این سوره هزار و پنجاه و چهار حرفست. دویست و چهل کلمت، سی و یک آیت.
مجاهد و قتاده گفتند: این سوره مدنی است، به مدینه فرو آمده. عطا گفت: مکّی است به مکه فرو آمده. حسن گفت و عکرمه: یک آیه ازین سوره به مکه فرو آمد: فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً و باقی به مدینه فرو آمد. قومی گفتند: از اوّل سوره تا إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ به مکه فرو آمد و باقی به مدینه و درین سوره سه آیت منسوخ است: اطعام اسیر المشرکین منسوخ بآیة السّیف. فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ معنی الصّبر منسوخ بآیة السّیف. فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا منسوخ بقوله: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ. و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة هل اتی کان جزاؤه علی اللَّه جنّة و حریرا
قوله: هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ هذا استفهام تقریر و المعنی: الم یأت، و قیل: هَلْ هاهنا بمعنی قد، و هی کلمة توضع موضع التّقریر کما تقول لانسان قد کافاته علی جنایة هل وفّیتک ما تستحقّه؟، نظیره قوله: هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ. و «الْإِنْسانِ» آدم (ع). حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ ای قد أتی علیه زمان من الدّهر لم یکن له ذکر و ان کان شیئا لانّه کان ترابا و طینا اوّلا لا یذکر و لا یعرف و لا یدری ما اسمه و لا ما یراد به ثمّ نفخ فیه الرّوح فصار مذکورا للخلق و الملائکة معروفا لهم.
روی فی التّفسیر: انّ آدم کان مطروحا بین مکة و الطائف جسدا لا روح فیه اربعین سنة، ثمّ من حماء مسنون اربعین سنة، ثمّ من صلصال اربعین سنة، ثمّ خلقه بعد مائة و عشرین سنة.
و روی انّ عمر سمع رجلا یقرأ هذه الآیة: لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً فقال عمر: لیتها تمّت، یرید لیته بقی علی ما کان. و قیل: الانسان بنو آدم، و الحین مدّة لبثه فی بطن امّه تسعة اشهر الی ان صار شیئا مذکورا. و یحتمل انّ «الانسان» عامّ و حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ زمان، فترة الرّسل بعد عیسی (ع). لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً ای لم یذکروا یوحی و لا بعث الیهم رسول فی تلک المدّة.
إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ یعنی: اولاد آدم مِنْ نُطْفَةٍ ای منّی الرّجل و منّی المرأة «امشاج» اخلاط یعنی: ماء الرّجل و ماء المرأة یختلطان فی الرّحم فیکون منهما الولد فماء الرّجل ابیض غلیظ و ماء المرأة اصفر رقیق، فایّهما علا صاحبه کان الشّبه له.
و ما کان من عصب و عظم فمن نطفة الرّجل و ما کان من لحم و دم فمن ماء المرأة. و فی الخبر: «ما من مولود الّا و قد ذرّ علی نطفته من تربة حفرته کلّ واحد منهما مشیج بالآخر.
و «أَمْشاجٍ» جمع مشیج، و قیل: جمع مشج یقال: مشجت الشّی‌ء ای خلطته.
و وصف النّطفة بالامشاج و هی جمع لانّ النّطفة فی معنی النّطف، کما انّ الانسان فی معنی الانس، لانّهما جمیعا من اسماء الاجناس. و قال ابن مسعود: الامشاج: العروق الّتی تری فی النّطفة. و قال الحسن: من نطفة مشجت بدم و هو دم الحیضة، فاذا حبلت ارتفع الحیض. و قال قتادة هی اطوار الخلق نطفة ثمّ علقة ثمّ مضغة ثمّ عظما ثمّ یکسوه لحما ثمّ ینشئه خلقا آخر. و قال ابن عیسی: الامشاج الاخلاط من الطّبائع الّتی رکب علیها الحیوان من الحرارة و البرودة و الرّطوبة و الیبوسة. «نَبْتَلِیهِ» ای نختبره بالأمر و النّهی. و قیل: فیه تقدیم و تأخیر ای فَجَعَلْناهُ سَمِیعاً بَصِیراً، لنبتلیه لانّ الابتلاء لا یقع الّا بعد تمام الخلقة، و اللَّه عزّ و جلّ یبتلی لیخرج ما علم من عبده فیراه و یریه.
إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ ای بیّنّا له سبیل الحقّ و الباطل و الهدی و الضّلالة و عرفناه طریق الخیر و الشّرّ. کقوله: وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ. إِمَّا شاکِراً بتوفیقنا ایّاه وَ إِمَّا کَفُوراً بخذلاننا ایّاه، ای خلقناه شقیّا او سعیدا علی ما اردناه.
و قیل: معنی الکلام الجزاء، یعنی: بیّنّا لهم الطّریق ان شکرا و کفر و الشّاکر المؤمن، شکر المنعم نعمته فعبده و الکفور: الکافر کفر المنعم نعمته فعبد غیره. و الشّکر فی القرآن بمعنی الایمان کثیر، و الکفران بمعنی الکفر کثیر، و هو صریح فی قوله تعالی: إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ الی قوله: یَرْضَهُ لَکُمْ ثمّ بیّن ما للفریقین. فقال: إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَلاسِلَ یعنی: فی جهنّم کلّ سلسلة سبعون ذراعا.
