این سوره را دو نام است، سورة المرسلات و سورة العرف. پنجاه آیت است صد و هشتاد و یک کلمت، هشتصد و شانزده حرف جمله به مکه فرو آمد و در مکیّات شمرند. عبد اللَّه مسعود گفت: من با رسول خدا (ص) بودم، لیلة الجنّ که این سوره به‌وی فرو آمد ابن عباس گفت: همه سوره مکّی است، مگر یک آیت که به مدینه فرو آمد: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ. درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و در فضیلت این سوره ابی بن کعب روایت کند از مصطفی (ص) گفت: هر که این سوره برخواند نام او در دیوان مؤمنان نویسند و گویند: این از مشرکان نیست. در روزگار خلافت عمر مردی بیامد از اهل عراق نام او صبیغ و از عمر ذاریات و مرسلات پرسید.
صبیغ عادت داشت که پیوسته ازین معضلات آیات پرسیدی، یعنی که تا مردم در آن فرو مانند. عمر او را درّه زد و گفت: لو وجدتک محلوقا لضربت الّذی فیه عیناک.
اگر من ترا سر سُترده یافتمی ترا گردن زدمی. عمر این سخن از بهر آن گفت که از رسول خدا (ص) شنیده بود در صفت خوارج که: «سیماهم التّلحیق»، گفت: در امّت من قومی خوارج برون آیند نشان ایشان آنست که میان سر سترده دارند. پس عمر نامه نبشت به ابو موسی اشعری و کان امیرا علی العراق که یک سال این صبیغ را مهجور دارید، با وی منشینید و سخن مگویید. پس از یک سال صبیغ توبه کرد و عذر خواست و عمر توبه وی و عذر وی قبول کرد شافعی گفت: حکمی فی اهل الکلام کحکم عمر فی صبیغ.
وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً سخن متّصل است و منتظم تا: فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً، و مراد از همه فریشتگانست بقول بعضی مفسّران وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً یعنی: الملائکة ترسل بالمعروف و طریق البرّ و محاسن الافعال و مکارم الاخلاق، کقوله عزّ و جلّ: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ. و العرف: بمعنی المعروف و هو المصدر و یسمّی الشّی‌ء الحسن عرفا کما یسمّی الشی‌ء القبیح: نکرا، ای منکرا.
فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً یعنی: ملائکة العذاب یعصفون بارواح الکفّار «عَصْفاً» ای یسرعون بها.
وَ النَّاشِراتِ نَشْراً یعنی: الملائکة تنشر صحائف الوحی علی الانبیاء و السّفرة تنشر المصاحف فی السّماء من قوله: «کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً».
فَالْفارِقاتِ فَرْقاً یعنی: الملائکة تفرق بالوحی بین الحلال و الحرام.
فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً یعنی: الملائکة تلقی الوحی الی الانبیاء کقوله: «یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» الالقاء: الإبلاغ و الاعلام. قال اللَّه تعالی: إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا و الذّکر هاهنا القرآن. و قال بعض المفسّرین: المراد بالکلّ الرّیاح. قالوا: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً یعنی: الرّیاح ترسل متتابعة کعرف الدّیک و کعرف الفرس یتلوا بعضها بعضا لا یخلو الجوّ من ریح قطّ و الّا کرب الخلق من عاصف او رخاء او نسیم.
فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً هی الرّیاح الشّدیدات الهبوب.
وَ النَّاشِراتِ نَشْراً هی الرّیاح اللیّنة، و قیل: هی الرّیاح الّتی یرسلها اللَّه نشرا بین یدی رحمته، و قیل: هی الرّیاح الّتی تنشر السّحاب و تأتی بالمطر.
فَالْفارِقاتِ فَرْقاً هی الرّیاح تفرّق السّحاب فتجعله قطعا و تذهب به.
فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً هی الرّیاح علی معنی انّه یتّعظ بها ذوو الأبصار و یحتمل انّ المرسلات عرفا هی لسور المنزلة و الآیات و کذا: فَالْفارِقاتِ فَرْقاً آیات القرآن تفرق بین الحقّ و الباطل.
عُذْراً أَوْ نُذْراً ای اعذارا و انذارا. تأویله ارسل اللَّه الملائکة الی الانبیاء لاجل الاعذار و الانذار اعذارا من اللَّه الی خلقه لئلّا یکون لاحد حجّة فیقول: لم یأتنی رسول اللَّه (ص) و انذارا من اللَّه لهم من عذابه و انتصبا علی المفعول له. قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و حفص: «عُذْراً أَوْ نُذْراً». بالتّخفیف ساکنة الذّال. قالوا: لانّهما فی موضع.
مصدرین و هما الاعذار و الانذار و لیسا بجمع فیثقلا. و قرأ روح عن یعقوب و الولید عن اهل الشام: بالتّثقیل و التّحریک فیهما. و الباقون بتخفیف الاولی و تثقیل الثّانیة و هما لغتان. عن ابن عباس فی قوله عزّ و جلّ عُذْراً أَوْ نُذْراً قال: یقول اللَّه عزّ و جلّ یا ابن آدم انّما أمرّضکم لا ذکرکم و امحّص به ذنوبکم و اکفّر به خطایاکم و انا ربّکم اعلم انّ ذلک المرض یشتدّ علیکم و انا فی ذلک معتذر الیکم.
إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ هذا موقع الاقسام الاربعة، ای ما وعدتم من البعث و الحساب لکائن عن قریب ثمّ بیّن وقت وقوعه فقال: فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ ای ذهب ضوؤها و محی نورها. و قیل: محیت آثارها کما یمحی الکتاب.
وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ ای صدعت و شقّقت و وقعت فیها الفروج الّتی نفاها بقولها و مالها من فروج. و قیل: فتحت.
وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ حرّکت و قلعت من اماکنها و اذهبت بسرعة حتّی لا یبقی لها اثر، یقال: انتسفت الشّی‌ء اذا اخذته بسرعة.
وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ قرأ اهل البصرة: وقّتت بالواو و قرأ ابو جعفر: بالواو و تخفیف القاف و قرأ الآخرون بالالف و تشدید القاف و هما لغتان و العرب تبدل الالف من الواو و الواو من الالف. یقول وسادة و اسادة و کتاب مورّخ و مارّخ و قوس مؤتّر و مأتّر و معنی اقّتت جمعت لمیقات یوم معلوم و هو یوم القیامة لیشهدوا علی الامم. و قیل: جعل یوم الفصل لهم وقتا کما قال: انّ یوم الفصل میقاتهم اجمعین، و قیل: ارسلت لاوقات معلومة، علم اللَّه سبحانه، فارسلهم لاوقاتهم علم ما علمه و اختاره.
لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ هذه کلمة تعجیب و تعظیم، یعجّب العباد من ذلک الیوم. و معنی «أُجِّلَتْ» وقّتت، کقوله، عزّ و جلّ: وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنا ثمّ اجاب نفسه فقال: لِیَوْمِ الْفَصْلِ. قال ابن عباس: یوم یفصل الرّحمن بین الخلائق و معنی «الْفَصْلِ»: الحکم. و الفیصل: الحاکم، ای یحکم بین المحسن و المسی‌ء و بین الرّسل و مکذّبیها. و قیل: لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ ای لایّ یوم اخّر الرّسل و ضرب الاجل لجمعهم لِیَوْمِ الْفَصْلِ ای لیوم القضاء بین الخلق. ثمّ قال علی جهة التّهویل و التّعظیم لشأن ذلک الیوم.
وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الْفَصْلِ من این تعلم کنهه و لم تعهد مثله.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ هذه الآیة تتکرّر فی هذه السّورة عشر مرّات و فیها ثلاثة اقوال: احدها انّ القرآن عربیّ و من عادتهم التّکرار و الاطناب کما فی عادتهم الاختصار و الایجاز. و الثّانی انّ کلّ واحدة منها ذکرت عقیب آیة غیر الاولی فلا یکون مستهجنا و لو لم یکرّر کان متوعّدا علی بعض دون بعض، الثّالث انّ بسط الکلام فی التّرغیب و التّرهیب ادعی الی ادراک البغیة من الایجاز و قد یجد کلّ احد فی نفسه من تأثیر التّکرار بالاخفاء به ثمّ بعد بدا ایجاب الویل فی الآخرة لمن کذّب بها بذکر من اهلک من امم الانبیاء الاوّلین کقوم نوح و عاد و ثمود. فقال: أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ الم نمتهم و نستأصلهم بالعقوبة، استفهام فی معنی التّقریر.
ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ ای نلحق المتأخّرین الّذین اهلکوا من بعدهم بهم کقوم ابراهیم و قوم لوط و اصحاب مدین و آل فرعون و ملائه ثمّ توعّد المجرمین من امّة محمد (ص) فقال: کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ ای مثل الّذی فعلنا بهم نفعل بالمکذّبین من قومک.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ ای لمن کذّب بالآخرة بعد أن احتجّ علیه فی هذه الآیة باهلاک الامّة بعد الامّة و انّهم علی اثرهم فی الهلاک ان اقاموا علی الاشراک و الاشارة بقوله: «یومئذ» الی وقت اهلاکهم ثمّ احتجّ علیهم فی الآیة الأخری بقوله: أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ای نطفة ضعیفة. المیم فی المهین اصلیّة و مهانتها قلّتها و خسّتها. و قال فرعون لموسی. هو مهین، ای قلیل فقیر و کلّ شی‌ء ابتذلته فلم تصنه فقد امتهنته و قالت عائشة: کان رسول اللَّه (ص) فی مهنة اهله.
فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ یعنی الرّحم یستقرّ فیه الماء و یتمکّن. و قیل: یتمکّن فیه الولد.
إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ یعنی: الی وقت خروج الولد و بلوغ حدّ الکمال. و قیل: إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ اربعین یوما نطفة، و اربعین یوما علقة کقوله: «و نقرّ فی الارحام ما نشاء الی اجل مسمّی خلقا من بعد خلق».
فَقَدَرْنا قرأ اهل المدینة و الکسائی: فقدّرنا بالتّشدید من التّقدیر و قرأ الآخرون بالتّخفیف من القدرة لقوله: فَنِعْمَ الْقادِرُونَ. و قیل: معناهما واحد فنعم القادرون، ای فنعم المقدّرون یعنی: تقدیر الولد نطفة ثمّ علقة ثمّ مضغة ثمّ عظاما و قیل: «فَقَدَرْنا» من القدرة، ای قدرنا علی خلقکم حالا بعد حال و صورة بعد صورة.
و قیل: «فَقَدَرْنا» «فَنِعْمَ الْقادِرُونَ» ای فملکنا فنعم المالکون ثمّ احتجّ علیهم فی الثّالثة بقوله: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً ای کنّا و غطاء تضمّ الاحیاء علی ظهورها و الاموات فی بطونها. یقال: کفت الشّی‌ء. یکفته اذا ضمّه و جمعه. و فی الحدیث عن رسول اللَّه (ص): «امرت ان اسجد علی سبعة اعضاء و لا اکفت ثوبا و لا شعرا»
و شهد الشّعبی جنازة فسئل عن قوله: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً فاشار الی البیوت و قال: هذه کفات الاحیاء، ثمّ اشار الی القبور، و قال: هذه کفات الاموات. و فی الحدیث: «ضمّوا فواشیکم و اکفتوا صبیانکم»
ای ضمّوهم الیکم و اجیفوا الأبواب و اطفئوا المصابیح فانّ للشّیطان خطفة و انتشارا فعلی هذا القول تقدیر الآیة: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً للخلق أَحْیاءً وَ أَمْواتاً فیکون الاحیاء و الاموات حالین للخلق. معنی آنست که: نه ما این زمین نهان دارنده خلق کردیم، همه را می‌پوشد، زندگان را و مردگان را. زندگان را مادر است، و مردگان را چادر است، و روا باشد که احیاء و اموات نعت زمین نهند. احیاء زمین مأهول است مزروع که در آن مردم بود و نباتات و درخت، و اموات زمین موات است غیران و بیابان از خلق تهی و از نباتات و درخت خالی. می‌گوید جلّ جلاله: ما این زمین را نهان‌دارنده نکردیم و آن را پاره‌پاره زنده و مرده نکردیم.
وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ ای جبالا ثوابت طوالا. و رجل شامخ ای متطاول متکبّر، قال الشّاعر:
ایّها الشّامخ الّذی لا یرام
نحن من طینة علیک السّلام.
ولدی الموت تستوی الاقدام وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً ای جعلناه سقیا لکم و قیل، مکناکم من شربه و سقیه دوابکم و مزارعکم. قال ابن عباس: اصول انهار الارض اربعة: سیحان و الفرات و النّیل و جیحان، فسیحان دجله و جیحان نهر بلخ، و هی من الجنّة و تنبع فی الارض من تحت صخرة عند بیت المقدس. و معنی الفرات: اعذب العذوبة ضدّ الاجاج و کلّ عذب من الماء الفرات.
«وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» بما وعد اللَّه فیها و اخبر عن قدرته علیها. قال اللَّه تعالی: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری و فی جمیع ما ذکر فی الآیة دلیل علی انّه قادر علیم و صانع حکیم، لم یخلق النّاس عبثا و لم یترکهم سدی و هو کما یبدی یعید. قوله: «انْطَلِقُوا» القول هاهنا مضمر، ای تقول لهم الخزنة: یا معشر المشرکین انطلقوا الی ظل ذی ثلث شعب ما کنتم به تکذبون ای امضوا الی النّار الّتی کنتم تکذّبون من اخبرکم بها انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ هذا الظّلّ هو الیحموم دخان جهنّم یطبق علی الخلق. ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ شعبة عن یمینهم و شعبة عن یسارهم و شعبة من فوقهم، فیحیط بهم کقوله: «أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها». و قیل: «ثَلاثِ شُعَبٍ» شعبة من النّار و شعبة من الدّخان و شعبة من الزّمهریر. و قیل: یخرج عنق من النّار فتنشعب ثلاث شعب امّا النّور فیقف علی رؤس المؤمنین و الدّخان یقف علی رؤس المنافقین و اللّهب الصّافی یقف علی رؤس الکافرین ثمّ وصف ذلک ظلّ فقال: «لا ظَلِیلٍ» ای لیس فیه برد و لا راحة وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ ای و لا یدفع عنهم شیئا من حرّ جهنّم.
«إِنَّها» یعنی: النّار «تَرْمِی بِشَرَرٍ» هی ما یتطایر من النّار واحدتها شررة «کَالْقَصْرِ» یعنی: کالبناء العظیم من هذه القصور المبنیّة و الحصون العظیمة. و قال عبد الرّحمن بن عابس: سألت ابن عباس عن قوله: إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ قال: هی الخشب العظام المقطّعة و کنّا نعمل الی الخشب فنقطعها ثلاثة اذرع و فوق ذلک و دونه ندخرها للشّتاء فکنّا نسمّیها القصر و قال سعید بن جبیر و الضحاک: هی اصول النّخل و الشّجر العظام واحدتها قصرة مثل تمرة و تمر و جمرة و جمر.
کَأَنَّهُ جِمالَتٌ و قرأ حمزة و الکسائی و حفص: جمالة علی جمع جمل مثل حجر و حجارة. و قرأ یعقوب بضمّ الجیم بلا الف اراد الاشیاء العظام المجموعة المجملة و قرأ الآخرون: جمالات بالالف و کسر الجیم علی جمع الجمال و هی جمع الجمع. و قیل: جمع جمل کرجالات جمع رجل قوله: «صفر» ای سود، و العرب یسمّی السّود من الإبل صفرا لانّه تعلو سوادها صفرة کما قیل لبیض: الظّباء ادم لانّ بیاضها تعلوه کدرة. و فی الخبر: انّ شرر نار جهنّم سود کالقیر. شبّه الشّرر بالقصر و بالجمال فی الکبر و فی الکثرة و فی اللّون.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما ذکرناه ثمّ یقال لهم ثانیا.
هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ یوم القیامة یوم ممتدّ فیه حالات و مواقف فیمکنون من الکلام فی بعضها و ذلک فی قوله: «عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ» و یمنعون الکلام فی بعضها لقوله: هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ و اضافته الی الفعل یدلّ علی انّ المراد منه زمان او ساعة کقولک: آتیک یوم یقدم زید و انّما یقدم فی ساعة. و قیل «لا یَنْطِقُونَ» ای لا یجدون حجّة یحتجون بها.
وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ ای لیس لهم عذر فیؤذن لهم فی الاعتذار و لو کان لهم عذر لم یمنعوا. قال الجنید: ای عذر لمن اعرض عن منعمه و کفر ایادیه و نعمه. و قیل: الفاء فی قوله: «فَیَعْتَذِرُونَ» لیست للجواب انّما هی عطف علی الجحد فی قوله: «لا یَنْطِقُونَ» و التّقدیر هذا یوم لا ینطقون و لا یعتذرون.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بحجج اللَّه ثمّ یقال لهم ثالثا: هذا یَوْمُ الْفَصْلِ ای هذا یوم الجزاء و یوم یفصل بین اهل الجنّة و النّار فیبعث فریق الی الجنّة و فریق الی النّار، جمعناکم فیه و الاوّلین من الامم الماضیة.
