای انّا نردّ الی وجه الارض قالوه استبعادا لها و سمّی وجه الارض حافرة لانّها مستقرّ الحوافر.
هوش مصنوعی: در مورد "حافره" گفته شده که منظور از آن زمین است که در آن قبور حفر شده و این به معنای "حفر شده" است، مانند "مدفوق" یا "بارانی که می‌بارد". همچنین "عیشة راضیة" به معنای زندگی مطلوب و رضایت‌بخش است و مفهومش این است که آیا ما پس از مردن در قبرها، به زندگی دوباره بازمی‌گردیم یا نه. عده‌ای نیز "حافره" را به معنای سطح زمین دانسته‌اند و این را به عنوان یک اظهار تعجب بیان کرده‌اند و گفته‌اند که سطح زمین "حافره" نامیده می‌شود زیرا محلی است که پاها (حوافر) در آن قرار می‌گیرد.
أَ إِذا کُنَّا عِظاماً نَخِرَةً قرأ نافع و ابن عامر و الکسائی و یعقوب: ائنّا بالاستفهام، اذا علی الخبر بضدّه ابو جعفر و الباقون بالاستفهام فیهما جمیعا. و قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر: «عظاما ناخرة» و قرأ الآخرون «نخرة» و هما لغتان مثل الطّمع و الطّامع و الحذر و الحاذر و معنا هما البالیة و قیل: بینهما فرق فالنّخرة البالیة و النّاخرة الجوفاء. یقول العرب: نخر نخیرا بالفتح اذا صوّت و نخر بالکسر اذا بلی.
هوش مصنوعی: اگر ما استخوان‌های پوسیده‌ای باشیم، نافع و ابن عامر و کسایی و یعقوب با استفهام «آیا» خوانده‌اند، در حالی که ابوجعفر و بقیه به صورت خبری خوانده‌اند. حمزه و کسایی و ابوبکر «عظاما ناخرة» خوانده‌اند و دیگران «نخرة» را انتخاب کرده‌اند. این دو کلمه هر کدام معانی مشابهی دارند مانند تمنا و خواستن، و احتیاط و مراقب بودن، به طوری که هر دو به معنای فرسوده و کهنه است. برخی می‌گویند که نخر به معنای کهنه و ناخر به معنای توخالی است. عرب‌ها می‌گویند «نخر نخیرا» اگر صدایی ایجاد کند و «نخر» با کسر به معنای فرسوده شده است.
«قالُوا» یعنی المنکرین تِلْکَ إِذاً کَرَّةٌ خاسِرَةٌ یعنی لئن رددنا الی اوّل الامر بعد کوننا عظاما نخرة فهی کرّة خاسرة فیها و علیها، قالوها طنزا و استنکارا للبعث و الکرّة الرّجعة ای رجعة ذات خسران کما یقال تجارة رائحة ای ذات ریح ثمّ اخبر تعالی عن سهولة البعث علیه فقال: فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ ای صیحة واحدة و هی الرّادفة: یعنی: النّفخة الثّانیة. فَإِذا هُمْ بِالسَّاهِرَةِ ای علی وجه الارض و هی ارض المحشر: ای: صاروا علی وجه الارض بعد ما کانوا فی جوفها. قال سفیان: هی ارض الشّام، و قال ابن عباس: انّها ارض من فضّة بیضاء لم یعص اللَّه سبحانه علیها قطّ خلقها یومئذ و ذلک قوله: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ». و قیل: هی ارض مکة و قیل: هی اسم من اسماء جهنّم. و قیل: سمّیت «ساهرة» لانّهم اذا اتوها سهروا سهرا لا ینامون بعدها قطّ فنسب السّهر الی الارض ای لا نوم علیها لانّهم یسهرون علیها کما یقال لیل نائم. قوله تعالی: هَلْ أَتاکَ حَدِیثُ مُوسی قال الحسن: اعلام من اللَّه سبحانه لرسوله (ص) حدیث موسی کقول الرّجل لصاحبه هل بلغک ما لقی اهل البلد و هو یعلم انّه لم یبلغه و انّما قال ذلک لیخبره به.