فَإِنْ کانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکِیدُونِ ای ان کانت لکم حیلة الی التّخلص من حکمی فاحتالوا لانفسکم و تخلّصوا من حکمی لو قدرتم، یعنی: ان قدرتم علی ما کنتم تفعلونه قبل من العناد لرسلی و التّکذیب بآیاتی و ترک الاصغاء الی قولی: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً الآیة فافعلوا ثمّ قال: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بهذه الآیة و مضمونها و معناها.
إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ ای ظلال اشجار الجنّة و عیون تفجر منها انهار الجنّة.
وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ لذیذة مشتهاة یقال لهم: کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً لا یشوبه مکروه و لا ینقطع بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدّنیا بطاعتی.
إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ای نثیب الّذین احسنوا فی تصدیقهم رسولی.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما ذکرنا ثمّ خاطب فی عصر النّبی (ص) من المشرکین مبالغة فی زجرهم و انّهم فی ایثارهم العاجلة الفانیة علی الآجلة الباقیة من جملة المجرمین الّذین قال فیهم عند مفتتح هذه الآی کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ فرجع آخر الکلام الی اوّله فقال: کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلِیلًا إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ ای عیشوا فی الدّنیا متمتّعین مسرورین ایّاما قلائل إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ و عاقبة المجرمین النّار.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما اعددناه للکفّار من العذاب الالیم.
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ کانوا فی الجاهلیّة یسجدون للاصنام و لا یرکعون لها فصار الرّکوع من اعلام صلوة المسلمین للَّه عزّ و جلّ و قال مقاتل: نزلت هذه الآیة فی بنی ثقیف حین امرهم رسول اللَّه (ص) بالصّلاة فقالوا: لا ننحنی فانّه مسبّة علینا. فقال رسول اللَّه (ص): «لا خیر فی دین لیس فیه رکوع و لا سجود».
و قال ابن عباس: هذا فی القیامة، یقال لهم: «ارکعوا» فلا یستطیعون کما یدعون الی السّجود فلا یستطیعون.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بالصّلاة و وجوبها.
فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ فبایّ کتاب، و بایّ خطاب، و بایّ کلام بعد القرآن یصدّقون و قد أبوا الایمان بالقرآن مع کونه معجزا قاطعا لاعذارهم و اللَّه اعلم بالمراد.
برگردان به زبان ساده
این سوره را دو نام است، سورة المرسلات و سورة العرف. پنجاه آیت است صد و هشتاد و یک کلمت، هشتصد و شانزده حرف جمله به مکه فرو آمد و در مکیّات شمرند. عبد اللَّه مسعود گفت: من با رسول خدا (ص) بودم، لیلة الجنّ که این سوره به‌وی فرو آمد ابن عباس گفت: همه سوره مکّی است، مگر یک آیت که به مدینه فرو آمد: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ. درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و در فضیلت این سوره ابی بن کعب روایت کند از مصطفی (ص) گفت: هر که این سوره برخواند نام او در دیوان مؤمنان نویسند و گویند: این از مشرکان نیست. در روزگار خلافت عمر مردی بیامد از اهل عراق نام او صبیغ و از عمر ذاریات و مرسلات پرسید.
هوش مصنوعی: این سوره دو نام دارد: «سوره المرسلات» و «سوره العرف». تعداد آیات آن پنجاه، کلماتش صد و هشتاد و یک و حروفش هشتصد و شانزده می‌باشد. این سوره در مکه نازل شده و به سوره‌های مکی تعلق دارد. عبد الله بن مسعود نقل کرده که در شب جن، هنگامی که این سوره به پیامبر (ص) نازل شد، شاهد بوده است. ابن عباس بیان کرده که تمام آیات این سوره مکی هستند به جز یک آیه که در مدینه نازل شده است: «و اگر به آنها گفته شود که رکوع کنید، رکوع نمی‌کنند». در این سوره نه آیه‌ای هست که نسخ شده باشد و نه آیه‌ای که آن را نسخ کرده باشد. همچنین ابی بن کعب در فضیلت این سوره از پیامبر (ص) روایت کرده که هر کس این سوره را بخواند، نام او در دیوان مؤمنان ثبت می‌شود و گفته می‌شود که او از مشرکان نیست. در زمان خلافت عمر، مردی از اهل عراق به نام صبیغ در مورد «ذاریات» و «مرسلات» از او سوال کرد.
صبیغ عادت داشت که پیوسته ازین معضلات آیات پرسیدی، یعنی که تا مردم در آن فرو مانند. عمر او را درّه زد و گفت: لو وجدتک محلوقا لضربت الّذی فیه عیناک.
هوش مصنوعی: صبیغ عادت داشت که همیشه دربارهٔ مشکلات آیات سوال بکند، به این معنا که می‌خواست مردم در این مسائل غرق شوند. عمر به او گفت: اگر تو را در حالتی می‌دیدم که موهایت تراشیده شده، به کسی که در آن حالت بود، ضربه می‌زدم.
اگر من ترا سر سُترده یافتمی ترا گردن زدمی. عمر این سخن از بهر آن گفت که از رسول خدا (ص) شنیده بود در صفت خوارج که: «سیماهم التّلحیق»، گفت: در امّت من قومی خوارج برون آیند نشان ایشان آنست که میان سر سترده دارند. پس عمر نامه نبشت به ابو موسی اشعری و کان امیرا علی العراق که یک سال این صبیغ را مهجور دارید، با وی منشینید و سخن مگویید. پس از یک سال صبیغ توبه کرد و عذر خواست و عمر توبه وی و عذر وی قبول کرد شافعی گفت: حکمی فی اهل الکلام کحکم عمر فی صبیغ.
هوش مصنوعی: اگر من کسی را دیدم که سرش را تراشیده است، او را به قتل می‌رساندم. عمر این جمله را به این دلیل بیان کرد که از پیامبر خدا (ص) شنیده بود درباره خوارج که فرمودند: «نشانه آنها این است که سرشان را تراشیده‌اند». به همین خاطر، عمر نامه‌ای به ابو موسی اشعری، که امیر عراق بود، نوشت و از او خواست که یک سال با این شخص صبیغ ارتباط نداشته باشد و با او صحبت نکند. پس از یک سال، صبیغ توبه کرد و عذرخواهی کرد و عمر توبه و عذر او را پذیرفت. شافعی می‌گوید: در مورد اهل کلام، حکم مانند حکم عمر درباره صبیغ است.
وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً سخن متّصل است و منتظم تا: فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً، و مراد از همه فریشتگانست بقول بعضی مفسّران وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً یعنی: الملائکة ترسل بالمعروف و طریق البرّ و محاسن الافعال و مکارم الاخلاق، کقوله عزّ و جلّ: وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ. و العرف: بمعنی المعروف و هو المصدر و یسمّی الشّی‌ء الحسن عرفا کما یسمّی الشی‌ء القبیح: نکرا، ای منکرا.
هوش مصنوعی: آیات ابتدایی بحث در مورد فرشتگان است و بیان می‌کند که این فرشتگان کارهایی نیک و پسندیده انجام می‌دهند. آنها به آموزش و تبلیغ اخلاق نیک و رفتارهای مثبت می‌پردازند و به معنای معروف‌ها اشاره دارد. همچنین، در این متن به معنا و مفهوم چیزهای نیک و زشت اشاره می‌شود، به طوری که چیزهای نیک «عرف» و چیزهای زشت «نکر» نامیده می‌شوند.
فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً یعنی: ملائکة العذاب یعصفون بارواح الکفّار «عَصْفاً» ای یسرعون بها.
هوش مصنوعی: ملائکه عذاب با شدت و سرعت به جان کافرها هجوم می‌آورند و آنها را به شدت می‌زنند.
وَ النَّاشِراتِ نَشْراً یعنی: الملائکة تنشر صحائف الوحی علی الانبیاء و السّفرة تنشر المصاحف فی السّماء من قوله: «کِتاباً یَلْقاهُ مَنْشُوراً».
هوش مصنوعی: و الناشرات یعنی فرشتگان، کتاب‌های وحی را برای پیامبران منتشر می‌کنند و فرشتگان دیگری نیز قرآن‌ها را در آسمان منتشر می‌کنند. این موضوع به آیه‌ای اشاره دارد که درباره کتابی است که به صورت گشوده و منتشر شده به مخاطبان ارائه می‌شود.
فَالْفارِقاتِ فَرْقاً یعنی: الملائکة تفرق بالوحی بین الحلال و الحرام.
هوش مصنوعی: حرف "فَالْفارِقاتِ فَرْقاً" به این معنی است که فرشتگان با وحی، موارد حلال و حرام را از هم تمیز می‌دهند.
فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً یعنی: الملائکة تلقی الوحی الی الانبیاء کقوله: «یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ» الالقاء: الإبلاغ و الاعلام. قال اللَّه تعالی: إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْکَ قَوْلًا ثَقِیلًا و الذّکر هاهنا القرآن. و قال بعض المفسّرین: المراد بالکلّ الرّیاح. قالوا: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً یعنی: الرّیاح ترسل متتابعة کعرف الدّیک و کعرف الفرس یتلوا بعضها بعضا لا یخلو الجوّ من ریح قطّ و الّا کرب الخلق من عاصف او رخاء او نسیم.
هوش مصنوعی: فرشتگان وحی را به پیامبران منتقل می‌سازند، به گونه‌ای که خداوند می‌فرماید: «روح را از امر خویش بر آن کسی که بخواهد از بندگانش می‌افکند». این عمل به معنای ابلاغ و اطلاع‌رسانی است. خداوند همچنین می‌فرماید: «ما قولی سنگین بر تو خواهیم افکند» و در اینجا منظور از ذکر، قرآن است. برخی مفسران اشاره کرده‌اند که ممکن است مراد از «مُلْقِیات» بادها باشد. آنها می‌گویند که «المرسلات عُرفا» به معنای این است که بادها به طور متوالی و پیوسته مانند یال‌های بوقلمون یا مادیان هستند، به طوری که هیچ زمانی آسمان از باد خالی نیست و در غیر این صورت مردم از طوفان یا آرامش و نسیم رنج می‌برند.
فَالْعاصِفاتِ عَصْفاً هی الرّیاح الشّدیدات الهبوب.
هوش مصنوعی: پس طوفان‌ها به معنای بادهای شدید هستند که به شدت می‌وزند.
وَ النَّاشِراتِ نَشْراً هی الرّیاح اللیّنة، و قیل: هی الرّیاح الّتی یرسلها اللَّه نشرا بین یدی رحمته، و قیل: هی الرّیاح الّتی تنشر السّحاب و تأتی بالمطر.
هوش مصنوعی: و بادهایی که در آرامش می‌وزند، به معنای بادی هستند که خداوند برای پراکندن رحمتش می‌فرستد. همچنین گفته شده است که این بادها ابرها را گسترش می‌دهند و باران به همراه می‌آورند.
فَالْفارِقاتِ فَرْقاً هی الرّیاح تفرّق السّحاب فتجعله قطعا و تذهب به.
هوش مصنوعی: پس تفاوت‌ها به معنای واقعی کلمه، همچون بادها هستند که ابرها را پراکنده کرده و آنها را به تکه‌های کوچک تقسیم می‌کنند و می‌برند.
فَالْمُلْقِیاتِ ذِکْراً هی الرّیاح علی معنی انّه یتّعظ بها ذوو الأبصار و یحتمل انّ المرسلات عرفا هی لسور المنزلة و الآیات و کذا: فَالْفارِقاتِ فَرْقاً آیات القرآن تفرق بین الحقّ و الباطل.
هوش مصنوعی: آتش‌های الهی به یادآوران اشاره دارند، به طوری که افرادی که بینایی دارند از آنها نصیحت می‌گیرند. همچنین ممکن است مفاهیم ارسال شده به عنوان آیات و سوره‌های نازل شده از آسمان در نظر گرفته شوند. علاوه بر این، آیات قرآن به گونه‌ای هستند که حق را از باطل تمییز می‌دهند.
عُذْراً أَوْ نُذْراً ای اعذارا و انذارا. تأویله ارسل اللَّه الملائکة الی الانبیاء لاجل الاعذار و الانذار اعذارا من اللَّه الی خلقه لئلّا یکون لاحد حجّة فیقول: لم یأتنی رسول اللَّه (ص) و انذارا من اللَّه لهم من عذابه و انتصبا علی المفعول له. قرأ ابو عمرو و حمزة و الکسائی و حفص: «عُذْراً أَوْ نُذْراً». بالتّخفیف ساکنة الذّال. قالوا: لانّهما فی موضع.
هوش مصنوعی: این عبارت به مفهوم ارسال پیامبران از سوی خداوند برای دادن عذر و هشدار به مردم اشاره دارد. هدف این است که مردم نتوانند بهانه بیاورند و بگویند که هیچ پیامبری به سوی آنها نیامده است. همچنین این ارسال‌ها هشدارهایی از سوی خداوند در مورد عذابش به مردم است. برخی از قراء در تلاوت این عبارت با تخفیف و به صورت ساکت بر حرف "ذال" آن را می‌خوانند، زیرا این کلمات در جایگاه خاصی قرار دارند.
مصدرین و هما الاعذار و الانذار و لیسا بجمع فیثقلا. و قرأ روح عن یعقوب و الولید عن اهل الشام: بالتّثقیل و التّحریک فیهما. و الباقون بتخفیف الاولی و تثقیل الثّانیة و هما لغتان. عن ابن عباس فی قوله عزّ و جلّ عُذْراً أَوْ نُذْراً قال: یقول اللَّه عزّ و جلّ یا ابن آدم انّما أمرّضکم لا ذکرکم و امحّص به ذنوبکم و اکفّر به خطایاکم و انا ربّکم اعلم انّ ذلک المرض یشتدّ علیکم و انا فی ذلک معتذر الیکم.
هوش مصنوعی: مصدری که به آن اشاره شده، به معنای عذر و هشدار است و نمی‌توان آن را جمع گرفت. چند نفر از قراء، جمله را به دو شکل مختلف خوانده‌اند: بعضی با تشدید و بعضی دیگر با تخفیف در واژه‌های مربوطه. این دو قرائت با یکدیگر تفاوت دارند اما هر دو مورد صحیح هستند. در تفسیر آیه‌ای از قرآن از ابن عباس آمده است که خداوند در این آیه به انسان می‌گوید: «من شما را به بیماری دچار می‌کنم تا به یاد من بیفتید و با این کار گناهان‌تان را پاک می‌کنم و اشتباهات‌تان را جبران می‌نمایم. من پروردگار شما هستم و می‌دانم که این بیماری برای شما سخت است، اما در این حال از شما عذرخواهی می‌کنم.»
إِنَّما تُوعَدُونَ لَواقِعٌ هذا موقع الاقسام الاربعة، ای ما وعدتم من البعث و الحساب لکائن عن قریب ثمّ بیّن وقت وقوعه فقال: فَإِذَا النُّجُومُ طُمِسَتْ ای ذهب ضوؤها و محی نورها. و قیل: محیت آثارها کما یمحی الکتاب.
هوش مصنوعی: به‌راستی، آنچه به شما وعده داده شده است، حتماً تحقق خواهد یافت. این وعده به وقوع چهار نشانه اشاره دارد. به بیان دیگر، آنچه از زنده شدن و محاسبه حساب‌ها به شما گفته شده، به زودی واقع خواهد شد. سپس زمان وقوع آن را بیان می‌کند و می‌فرماید: "زمانی که ستاره‌ها ناپدید شوند"، یعنی نور و روشنایی آنها از بین می‌رود. همچنین گفته شده است که آثار و نشانه‌های آنها نیز مانند نوشته‌ای که محو می‌شود، ناپدید خواهد شد.
وَ إِذَا السَّماءُ فُرِجَتْ ای صدعت و شقّقت و وقعت فیها الفروج الّتی نفاها بقولها و مالها من فروج. و قیل: فتحت.
هوش مصنوعی: زمانی که آسمان شکافته شود، به این معنا که دچار شکست و ترک خوردگی شود و در آن فضاهای خالی که به واسطه‌ی سخنان و مال‌هایش نفی شده‌اند، ایجاد گردد. همچنین گفته شده که آسمان گشوده می‌شود.
وَ إِذَا الْجِبالُ نُسِفَتْ حرّکت و قلعت من اماکنها و اذهبت بسرعة حتّی لا یبقی لها اثر، یقال: انتسفت الشّی‌ء اذا اخذته بسرعة.
هوش مصنوعی: وقتی کوه‌ها از جا کَنده می‌شوند، حرکت می‌کنند و از مکان‌های خود خارج می‌شوند و با سرعتی حرکت می‌کنند که دیگر هیچ اثری از آنها باقی نمی‌ماند. به عبارت دیگر گفته می‌شود که چیزی را زمانی "نسف" کرده‌ای که آن را به سرعت برداشته‌ای.