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: «این که ما دوباره به حالت قبلی خود برگردیم، شکست بزرگی خواهد بود.» یعنی اگر ما را دوباره به اولین حالت خود، بعد از اینکه به استخوان‌های پوسیده تبدیل شده‌ایم، برگردانند، این یک شکست جدی است و آنها این حرف را به تمسخر و به عنوان انکار بعث (زنده شدن بعد از مرگ) گفتند؛ به همین دلیل آن را «کره خاسره» نامیدند که به معنای باخت است. سپس خداوند به آسانی بعث را توضیح داد و فرمود: «فَإِنَّما هِیَ زَجْرَةٌ واحِدَةٌ»، یعنی تنها یک صیحه کافی است و این مربوط به نفخه دوم است. پس آنها بر روی زمین، یعنی در زمین محشر، خواهند بود و این زمین همان جایی است که قبلاً در داخل آن بوده‌اند. بعضی مانند سفیان می‌گویند که این زمین در شام است و ابن عباس می‌گوید که این زمین از نقره سفید است که خداوند هیچ موجودی را در آن معصیت نکرده و در آن روز خداوند آن را خلق می‌کند. برخی دیگر می‌گویند این زمین مکه است و برخی دیگر می‌گویند این نامی از نام‌های جهنم است. همچنین گفته شده که به این زمین «ساهره» گفته می‌شود چون مردم وقتی به آن می‌رسند، بیدار می‌مانند و دیگر هرگز نمی‌خوابند، بنابراین بی‌خوابی به این زمین نسبت داده شده است. در ادامه، خداوند می‌فرماید: «آیا به تو خبر داستان موسی رسیده است؟» حسن می‌گوید: این اعلامی از طرف خداوند به پیامبر (ص) است درباره داستان موسی، مثل اینکه کسی به دوستی بگوید: «آیا به تو رسید که اهل این شهر چه چیزی را تجربه کردند؟» حال آنکه او می‌داند که او چنین چیزی را نشنیده و تنها برای اینکه او را در جریان بگذارد، این جمله را می‌گوید.
إِذْ ناداهُ رَبُّهُ بِالْوادِ الْمُقَدَّسِ المطهّر المبارک من ناحیة الشام طُویً مرفوعة الطّاء و مکسورتها منوّنة و غیر منوّنه، اسم ذلک الوادی و قیل: معنی طوی مرّتین، ای قدّس ذلک الوادی مرّتین بتکلیم اللَّه عزّ و جلّ موسی (ع) و قیل: طوی معدول عن طاو فلذلک منع الصّرف و ذلک لانّه مرّ به موسی (ع) لیلا فطواه. قرأ عاصم و حمزة و الکسائی: طوی بالتّنوین و الباقون بغیر تنوین.
هوش مصنوعی: خداوند در آن دره مقدس و پاکیزه که از سمت شام قرار دارد، موسی را ندا زد. نام آن دره "طوی" است که در برخی تفسیرها به معنای "قدس" برای دو بار است، به این سبب که خداوند با موسی (ع) در آنجا سخن گفت. همچنین برخی می‌گویند "طوی" به معنای معکوس کردن کلمه "طاو" است و به همین خاطر صرف نمی‌شود. این دره به این دلیل به این نام خوانده می‌شود که موسی (ع) شبانه از آنجا عبور کرد و "طوی" معنای عبور او را نیز دربر می‌گیرد. بعضی قاریان در اینجا کلمه را با التنوین و برخی دیگر بدون آن خوانده‌اند.
اذْهَبْ إِلی فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغی علا و تکبّر و تجاوز الحدّ فی الکفر و الفساد.
هوش مصنوعی: به سراغ فرعون برو، زیرا او فراتر از حدّ خود رفته و در کفر و فساد، طغیان و خودبزرگ‌بینی کرده است.
فَقُلْ هَلْ لَکَ إِلی أَنْ تَزَکَّی قرأ نافع و ابن کثیر و یعقوب: «تزکّی» بتشدید الزّای ای تتزکّی و تتطهّر من الشّرک. و قرأ الآخرون بالتّخفیف ای تسلم و تصلح. قال ابن عباس: معناه: تشهد ان لا اله الّا اللَّه. و قیل: التّزکّی طلب الزّکاء و الزّکاء النّموّ فی الخیر. و قیل هل لک میل و حاجة الی ان تصیر زاکیا طاهرا عن العیب و الدّنس بترک العصیان و الرّجوع الی اللَّه.
هوش مصنوعی: بگو آیا تمایل داری که پاک و بندگی پیشه کنی؟ نافع، ابن‌کثیر و یعقوب به صورت مشدد خوانده‌اند و به معنای این است که از شرک پاک شوی. سایرین به صورت مخفف خوانده‌اند که به معنای تسلیم و اصلاح است. ابن‌عباس گفته است که منظور این است که شهادت دهی که جز الله معبودی نیست. بعضی نیز گفته‌اند که پاکی به معنای رسیدن به رشد و خیر است. سؤال این است که آیا تمایلی و نیازی داری که به انسانی پاک و بدون عیب و آلودگی تبدیل شوی و از گناه دوری کرده و به سوی خدا بازگردی؟
وَ أَهْدِیَکَ إِلی رَبِّکَ فَتَخْشی ای ادعوک الی عبادة ربّک و توحیده فتخشی عقابه.
هوش مصنوعی: من تو را به سوی پروردگارت هدایت می‌کنم تا از عذاب او بترسی و او را به عبادت و توحید بپرستی.
فَأَراهُ الْآیَةَ الْکُبْری یعنی: فذهب و دعاه الی التّوحید فطالبه بالحجّة فَأَراهُ الْآیَةَ الْکُبْری و هی العصا و قیل: الید البیضاء و قیل: جمیع الآیات الّتی بعث بها و یحتمل ان فاعل «فَأَراهُ» هو اللَّه لانقطاع الکلام الاوّل.
هوش مصنوعی: او به او نشانه‌ی بزرگ را نشان داد، یعنی به سمت او رفت و او را به سوی توحید دعوت کرد و از او خواست که دلیلی ارائه دهد. پس او را نشانه‌ی بزرگ نشان داد که ممکن است منظور عصا باشد، یا دستانی سفید، یا همه نشانه‌هایی که با آنها فرستاده شده است. احتمال دارد که فاعل "فَأَراهُ" خداوند باشد، به این دلیل که سخن قبلی قطع شده است.
«فَکَذَّبَ» فرعون موسی «وَ عَصی» اللَّه و لم یطعه.
هوش مصنوعی: فرعون به موسی دروغ گفت و از فرمان خدا سرپیچی کرد و او را اطاعت نکرد.
ثُمَّ أَدْبَرَ یَسْعی ای تولّی و اعرض عن الایمان «یَسْعی» ای یعمل بالفساد فی الارض.
هوش مصنوعی: سپس او رو برگرداند و به سوی کفر رفت و از ایمان دور شد. این «روگردانی» به معنای اقدام به فساد کردن در زمین است.
«فَحَشَرَ» ای جمع قومه و جنوده. و قیل: حشر السّحرة یوم الزّینة «فَنادی» لمّا اجتمعوا بصوت رفیع أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی فلا ربّ فوقی. و قیل: اراد انّ الاصنام ارباب و انا ربّها و ربّکم. قال: هذه الکلمة یوم حشر السّحرة بعد ما قال ما علمت لکم من آله غیری باربعین سنة. فقیل لموسی: انّک انت «الاعلی».
هوش مصنوعی: «فَحَشَرَ» به معنای جمع کردن قوم و نیروهای اوست. برخی گفته‌اند که در روز زینت، ساحران را جمع کرد. سپس با صدای بلند فریاد زد: من پروردگار بالاتر شما هستم و هیچ پروردگاری بالاتر از من وجود ندارد. برخی دیگر گفته‌اند منظور این است که او می‌خواست به مردم بگوید که بت‌ها پروردگارانی هستند و او نیز پروردگار آنها و پروردگار سایرین است. این صحبت‌ها در روز جمع شدن ساحران مطرح شد، بعد از اینکه او مدعی شده بود که به مدت چهل سال، هیچ معبودی جز او نمی‌شناخته است. در اینجا به موسی گفته شد که تو پروردگار بالاتری هستی.
فَأَخَذَهُ اللَّهُ نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی یعنی: نکال الکلمة الاولی و الکلمة الأخری، فالاولی قوله: «ما عَلِمْتُ لَکُمْ مِنْ إِلهٍ غَیْرِی» و الأخری قوله: أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلی. و قال الحسن و قتادة: عاقبه اللَّه فجعله نَکالَ الْآخِرَةِ وَ الْأُولی فی الدّنیا و الآخرة.