وَ إِذَا الرُّسُلُ أُقِّتَتْ قرأ اهل البصرة: وقّتت بالواو و قرأ ابو جعفر: بالواو و تخفیف القاف و قرأ الآخرون بالالف و تشدید القاف و هما لغتان و العرب تبدل الالف من الواو و الواو من الالف. یقول وسادة و اسادة و کتاب مورّخ و مارّخ و قوس مؤتّر و مأتّر و معنی اقّتت جمعت لمیقات یوم معلوم و هو یوم القیامة لیشهدوا علی الامم. و قیل: جعل یوم الفصل لهم وقتا کما قال: انّ یوم الفصل میقاتهم اجمعین، و قیل: ارسلت لاوقات معلومة، علم اللَّه سبحانه، فارسلهم لاوقاتهم علم ما علمه و اختاره.
هوش مصنوعی: زمانی که فرستادگان معین شدند، مردم بصری «وقّتت» را با واج و اصرار خواندند، اما ابو جعفر آن را با واج و تخفیف قاف خوانده است. دیگران هم آن را با الف و تشدید قاف خوانده‌اند. هر دو خوانش صحیح است و زبان عربی می‌تواند الف را به واج و واج را به الف تبدیل کند. به عنوان مثال می‌توان به اصطلاحاتی مثل «وسادة» و «اسادة» اشاره کرد. همچنین، «کتاب مورّخ» و «مارّخ» یا «قوس مؤتّر» و «مأتّر» نمونه‌هایی از این تغییرات هستند. معنای «اقّتت» جمع‌آوری در زمان معین است که به روز قیامت اشاره دارد تا شاهدی بر امت‌ها باشد. برخی گفته‌اند که روز فصل را برای آنها معین کرده‌اند، چنان‌که در آیه‌ای آمده: «یوم الفصل میقاتهم اجمعین». همچنین احتمال دیگری وجود دارد که فرستادگان برای زمان‌های مشخصی فرستاده شده‌اند، و خداوند متعال بر اساس علم خود آنها را برای اوقات معین کرده است.
لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ هذه کلمة تعجیب و تعظیم، یعجّب العباد من ذلک الیوم. و معنی «أُجِّلَتْ» وقّتت، کقوله، عزّ و جلّ: وَ بَلَغْنا أَجَلَنَا الَّذِی أَجَّلْتَ لَنا ثمّ اجاب نفسه فقال: لِیَوْمِ الْفَصْلِ. قال ابن عباس: یوم یفصل الرّحمن بین الخلائق و معنی «الْفَصْلِ»: الحکم. و الفیصل: الحاکم، ای یحکم بین المحسن و المسی‌ء و بین الرّسل و مکذّبیها. و قیل: لِأَیِّ یَوْمٍ أُجِّلَتْ ای لایّ یوم اخّر الرّسل و ضرب الاجل لجمعهم لِیَوْمِ الْفَصْلِ ای لیوم القضاء بین الخلق. ثمّ قال علی جهة التّهویل و التّعظیم لشأن ذلک الیوم.
هوش مصنوعی: این جمله به روزی اشاره دارد که به آن روز موعود و بزرگ اشاره می‌شود. در این روز، بندگان خدا از آنچه در آن روز خواهد گذشت، شگفت‌زده خواهند شد. کلمه "أُجِّلَتْ" به معنای تعیین زمانی است و در اینجا به روز فصل اشاره دارد که در آن خداوند درمیان مخلوقات حکم خواهد کرد. طبق گفته ابن عباس، این روز روزی است که خداوند میان مخلوقات قضاوت می‌کند. "الفصل" به معنای حکم و "الفیصل" به معنای حاکم است که در آن روز بین نیکوکاران و بدکاران و همچنین بین پیامبران و کسانی که آنها را دروغگو می‌پندارند، تصمیم‌گیری می‌کند. در نهایت، این جمله به اهمیت و بزرگی آن روز اشاره دارد.
وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الْفَصْلِ من این تعلم کنهه و لم تعهد مثله.
هوش مصنوعی: و تو از کجا می‌دانی روز جدایی چیست؟ این روزی است که هیچ‌چیز مشابه آن را نشنیده‌ای.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ هذه الآیة تتکرّر فی هذه السّورة عشر مرّات و فیها ثلاثة اقوال: احدها انّ القرآن عربیّ و من عادتهم التّکرار و الاطناب کما فی عادتهم الاختصار و الایجاز. و الثّانی انّ کلّ واحدة منها ذکرت عقیب آیة غیر الاولی فلا یکون مستهجنا و لو لم یکرّر کان متوعّدا علی بعض دون بعض، الثّالث انّ بسط الکلام فی التّرغیب و التّرهیب ادعی الی ادراک البغیة من الایجاز و قد یجد کلّ احد فی نفسه من تأثیر التّکرار بالاخفاء به ثمّ بعد بدا ایجاب الویل فی الآخرة لمن کذّب بها بذکر من اهلک من امم الانبیاء الاوّلین کقوم نوح و عاد و ثمود. فقال: أَ لَمْ نُهْلِکِ الْأَوَّلِینَ الم نمتهم و نستأصلهم بالعقوبة، استفهام فی معنی التّقریر.
هوش مصنوعی: درباره روزی که برای کسانی که دروغ می‌گویند، عذاب خواهد بود، در این آیه در این سوره ده بار تکرار شده است. این تکرار سه دلیل دارد: اول اینکه قرآن به زبان عربی است و تکرار و مبالغه در آن معمول است، همانطور که اختصار و خلاصه‌گویی نیز رایج است. دوم اینکه هر کدام از این تکرارها پس از آیات غیر از آیه اول آمده‌اند، بنابراین این تکرار باعث عدم تعجب نمی‌شود و اگر تکرار نمی‌شد، ممکن بود عذاب به عده‌ای خاص تعلق گیرد. سوم اینکه گسترش سخن در ترغیب و ترهیب باعث می‌شود مقصود به‌خوبی درک شود. تکرار ممکن است هرکس را تحت تأثیر قرار دهد و به مرور زمان، به عذاب در آخرت برای کسانی که به این آیات کذب می‌ورزند، اشاره می‌کند و با ذکر اقوامی که شامل عذاب شدند، مانند قوم نوح و عاد و ثمود، تأکید می‌کند. این سؤال که آیا ما اقوام پیشین را هلاک نکردیم، در واقع تکراری برای تأکید بر این واقعیت است.
ثُمَّ نُتْبِعُهُمُ الْآخِرِینَ ای نلحق المتأخّرین الّذین اهلکوا من بعدهم بهم کقوم ابراهیم و قوم لوط و اصحاب مدین و آل فرعون و ملائه ثمّ توعّد المجرمین من امّة محمد (ص) فقال: کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ ای مثل الّذی فعلنا بهم نفعل بالمکذّبین من قومک.
هوش مصنوعی: سپس ما آنها را به دیگران ملحق می‌کنیم، یعنی به کسانی که پس از آنها هلاک شده‌اند، مانند قوم ابراهیم، قوم لوط، اصحاب مدین، آل فرعون و سران آنها. سپس به مجرمان از امت محمد (ص) تهدید می‌کند و می‌فرماید: اینگونه با مجرمان رفتار خواهیم کرد، یعنی همانطور که با آنها انجام دادیم، با دروغگویان قوم تو نیز چنین خواهیم کرد.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ ای لمن کذّب بالآخرة بعد أن احتجّ علیه فی هذه الآیة باهلاک الامّة بعد الامّة و انّهم علی اثرهم فی الهلاک ان اقاموا علی الاشراک و الاشارة بقوله: «یومئذ» الی وقت اهلاکهم ثمّ احتجّ علیهم فی الآیة الأخری بقوله: أَ لَمْ نَخْلُقْکُمْ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ای نطفة ضعیفة. المیم فی المهین اصلیّة و مهانتها قلّتها و خسّتها. و قال فرعون لموسی. هو مهین، ای قلیل فقیر و کلّ شی‌ء ابتذلته فلم تصنه فقد امتهنته و قالت عائشة: کان رسول اللَّه (ص) فی مهنة اهله.