هوش مصنوعی: خداوند او را به عنوان punishment برای دنیا و آخرت گرفت، به این معنا که با دو جمله مواجه شد: یکی اینکه «من برای شما خدایی جز من نمی‌شناسم» و دیگری اینکه «من پروردگار بلندمرتبه شما هستم». حسن و قتاده گفتند: خداوند او را مجازات کرد و او را به عنوان punishment برای دنیا و آخرت قرار داد.
فی الدّنیا بالغرق و فی الآخرة بالنّار.
هوش مصنوعی: در دنیا در غرق شدن و در آخرت در آتش.
إِنَّ فِی ذلِکَ لَعِبْرَةً ای انّ فی اهلاکنا فرعون لعظة «لِمَنْ یَخْشی» اللَّه سبحانه و یخاف ان یحلّ به مثل ذلک لو عصی. ثمّ رجع الی الکلام علی منکری البعث فقال: «أَ أَنْتُمْ» استفهام علی جهة التّوبیخ و التّقریع «أَ أَنْتُمْ» ایّها المنکرون البعث اصعب ان تخلقوا فی تقدیرکم «أَمِ السَّماءُ» بعظمها و کثرة اجزائها فمن قدر علی خلقها قدر علی اعادتکم و انشائکم و خلق السّماوات و الارض اکبر من خلق النّاس ثمّ ابتدا فی وصف السّماء فقال: «بَناها».
هوش مصنوعی: در این متن به این نکته اشاره می‌شود که هلاکت فرعون در واقع عبرتی برای افرادی است که از خداوند می‌ترسند و نگران عواقب اعمال خود هستند. سپس گفته می‌شود که آیا شما که به رستاخیز کفر می‌ورزید، سخت‌تر است که شما را خلق کنید یا اینکه آسمان با عظمت و اجزای فراوانش ایجاد شده است؟ اگر کسی توانسته باشد آسمان را خلق کند، حتماً می‌تواند شما را نیز دوباره بسازد. آفرینش آسمان و زمین بزرگ‌تر از آفرینش انسان‌هاست و سپس توصیف آسمان آغاز می‌شود.
«رَفَعَ سَمْکَها» ای سقفها «فَسَوَّاها» جعلها مستویة و اجزاءها متلائمة لا شقوق فیها و لا فطور.
هوش مصنوعی: «او ارتفاع آن را بالا برد» یعنی به سقفها «و آنها را متعادل کرد» به گونه‌ای که کاملاً همسطح و اجزای آن با یکدیگر هماهنگ باشند و هیچ شکاف و نقصی در آنها وجود نداشته باشد.
«وَ أَغْطَشَ لَیْلَها» ای اظلم لیلها، و الغطش: الظّلمة، و الاغطش: الّذی لا یبصر «وَ أَخْرَجَ ضُحاها» ای نهارها وضؤها باخراج الشّمس عن مغیبها و اضافهما الی السّماء لانّ الظّلمة و النّور کلاهما ینزل من السّماء.
هوش مصنوعی: «و شب‌هایش را تاریک کرد»، تاریکی به معنای ظلمت است و «اغطش» به کسی اطلاق می‌شود که نمی‌تواند ببیند. «و صبح‌هایش را بیرون آورد»، یعنی نور روز را با طلوع خورشید از افق و بالا بردن آن نسبت به آسمان، که هم تاریکی و هم روشنی هر دو از آسمان نازل می‌شوند.
وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها ای بسطها و الدّحو البسط دحا و طحا واحد.
هوش مصنوعی: و زمین را پس از آن گسترانید، یعنی آن را بسط داده است و "دحو" و "طحا" هر دو به معنای بسط و گسترش هستند.
قال ابن عباس: خلق الارض باقواتها من غیر ان یدحوها قبل السّماء «ثُمَّ اسْتَوی إِلَی السَّماءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَماواتٍ» ثمّ دحا الارض بعد ذلک.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌فرماید که خداوند زمین را با ویژگی‌های خود آفرید بدون اینکه ابتدا آن را صاف کند و سپس به آسمان توجه کرد و آسمان‌ها را به صورت هفت آسمان درآورد و بعد از آن زمین را صاف کرد.
و قال ابن عباس و ابن عمر: خلق اللَّه الکعبة و وضعها علی الماء علی اربعة ارکان قبل ان یخلق الدّنیا بالفی عام ثمّ دحیت الارض من تحت البیت. و قیل دحوها: من بیت المقدس. و قیل: معناه: و الارض مع ذلک دحاها کقوله: «عُتُلٍّ بَعْدَ ذلِکَ زَنِیمٍ» ای مع ذلک. و فی بعض الاخبار عن النّبی (ص) قال: لمّا اراد اللَّه تعالی دحی الارض نزل ببطن وجّ فدحیها و دحیها ان اجری فیها الانهار و خلق فیها الاشجار وارسی فیها الجبال و هو قوله: وَ الْأَرْضَ بَعْدَ ذلِکَ دَحاها أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها وَ الْجِبالَ أَرْساها ثمّ صعد من الصّخرة. قوله: أَخْرَجَ مِنْها ماءَها وَ مَرْعاها هذا من جوامع الکلم فی غایة الحسن فانّ کلّ ما یخرج من الارض و ینتفع به العباد من ماء الارض و مرعیها حتّی الملح و النّار، فان الملح من الماء و النّار من العود. و قیل: جمیع المایعات تحت قوله: «ماءَها» و جمیع ما ینتفع به الحیوانات داخلة تحت قوله «وَ مَرْعاها» و قیل: المرعی یعمّ الاشجار و الثّمار و الزّرع و انواع العشب، و قیل: هو موضع الرّعی.
هوش مصنوعی: ابن عباس و ابن عمر گفته‌اند که خداوند کعبه را خلق کرد و آن را بر روی آب بر چهار رکن قبل از خلق دنیا به مدت پنجاه سال قرار داد، سپس زمین را از زیر خانه بسط داد. برخی می‌گویند این بسط از بیت المقدس بوده است و برخی دیگر می‌گویند معنی آن این است که زمین همزمان با این کار بسط داده شد. در برخی از اخبار از پیامبر (ص) آمده که وقتی خداوند خواست زمین را بسط دهد، در ناحیه‌ای به نام وجّ فرود آمد و آن را بسط داد، به طوری که در آن نهرها را جاری ساخت و درختان را خلق کرد و کوه‌ها را برپا نمود. آیه‌ای که می‌گوید زمین را بعد از آن بسط داد، به این معناست که از آن آب و مرتع و کوه‌ها را بیرون آورده است. این بیان از جوامع کلامی و بسیار زیباست، زیرا همه چیزهایی که از زمین خارج می‌شود و مردم از آن بهره‌مند می‌شوند، شامل آب و مرتع می‌شود، حتی نمک و آتش، چرا که نمک از آب و آتش از چوب به‌دست می‌آید. همچنین همه مایعات تحت عبارت «آب آن» و هر چیزی که برای حیوانات مفید است، زیر عنوان «مرتع آن» قرار می‌گیرد؛ زیرا مرتع شامل درختان، میوه‌ها، زراعت و انواع علف‌ها است و برخی می‌گویند این اصطلاح به مکان مرتع اشاره دارد.
وَ الْجِبالَ أَرْساها ای اثبتها مَتاعاً لَکُمْ وَ لِأَنْعامِکُمْ ای فعل جمیع ذلک متاعا لکم فیکون منصوبا علی انّه مفعول له. قوله: فَإِذا جاءَتِ الطَّامَّةُ الْکُبْری ای الصّیحة الّتی تطمّ علی کلّ شی‌ء و هی الصّیحة الّتی یقع عندها البعث و الحساب و العقاب. قال الحسن و الزّجاج: هی النّفخة الثّانیة الّتی فیها البعث و قامت القیامة و سمّیت القیامة طامّة، لانّها تطمّ علی کلّ هائلة من الامور فتعلو فوقها و تعمر ما سواها. و الطّمّ البحر لانّه یغمر کلّ شی‌ء و الطّامّة عند العرب الدّاهیة الّتی لا تستطاع و انّما اخذت من قولهم: طمّ الفرس طمیما اذا استفرغ جهده فی الجری.