هوش مصنوعی: وای بر آن روز برای کسانی که دروغ می‌گویند. این خطاب به کسانی است که به قیامت دروغ می‌بندند، در حالی که در این آیه به نابودی قوم‌ها اشاره شده و نشان می‌دهد که اگر آنان بر شرک باقی بمانند، به سرنوشت مشابهی دچار خواهند شد. همچنین در آیه دیگر به این موضوع اشاره شده است که آیا ما شما را از آب ناچیزی نیافریدیم، اشاره به ضعف نطفه دارد. در اینجا "مهین" به معنای چیز کم‌ارزش و حقیر است. فرعون به موسی می‌گفت که او یک فرد ناچیز و فقیر است. همچنین اگر چیزی را رها کنید یا به خوبی از آن محافظت نکنید، آن را به نوعی تحقیر کرده‌اید. عایشه نیز گفته است که پیامبر (ص) در خدمت به خانواده‌اش مشغول بود.
فَجَعَلْناهُ فِی قَرارٍ مَکِینٍ یعنی الرّحم یستقرّ فیه الماء و یتمکّن. و قیل: یتمکّن فیه الولد.
هوش مصنوعی: این عبارت به معنای این است که رحم جایی است که آب در آن جا قراری دارد و این آب به خوبی در آن جا قرار می‌گیرد و ثابت می‌ماند. همچنین بیان شده که در این مکان، جنین نیز به خوبی جا می‌گیرد و رشد می‌کند.
إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ یعنی: الی وقت خروج الولد و بلوغ حدّ الکمال. و قیل: إِلی قَدَرٍ مَعْلُومٍ اربعین یوما نطفة، و اربعین یوما علقة کقوله: «و نقرّ فی الارحام ما نشاء الی اجل مسمّی خلقا من بعد خلق».
هوش مصنوعی: تا زمان معینی اشاره دارد که به زمان تولد فرزند و رسیدن او به مرحله کمال مربوط می‌شود. برخی گفته‌اند که این مدت به طور خاص شامل چهل روز به عنوان نطفه و چهل روز به عنوان علقه است، همانطور که در آیه‌ای آمده است که می‌گوید: "ما در رحم‌ها آنچه را بخواهیم تا زمان معینی قرار می‌دهیم، آفرینشی پس از آفرینش".
فَقَدَرْنا قرأ اهل المدینة و الکسائی: فقدّرنا بالتّشدید من التّقدیر و قرأ الآخرون بالتّخفیف من القدرة لقوله: فَنِعْمَ الْقادِرُونَ. و قیل: معناهما واحد فنعم القادرون، ای فنعم المقدّرون یعنی: تقدیر الولد نطفة ثمّ علقة ثمّ مضغة ثمّ عظاما و قیل: «فَقَدَرْنا» من القدرة، ای قدرنا علی خلقکم حالا بعد حال و صورة بعد صورة.
هوش مصنوعی: در این متن به دو خوانش مختلف از واژه «فَقَدَرْنا» اشاره شده است. خواندن اول با تشدید است که به معنای تقدیر و تنظیم اشاره دارد، و خواندن دیگر با تخفیف است که به معنای قدرت و توانایی مربوط می‌شود. گفته شده که معانی این دو یکسان است؛ یعنی خداوند توانایی خود را در ایجاد و شکل دادن به انسان از مراحل مختلف بیان کرده است. در این تفسیر، به تکامل جنین از نطفه به علقه و سپس به مضغه و نهایتا به استخوان‌ها اشاره شده است. همچنین، این واژه‌ها به معنای قدرت خداوند در خلق موجودات با توجه به شرایط مختلف نیز تفسیر شده‌اند.
و قیل: «فَقَدَرْنا» «فَنِعْمَ الْقادِرُونَ» ای فملکنا فنعم المالکون ثمّ احتجّ علیهم فی الثّالثة بقوله: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً ای کنّا و غطاء تضمّ الاحیاء علی ظهورها و الاموات فی بطونها. یقال: کفت الشّی‌ء. یکفته اذا ضمّه و جمعه. و فی الحدیث عن رسول اللَّه (ص): «امرت ان اسجد علی سبعة اعضاء و لا اکفت ثوبا و لا شعرا»
هوش مصنوعی: در این متن به قدرت و سلطنت خداوند اشاره شده است و اینکه او زمین را به‌گونه‌ای خلق کرده که مکانی برای زندگی موجودات زنده باشد و همچنین مکان دفن مردگان. این مفهوم به این صورت بیان شده که زمین مانند پوششی است که همه موجودات زنده را در خود جای می‌دهد و مردگان را در آغوش خود می‌گیرد. همچنین در سخنی از پیامبر اسلام (ص) اشاره شده که او موظف است در هنگام سجده بر روی هفت عضو بدن خود سجده کند و در این هنگام نباید چیزی را جمع کند، مانند لباس یا مو.
و شهد الشّعبی جنازة فسئل عن قوله: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً أَحْیاءً وَ أَمْواتاً فاشار الی البیوت و قال: هذه کفات الاحیاء، ثمّ اشار الی القبور، و قال: هذه کفات الاموات. و فی الحدیث: «ضمّوا فواشیکم و اکفتوا صبیانکم»
هوش مصنوعی: و شهد الشّعبي در یک مراسم خاکسپاری حضور داشت و از او درباره سخنی پرسیدند که گفته بود: "آیا ما زمین را برای زندگان و مردگان مکان امنی قرار ندادیم؟" او به سمت خانه‌ها اشاره کرد و گفت: "این مکان‌های امن برای زندگان است"، سپس به قبرها اشاره کرد و گفت: "و این مکان‌های امن برای مردگان است." همچنین در حدیثی آمده است: "پیشاپیش همسایگان خود را نزدیک کنید و فرزندان خود را در کنار خود نگه دارید."
ای ضمّوهم الیکم و اجیفوا الأبواب و اطفئوا المصابیح فانّ للشّیطان خطفة و انتشارا فعلی هذا القول تقدیر الآیة: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً للخلق أَحْیاءً وَ أَمْواتاً فیکون الاحیاء و الاموات حالین للخلق. معنی آنست که: نه ما این زمین نهان دارنده خلق کردیم، همه را می‌پوشد، زندگان را و مردگان را. زندگان را مادر است، و مردگان را چادر است، و روا باشد که احیاء و اموات نعت زمین نهند. احیاء زمین مأهول است مزروع که در آن مردم بود و نباتات و درخت، و اموات زمین موات است غیران و بیابان از خلق تهی و از نباتات و درخت خالی. می‌گوید جلّ جلاله: ما این زمین را نهان‌دارنده نکردیم و آن را پاره‌پاره زنده و مرده نکردیم.
هوش مصنوعی: این متن به توصیف زمین و نقش آن در زندگی و مرگ موجودات زنده می‌پردازد. گفته می‌شود که زمین به عنوان مکانی برای نگهداری و پوشش دادن به انسان‌ها و موجودات زنده عمل می‌کند، به طوری که هم زندگان و هم مردگان را در خود جای می‌دهد. زندگان به مانند وسعت و زندگی در زمین به حساب می‌آیند، در حالی که مردگان به عنوان فضای خالی و بی‌جان در نظر گرفته می‌شوند. در نهایت، بیان می‌شود که زمین به هیچ عنوان برای تفکیک و تقسیم بین زنده‌ها و مرده‌ها ایجاد نشده و همگان را در خود می‌گنجاند.
وَ جَعَلْنا فِیها رَواسِیَ شامِخاتٍ ای جبالا ثوابت طوالا. و رجل شامخ ای متطاول متکبّر، قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: ما در آنجا کوه‌های بلند و ثابت قرار داده‌ایم. و نیز به معنای مردی بلند و متکبر است.
ایّها الشّامخ الّذی لا یرام
نحن من طینة علیک السّلام.
هوش مصنوعی: ای بلندمرتبه‌ای که به‌دست آوردن تو ممکن نیست، ما از خاک تو هستیم، سلام بر تو!
ولدی الموت تستوی الاقدام وَ أَسْقَیْناکُمْ ماءً فُراتاً ای جعلناه سقیا لکم و قیل، مکناکم من شربه و سقیه دوابکم و مزارعکم. قال ابن عباس: اصول انهار الارض اربعة: سیحان و الفرات و النّیل و جیحان، فسیحان دجله و جیحان نهر بلخ، و هی من الجنّة و تنبع فی الارض من تحت صخرة عند بیت المقدس. و معنی الفرات: اعذب العذوبة ضدّ الاجاج و کلّ عذب من الماء الفرات.
هوش مصنوعی: مردن بر اثر غرق شدن، موجب تساوی پاها می‌شود و ما به شما آبی گوارا دادیم، یعنی آبی که برای شما آورده‌ایم. گفته شده که ما امکان استفاده از این آب را برای نوشیدن و آبیاری دام‌ها و مزارع شما فراهم کرده‌ایم. ابن عباس گفته است: چهار منبع اصلی آب در زمین وجود دارد: سیحان، الفرات، نیل و جیحان. سیحان به دجله اشاره دارد و جیحان نهر بلخ است. این منابع از بهشت سرچشمه می‌گیرند و از زیر سنگی در نزدیکی بیت المقدس می‌جوشند. الفرات به معنی آب بسیار گوارا است و در مقابل آب شور قرار دارد؛ هر آبی که گواراست، فُرات نامیده می‌شود.
«وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ» بما وعد اللَّه فیها و اخبر عن قدرته علیها. قال اللَّه تعالی: مِنْها خَلَقْناکُمْ وَ فِیها نُعِیدُکُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُکُمْ تارَةً أُخْری و فی جمیع ما ذکر فی الآیة دلیل علی انّه قادر علیم و صانع حکیم، لم یخلق النّاس عبثا و لم یترکهم سدی و هو کما یبدی یعید. قوله: «انْطَلِقُوا» القول هاهنا مضمر، ای تقول لهم الخزنة: یا معشر المشرکین انطلقوا الی ظل ذی ثلث شعب ما کنتم به تکذبون ای امضوا الی النّار الّتی کنتم تکذّبون من اخبرکم بها انْطَلِقُوا إِلی ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ هذا الظّلّ هو الیحموم دخان جهنّم یطبق علی الخلق. ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ شعبة عن یمینهم و شعبة عن یسارهم و شعبة من فوقهم، فیحیط بهم کقوله: «أَحاطَ بِهِمْ سُرادِقُها». و قیل: «ثَلاثِ شُعَبٍ» شعبة من النّار و شعبة من الدّخان و شعبة من الزّمهریر. و قیل: یخرج عنق من النّار فتنشعب ثلاث شعب امّا النّور فیقف علی رؤس المؤمنین و الدّخان یقف علی رؤس المنافقین و اللّهب الصّافی یقف علی رؤس الکافرین ثمّ وصف ذلک ظلّ فقال: «لا ظَلِیلٍ» ای لیس فیه برد و لا راحة وَ لا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ ای و لا یدفع عنهم شیئا من حرّ جهنّم.
هوش مصنوعی: در آن روز، برای کسانی که دروغ می‌گویند، عذاب سختی در نظر گرفته شده است. خداوند به آنچه وعده داده و درباره قدرتش بر آن خبر داده، اشاره می‌کند. او می‌فرماید: «از این زمین شما را آفریدم و در آن شما را دوباره بازخواهیم گرداند و بار دیگر از آن شما را خارج می‌کنیم.» این آیات نشان‌دهنده‌ی علم و قدرت خداوند و حکمت خالق اوست، که انسان‌ها را بیهوده نیافریده و رها نکرده است. در آن روز به مشرکان گفته می‌شود: «به سمت سایه‌ای بروید با سه شعبه، چیزی که به آن کافر بودید.» این سایه به معنای دود دوزخ است که بر تمام مخلوقات سایه می‌افکند. سه شعبه به این معنی است که یکی در سمت راست، یکی در سمت چپ و یکی بالای سر آنهاست، و این سایه به دور آنها می‌پیچد. برخی می‌گویند این سه شعبه شامل یک شعبه از آتش، یک شعبه از دود و یک شعبه از سرما است. در یک تفسیر دیگر، به این صورت توضیح داده می‌شود که آتش به شکل یک گردن خارج می‌شود و به سه شعبه تقسیم می‌شود؛ نور برای مؤمنین، دود برای منافقین و شعله برای کافران. سپس این سایه توصیف می‌شود که «سایه‌ای نیست» به این معنا که در آن نه خنکی و آسودگی وجود دارد و نه چیزی از حرارت جهنم را دفع می‌کند.
«إِنَّها» یعنی: النّار «تَرْمِی بِشَرَرٍ» هی ما یتطایر من النّار واحدتها شررة «کَالْقَصْرِ» یعنی: کالبناء العظیم من هذه القصور المبنیّة و الحصون العظیمة. و قال عبد الرّحمن بن عابس: سألت ابن عباس عن قوله: إِنَّها تَرْمِی بِشَرَرٍ کَالْقَصْرِ قال: هی الخشب العظام المقطّعة و کنّا نعمل الی الخشب فنقطعها ثلاثة اذرع و فوق ذلک و دونه ندخرها للشّتاء فکنّا نسمّیها القصر و قال سعید بن جبیر و الضحاک: هی اصول النّخل و الشّجر العظام واحدتها قصرة مثل تمرة و تمر و جمرة و جمر.
هوش مصنوعی: «إنّها» به معنای آتش است که با جرقه‌هایی می‌سوزد. این جرقه‌ها، به مانند یک ساختمان بزرگ و عظیم، از آتش پرتاب می‌شوند. بعضی از مفسران، مانند عبد الرحمن بن عابس، گفته‌اند که این جرقه‌ها از چوب‌های بزرگ بریده شده به طول حدود سه ذرع و بیشتر یا کمتر تشکیل شده و ما این چوب‌ها را برای زمستان ذخیره می‌کردیم و به آنها «قصر» می‌گفتیم. همچنین سعید بن جبیر و الضحاک بیان کرده‌اند که این جرقه‌ها می‌تواند به ریشه‌های درختان و چوب‌های بزرگ تعلق داشته باشد که هر کدام به نامی نظیر «قصرة» یا «تمرة» شناخته می‌شوند.
کَأَنَّهُ جِمالَتٌ و قرأ حمزة و الکسائی و حفص: جمالة علی جمع جمل مثل حجر و حجارة. و قرأ یعقوب بضمّ الجیم بلا الف اراد الاشیاء العظام المجموعة المجملة و قرأ الآخرون: جمالات بالالف و کسر الجیم علی جمع الجمال و هی جمع الجمع. و قیل: جمع جمل کرجالات جمع رجل قوله: «صفر» ای سود، و العرب یسمّی السّود من الإبل صفرا لانّه تعلو سوادها صفرة کما قیل لبیض: الظّباء ادم لانّ بیاضها تعلوه کدرة. و فی الخبر: انّ شرر نار جهنّم سود کالقیر. شبّه الشّرر بالقصر و بالجمال فی الکبر و فی الکثرة و فی اللّون.
هوش مصنوعی: در این متن به بررسی برخی قراءات قرآن پرداخته شده است. به طور خاص، به واژه‌ای اشاره شده که می‌تواند به صورت‌های مختلفی خوانده شود و معانی متفاوتی از جمله جمع جمل و اشیاء بزرگ را در بر می‌گیرد. همچنین، به توصیف رنگ‌هایی که به دلالت بر رنگ سیاه و سفید در میان اعراب دارد، پرداخته شده و در این راستا شباهت‌هایی نیز میان شرر آتش جهنم و قصر و جمال از نظر بزرگی و رنگ بیان شده است.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما ذکرناه ثمّ یقال لهم ثانیا.
هوش مصنوعی: در آن روز، برای افرادی که به آنچه گفته شده است، دروغ می‌گویند، وای و عذاب وجود دارد و سپس به آنها دوباره گفته می‌شود.
هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ یوم القیامة یوم ممتدّ فیه حالات و مواقف فیمکنون من الکلام فی بعضها و ذلک فی قوله: «عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ» و یمنعون الکلام فی بعضها لقوله: هذا یَوْمُ لا یَنْطِقُونَ و اضافته الی الفعل یدلّ علی انّ المراد منه زمان او ساعة کقولک: آتیک یوم یقدم زید و انّما یقدم فی ساعة. و قیل «لا یَنْطِقُونَ» ای لا یجدون حجّة یحتجون بها.
هوش مصنوعی: این روز، روز قیامت است و در این روز وضعیت‌ها و موقعیت‌هایی وجود دارد که مردم می‌توانند در برخی از آنها صحبت کنند و در برخی دیگر نمی‌توانند. در آیه‌ای آمده است که در پیشگاه خداوند به جدال می‌پردازند. همچنین، گفته شده که در این روز، مردم نمی‌توانند صحبت کنند، که به این معناست که زمان یا ساعتی خاص از روز قیامت مورد نظر است. این به نوعی مانند آن است که بگویید در روزی که زید می‌رسد، به شما خواهم رسید و واقعاً زید در ساعتی خاص می‌آید. همچنین گفته شده که «نمی‌توانند صحبت کنند» به این معناست که آنها دلیلی برای دفاع از خود ندارند.
وَ لا یُؤْذَنُ لَهُمْ فَیَعْتَذِرُونَ ای لیس لهم عذر فیؤذن لهم فی الاعتذار و لو کان لهم عذر لم یمنعوا. قال الجنید: ای عذر لمن اعرض عن منعمه و کفر ایادیه و نعمه. و قیل: الفاء فی قوله: «فَیَعْتَذِرُونَ» لیست للجواب انّما هی عطف علی الجحد فی قوله: «لا یَنْطِقُونَ» و التّقدیر هذا یوم لا ینطقون و لا یعتذرون.
هوش مصنوعی: آنها اجازه‌ای برای عذرخواهی نخواهند داشت، یعنی عذری برای آنها وجود ندارد که بخواهند عذری ارائه کنند و اگر عذری داشتند، مانعی بر سر راهشان نمی‌بود. جنید می‌گوید: این عذر برای کسی است که از نعمت‌های خدا غفلت کرده و در برابر نعمت‌های او کفر ورزیده است. گفته شده است که "فَیَعْتَذِرُونَ" به معنای نتیجه‌گیری نیست، بلکه به این معناست که بیان می‌کند در آن روز نه تنها نمی‌توانند صحبت کنند، بلکه نمی‌توانند عذر و بهانه‌ای هم بیاورند.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بحجج اللَّه ثمّ یقال لهم ثالثا: هذا یَوْمُ الْفَصْلِ ای هذا یوم الجزاء و یوم یفصل بین اهل الجنّة و النّار فیبعث فریق الی الجنّة و فریق الی النّار، جمعناکم فیه و الاوّلین من الامم الماضیة.
هوش مصنوعی: در آن روز، وای بر کسانی که نشانه‌های خدا را انکار کردند. سپس به آنها گفته می‌شود که این روز، روز جداسازی است؛ یعنی روز پاداش، روزی که بین اهل بهشت و جهنم تفکیک صورت می‌گیرد. در این روز، گروهی به سوی بهشت و گروهی دیگر به سوی جهنم فرستاده می‌شوند و ما شما را در این روز به همراه پیشینیان از امم گذشته جمع کرده‌ایم.
فَإِنْ کانَ لَکُمْ کَیْدٌ فَکِیدُونِ ای ان کانت لکم حیلة الی التّخلص من حکمی فاحتالوا لانفسکم و تخلّصوا من حکمی لو قدرتم، یعنی: ان قدرتم علی ما کنتم تفعلونه قبل من العناد لرسلی و التّکذیب بآیاتی و ترک الاصغاء الی قولی: أَ لَمْ نَجْعَلِ الْأَرْضَ کِفاتاً الآیة فافعلوا ثمّ قال: وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بهذه الآیة و مضمونها و معناها.
هوش مصنوعی: اگر شما نقشه‌ای برای فرار از حکم من دارید، آن را اجرا کنید. اگر می‌توانید از حکم من رهایی یابید، خود را نجات دهید. به این معنا که اگر می‌توانید به کارهایی که پیش‌تر بر سر پیامبران من کرده‌اید و آیات من را انکار کرده‌اید، ادامه دهید و به گفته‌های من گوش ندهید: «آیا زمین را برای شما وسیله‌ای قرار ندادیم؟» پس عمل کنید. سپس می‌گوید: وای بر روزی که در آن، کسانی که به این آیه و محتوایش کفر ورزیدند، عذاب شوند.
إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَ عُیُونٍ ای ظلال اشجار الجنّة و عیون تفجر منها انهار الجنّة.
هوش مصنوعی: افراد پرهیزکار در سایه‌ها و کنار چشمه‌هایی هستند که از آنها نهرهای بهشتی جاری می‌شود، یعنی در سایه درختان بهشت و کنار چشمه‌هایی که آب خوشگوار بهشتی از آنها جاری است.
وَ فَواکِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ لذیذة مشتهاة یقال لهم: کُلُوا وَ اشْرَبُوا هَنِیئاً لا یشوبه مکروه و لا ینقطع بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدّنیا بطاعتی.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده که میوه‌هایی از آنچه که می‌خواهند و مورد علاقه‌شان است به آنها داده می‌شود و به آنها گفته می‌شود: "بخورید و بنوشید به طور خوشنود و بدون هیچ ناراحتی و بدون قطع شدن به خاطر اعمالی که در دنیا انجام داده‌اید".
إِنَّا کَذلِکَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ ای نثیب الّذین احسنوا فی تصدیقهم رسولی.
هوش مصنوعی: ما اینگونه به نیکی‌کاران پاداش می‌دهیم، یعنی به کسانی که در تصدیق پیامبر من نیکو عمل کردند.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما ذکرنا ثمّ خاطب فی عصر النّبی (ص) من المشرکین مبالغة فی زجرهم و انّهم فی ایثارهم العاجلة الفانیة علی الآجلة الباقیة من جملة المجرمین الّذین قال فیهم عند مفتتح هذه الآی کَذلِکَ نَفْعَلُ بِالْمُجْرِمِینَ فرجع آخر الکلام الی اوّله فقال: کُلُوا وَ تَمَتَّعُوا قَلِیلًا إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ ای عیشوا فی الدّنیا متمتّعین مسرورین ایّاما قلائل إِنَّکُمْ مُجْرِمُونَ و عاقبة المجرمین النّار.
هوش مصنوعی: در آن روز، برای کسانی که به آنچه ذکر کردیم کافر شده‌اند، عذاب بزرگی در نظر گرفته شده است. این خطاب به مشرکانی است که در زمان پیامبر (ص) بودند و به نوعی برای زجر آنها به کار رفته است. این افراد، لذت‌های زودگذر و فانی دنیا را به آنچه پایدار و باقی است، ترجیح داده‌اند و از جمله مجرمان به حساب می‌آیند. در ابتدای این آیات گفته شده است که چنین فکری در مورد مجرمان خواهیم کرد. در انتها، گفته می‌شود که «بخورید و لذت ببرید، اما فقط برای مدت کوتاهی، زیرا شما مجرم هستید» و نتیجه مجرمان، آتش است.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بما اعددناه للکفّار من العذاب الالیم.
هوش مصنوعی: در آن روز، برای کسانی که به حقایق کفر می‌ورزند، عذابی دردناک آماده شده است.
وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ ارْکَعُوا لا یَرْکَعُونَ کانوا فی الجاهلیّة یسجدون للاصنام و لا یرکعون لها فصار الرّکوع من اعلام صلوة المسلمین للَّه عزّ و جلّ و قال مقاتل: نزلت هذه الآیة فی بنی ثقیف حین امرهم رسول اللَّه (ص) بالصّلاة فقالوا: لا ننحنی فانّه مسبّة علینا. فقال رسول اللَّه (ص): «لا خیر فی دین لیس فیه رکوع و لا سجود».
هوش مصنوعی: زمانی که به آنها گفته می‌شود که رکوع کنید، این کار را انجام نمی‌دهند. در دوران جاهلیت، آنها برای بت‌ها سجده می‌کردند اما رکوع نمی‌کردند. به همین دلیل، رکوع به نشانه‌ای از نماز مسلمانان برای خداوند متعال تبدیل شده است. مقاتل می‌گوید: این آیه درباره بنی ثقیف نازل شده است، زمانی که پیامبر اسلام (ص) از آنها خواستند که نماز بخوانند و آنها گفتند که ما در برابر کسی خم نمی‌شویم، چون این کار برای ما ننگ است. پیامبر (ص) فرمودند: «در دینی که در آن رکوع و سجود نباشد، خیر و برکتی نیست».
و قال ابن عباس: هذا فی القیامة، یقال لهم: «ارکعوا» فلا یستطیعون کما یدعون الی السّجود فلا یستطیعون.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید: این در قیامت است، هنگامی که به آنها گفته می‌شود: «به رکوع بروید» اما نمی‌توانند، و همچنین وقتی به سجده دعوت می‌شوند، نمی‌توانند بروند.
وَیْلٌ یَوْمَئِذٍ لِلْمُکَذِّبِینَ بالصّلاة و وجوبها.
هوش مصنوعی: در آن روز، وای بر کسانی که به نماز و الزامی بودن آن دروغ می‌گویند.
فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ فبایّ کتاب، و بایّ خطاب، و بایّ کلام بعد القرآن یصدّقون و قد أبوا الایمان بالقرآن مع کونه معجزا قاطعا لاعذارهم و اللَّه اعلم بالمراد.
هوش مصنوعی: پس به کدام سخن بعد از آن (قرآن) ایمان خواهند آورد؟ به کدام کتاب، کدام گفتار و کدام کلام غیر از قرآن تصدیق خواهند کرد، با این حال که آنها از ایمان به قرآن سرباز زده‌اند در حالی که قرآن معجزه‌ای واضح و قاطع برای رفع بهانه‌هایشان است و خداوند به بهترین وجه می‌داند مقصود چیست.
میبدی