هوش مصنوعی: و کوه‌ها را محکم و ثابت قرار داده است، تا برای شما و دام‌هایتان مایه ثبات و آسایش باشند. این فعل نشان‌دهنده‌ی همه‌ی آن نعمت‌هاست و به عنوان مفعول له در نظر گرفته می‌شود. سپس می‌فرماید: "پس زمانی که فاجعه بزرگ فرارسد"، که در واقع صدایی است که بر همه‌چیز سایه می‌افکند و در زمان وقوع آن، برانگیختن و حساب و جزا آغاز می‌شود. برخی مانند حسن و زجاج آن را به نفخه دوم که در آن برانگیختن و قیامت برپا می‌شود، تعبیر کرده‌اند و قیامت را طامّه نامیده‌اند؛ زیرا بر همه‌ی هولناک‌ها غلبه می‌کند و بر دیگر امور چیره می‌شود. همچنین "طّمّ" به معنای شکستن و غرق کردن در دریا است، زیرا که همه‌چیز را در برمی‌گیرد و "طامّه" در ادبیات عرب به معنای واقعه‌ای هولناک و غیرقابل تحمل است و به این نام گذاشته شده که اگر اسبی توانش را در دویدن از دست دهد، آن را "طمیما" می‌نامند.
یَوْمَ یَتَذَکَّرُ الْإِنْسانُ ما سَعی ای یذکره اللَّه جمیع ما عمله فی الدّنیا من خیر و شرّ فیتذکّر، و قیل: یذکره کتاب الحفظة.
هوش مصنوعی: روزی خواهد آمد که انسان به یاد می‌آورد تمام تلاش‌ها و کارهایی که در دنیا انجام داده است، چه کارهای خوب و چه کارهای بد. در آن روز، خداوند همه اعمال او را به یادش خواهد آورد و گفته شده است که این یادآوری از طریق کتابی که حافظان نوشته‌اند، انجام می‌شود.
وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِمَنْ یَری ای اظهرت للنّاظرین فرا و ها بعد ان کانوا یسمعون بها. قال مقاتل: یکشف عنها الغطاء فینظر الیها الخلق کلّهم.
هوش مصنوعی: جهنم به وضوح برای کسانی که می‌بینند، نمایان می‌شود، به‌طوری که آنها قبلاً فقط درباره‌اش شنیده بودند. مقاتل می‌گوید: پرده از روی آن کنار می‌رود و همه مخلوقات به آن نگاه می‌کنند.
فَأَمَّا مَنْ طَغی ای جاوز الحدّه فی کفره و آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فلم یسع الّا لها.
هوش مصنوعی: اما کسی که از حد خود در کفر تجاوز کند و زندگی دنیوی را بر دیگر چیزها ترجیح دهد، تنها به همین زندگی دنیوی می‌پردازد.
فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی ای فمأویه الجحیم.
هوش مصنوعی: بنابراین، جهنم محل و سرنوشت نهایی است.
وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ ای مقامه بین یدی ربّه یوم القیامة.
هوش مصنوعی: و اما کسی که از ایستادن در برابر پروردگارش در روز قیامت می‌ترسد.
وَ نَهَی النَّفْسَ عَنِ الْهَوی ای زجرها عن مخالفة امر اللَّه و عن المحارم الّتی تشتهیها. قال مقاتل: هو الرّجل یهمّ بالمعصیة فیذکر مقامه للحساب فیترکها.
هوش مصنوعی: و او نفس را از تمایلات و خواسته‌های درونی منع کرد، یعنی از انجام کارهای نادرست و مواردی که خداوند نهی کرده است. مقاتل می‌گوید: این شخص، در حالی که به ارتکاب گناه فکر می‌کند، به یاد مقامش در روز حساب می‌افتد و بنابراین گناه را ترک می‌کند.
فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوی ای فمصیره الجنّة. قیل: نزلت هذه الآیة فی مصعب بن عمیر هاجر و حضر بدرا و معه رایة النّبی (ص) و شهد احدا و وقی النّبی (ص) بنفسه حین افترق عنه النّاس حتّی نفذت الشّماقص و هی السّهام فی جوفه.
هوش مصنوعی: بهشت، منزل و مکان نهایی انسان‌ها است. گفته شده است که این آیه درباره مصعب بن عمیر نازل شده است. او هجرت کرد، در جنگ بدر شرکت کرد و با پرچم پیامبر (ص) در نبرد حاضر شد. همچنین در جنگ احد، در حالی که دیگران از پیامبر (ص) دور شدند، او از وی دفاع کرد تا جایی که تیرها به او اصابت کرد و در بدنش جا گرفت.
فلمّا رآه النّبی (ص) متشحّطا بدمه قال: عند اللَّه احتسبک، و قال لاصحابه: لقد رأیته بمکه و علیه بردان ما یعرف قیمتهما و انّ شراک نعلیه من ذهب و قد آمن باللّه و هاجر و دعاه حبّ اللَّه الی ما ترون یعنی قتل، و لم یکن له کفن. و کان رسول اللَّه (ص) اذا اهتدیت الیه هدیّة حباها لمصعب بن عمیر و هو الّذی وجّهه یوم العقبة قبل الهجرة یعلّمهم القرآن و هو اوّل من جمع الصّلوات بالمدینة. و امّا قوله تعالی: فَأَمَّا مَنْ طَغی وَ آثَرَ الْحَیاةَ الدُّنْیا فَإِنَّ الْجَحِیمَ هِیَ الْمَأْوی نزل فی اخیه عامر بن عمیر قتله اخوه مصعب یوم بدر. قوله: یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها سأل مشرکو مکة رسول اللَّه (ص) متی تکون السّاعة؟ استهزاء! فنزلت هذه الآیة: أَیَّانَ مُرْساها ای متی ظهورها و قیامها؟
هوش مصنوعی: وقتی پیامبر (ص) او را دید که به خون آغشته شده بود، فرمود: "در پیشگاه خدا، تو را جزا می‌دهم" و به یارانش گفت: "او را در مکه دیدم که دو لباس مکه بر تن داشت و ارزش آنها را نمی‌دانست. زیره‌های او از طلا بود و به خدا ایمان آورد و هجرت کرد و عشق به خدا او را به اینجا رساند، یعنی به قتل رسید، و او را کفنی نبود." پیامبر (ص) هرگاه هدیه‌ای دریافت می‌کرد، آن را به مصعب بن عمیر می‌داد و او کسی بود که در روز عَقبه پیش از هجرت، برای یاد دادن قرآن به مدینه فرستاده شد و او اولین کسی بود که نمازها را در مدینه جمع کرد. آیه‌ای که می‌فرماید: "اما کسی که طغی و زندگی دنیا را برگزید، آتش جهنم مأوای اوست"، در مورد برادرش عامر بن عمیر نازل شد که در روز بدر توسط برادرش مصعب کشته شد. همچنین، در خصوص آیه‌ای که می‌فرماید "از تو درباره ساعت و زمان وقوع آن می‌پرسند"، مشرکان مکه با تمسخر از پیامبر (ص) پرسیدند: "ساعت کی خواهد بود؟" و این آیه نازل شد که: "زمان وقوع آن کی خواهد بود؟"
الارساء الاثبات رساء الشّی‌ء اذا ثبت و المرسی مصدر تأویله متی ایّان ارسائها.
هوش مصنوعی: تثبیت چیزی به معنای استقرار آن است. واژه "المرسی" به معنای منبع یا ریشه آن مفهوم است که نشان‌دهنده زمانی است که آن چیز تثبیت می‌شود.
فِیمَ أَنْتَ مِنْ ذِکْراها متّصل بالسّؤال و تقدیره یَسْئَلُونَکَ عَنِ السَّاعَةِ أَیَّانَ مُرْساها و یقولون این أَنْتَ مِنْ ذِکْراها. ثمّ استأنف فقال: إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها و قیل: معناه فیم یسألک المشرکون عنها و لست تدری متی قیامها حتّی تجیبهم عنها ای انّک تعلم انّها تقوم و لکن لا تعلم متی تقوم و یروی عن یعقوب: الوقف علی فیم کانّه جعلها متّصلة بالسّؤال. ثمّ ابتدا فقال: «أَنْتَ مِنْ ذِکْراها» ای انت من اشراطها، کقوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «بعثت انا و السّاعة کهاتین».
هوش مصنوعی: این متن به سوالاتی اشاره دارد که مشرکان در مورد قیامت می‌پرسند و در آن گفته شده که آنها از پیامبر می‌پرسند زمان وقوع قیامت چه زمانی است. در پاسخ به آنها، پیامبر اظهار می‌کند که فقط خداوند می‌داند چه زمانی قیامت برپا خواهد شد و او هیچ اطلاعی درباره زمان آن ندارد. همچنین اشاره شده که پیامبر از نشانه‌های قیامت محسوب می‌شود، به مانند نحوه‌ای که خود پیامبر فرمودند که او و قیامت همچون دو انگشت نزدیک به هم هستند.
و قرئ فی الشّواذّ و انّه لعلم السّاعة علی هذا المعنی.
هوش مصنوعی: در برخی قرائت‌ها آمده است که این موضوع نشانه‌ای از علم به قیامت محسوب می‌شود.
إِلی رَبِّکَ مُنْتَهاها ای منتهی علمها عند اللَّه کقوله: «عِنْدَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ» إِنَّما أَنْتَ مُنْذِرُ مَنْ یَخْشاها ای یعلمها فیخاف شدائدها کقوله: وَ الَّذِینَ آمَنُوا مُشْفِقُونَ مِنْها.
هوش مصنوعی: به سوی پروردگارت بازگشت همه چیز است و علم کامل تنها نزد خداوند است، مانند آنچه در قرآن آمده است که می‌فرماید: «علم زمان قیامت نزد اوست». تو تنها وظیفه‌ات هشدار دادن به کسانی است که از عذاب آن می‌ترسند، همانطور که در آیه‌ای دیگر آمده است: «و مؤمنان از آن ترسانند».
کَأَنَّهُمْ یَوْمَ یَرَوْنَها لَمْ یَلْبَثُوا إِلَّا عَشِیَّةً ای قدر عشیّة من ایّام الدّنیا «أَوْ ضُحاها» تلک العشیّة یعنی فی علمهم فی انفسهم یعاین اهل الجنّة یوم القیامة نعیمها فینسون اذی الدّنیا و محنها. فیقال لهم: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ»؟ «فیقولون یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» و یعاین اهل النّار یوم القیامة شدّتها و عظم شأنها فینسون نعیم الدّنیا و زینتها. فیقال لهم: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ»؟
هوش مصنوعی: به گونه‌ای که گویا در روز دیدن آن نعمت‌ها، تنها مقدار کمی از زمان، مثل یک عصر در روزهای دنیوی سپری کرده‌اند. این عصر، از دیدگاه آنها به معنای فراموشی سختی‌ها و مشکلات دنیوی است، زیرا اهل بهشت در روز قیامت، نعمت‌های خود را مشاهده می‌کنند. سپس از آنها پرسیده می‌شود: "چقدر در زمین زندگی کرده‌اید؟" و آنها پاسخ می‌دهند: "یک روز یا کمتر از یک روز." همچنین در همان روز قیامت، اهل دوزخ شدت عذاب و بزرگی مصیبت خود را می‌بینند و از همین رو زینتها و نعمت‌های دنیوی را فراموش می‌کنند. سپس از آنها نیز همان سؤال مطرح می‌شود: "چقدر در زمین زندگی کرده‌اید؟"
«فیقولون یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» حتّی یقول قائلهم ساعة من نهار. یقولون ذلک لطول لبثهم فی القیامة فبالاضافة الی تلک المدّة «یقولون لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» و الضّحی اسم لما بین اشراق الشّمس الی استواء النّهار ثمّ هی عشیّ الی الغداة.
هوش مصنوعی: آنها در روز قیامت می‌گویند: "یک روز یا بخشی از یک روز." و برخی از آنها می‌گویند: "یک ساعت از روز." این سخنان به دلیل طولانی بودن زمان انتظارشان در قیامت بیان می‌شود. علاوه بر این مدت، آنها می‌گویند: "ما تنها یک روز یا بخشی از یک روز در اینجا بوده‌ایم." واژه‌ی "ضحی" به زمانی بین طلوع خورشید تا اوج آن در ظهر اشاره دارد و سپس به زمان بعد از ظهر تا صبح تعلق دارد.
میبدی