قرأ نافع و الکسائی و ابو بکر عن عاصم: «سلاسلا» و «قواریرا» قواریرا کلهنّ باثبات الالف فی الوقف و بالتّنوین فی الوصل. و قرأ ابن کثیر: «قواریر الاولی بالالف فی الوقف و لا تنوین فی الوصل و سلاسل و قواریر الثّانیة بلا الف و لا تنوین. و قرأ ابو عمرو و ابن عامر و حفص: سلاسلا و قواریر الاولی بالالف فی الوقف و بغیر تنوین فی الوصل و قواریر الثّانیة بغیر الف و لا تنوین وَ «أَغْلالًا» جمع غلّ و هو القید الّذی یجمع الیمین و العنق «وَ سَعِیراً» نار موقدة.
إِنَّ الْأَبْرارَ یعنی: المؤمنین الصّادقین فی ایمانهم، المطیعین لربّهم، و احدهم بارّ، مثل شاهد و اشهاد و ناصر و انصار، و برّ ایضا مثل نهر و انهار «یَشْرَبُونَ» فی الآخرة «مِنْ کَأْسٍ» فیه شراب، ای خمر یأخذونها «کأسا» و یردّونها اناء کانَ مِزاجُها کافُوراً ای یمزج لهم بالکافور لبرده و عذوبته و طیب عرفه. و قیل: یخلط برائحة الکافور و یختم بالمسک. و قال اهل المعانی: اراد کالکافور فی بیاصه و طیب ریحه و برده، لانّ الکافور لا یشرب کقوله: «حَتَّی إِذا جَعَلَهُ ناراً» ای کنار و قال ابن کیسان: طیبت بالکافور و المسک و الزّنجبیل. و قال الواسطی: لمّا اختلفت احوالهم فی الدّنیا اختلف اشربتهم فی الآخرة. و کأس الکافور برّدت الدّنیا فی صدورهم و قوله: «عَیْناً» نصب علی البدل من الکافور. و قیل: نصب علی الحال، و قیل: نصب علی المدح. و قیل: من عین. و قوله: «بها» الباء زیادة وصلة، ای یشربها. و قیل الباء بمعنی: من، ای یشرب منها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً ای یشقّقونها فی جنانهم و منازلهم و یقودونها حیث شاؤا من قصورهم و غرفهم، کمن یکون له نهر فی الدّنیا یفجرها هنا و هاهنا الی حیث یرید. و قیل: هی عین فی دار النّبی (ص) تفجر الی دور الانبیاء علیهم السّلام و المؤمنین، ثمّ وصف هؤلاء و ذکر حالهم فی الدّنیا فقال تعالی: یُوفُونَ بِالنَّذْرِ قال قتادة. یعنی: بما فرض اللَّه تعالی علیهم من الصّلاة و الزّکاة و الحجّ و غیرها من الواجبات. و قال مجاهد و عکرمة: اذ انذروا فی طاعة اللَّه و فوا به. و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) قال: «من نذر ان یطیع اللَّه فلیطعه و من نذر ان یعصی اللَّه فلا یعصه»
و نهی رسول اللَّه (ص) عن النّذر و امر بالوفاء به و معنی النّذر الایجاب. وَ یَخافُونَ یَوْماً ای عقوبة یوم کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً ای فاشیا ممتدّا منتشرا و هو یوم القیامة یقال استطار الصّبح اذا امتدّ و انتشر. قال مقاتل: کان شرّه فاشیا فی السّماوات فانشقّت و تناثرت الکواکب و کوّرت الشّمس و القمر و فزعة الملائکة، و فی الارض نسفت الجبال و غارت المیاه و تکسر کلّ شی‌ء علی الارض من جبل و بناء.
وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ ای علی حبّهم ایّاه و حاجتهم الیه فی حال الضّیق و الجوع و قلّة الطّعام. و قیل: علی حبّ الاطعام. و قیل: علی حبّ اللَّه عزّ و جلّ مسکینا فقیرا لا مال له، و یتیما صغیرا لا اب له، و اسیرا. قال مجاهد و سعید بن جبیر و عطا: هو المسجون من اهل القبلة یحبس فی حقّ و قال قتادة: امر اللَّه بالاسراء ان یحسن الیهم و ان اسراءهم یومئذ لاهل الشّرک، فاخوک المسلم احقّ ان تطعمه. و قیل: الاسیر: المملوک. و قیل: المرأة
لقول النّبی (ص) اتّقوا اللَّه فی النّساء فانّهنّ عندکم عوان.
ابن عباس گفت: این آیت در شأن امیر المؤمنین علی (ع) فرو آمد و خاندان وی، و سبب آن بود که حسن و حسین علیهما السّلام هر دو بیمار شدند، رسول خدا (ص) بعیادت ایشان شد، با جمعی یاران، گفتند: «یا با الحسن لو نذرت علی ولدیک نذرا» اگر نذری کنی بر امید عافیت و شفای فرزندان مگر صواب باشد. علی (ع) نذر کرد که اگر فرزندان مرا ازین بیماری شفا آید و عافیت بود، شکر آن را سه روز روزه دارم، تقرّبا الی اللَّه عزّ و جلّ و طلبا لمرضاته. فاطمة زهرا علیها السّلام.
همین کرد، سه روز روزه نذر بر خود واجب کرد، کنیزکی داشتند نام وی فضّه بر موافقت ایشان همین نذر کرد ان برأ سیّد ای ممّا بهما صمت للَّه ثلاثة ایّام شکرا. پس ربّ العالمین ایشان را عافیت و صحّت داد، و ایشان بوفاء نذر باز آمدند و روزه داشتند، و در خانه ایشان هیچ طعام نه که روزه گشایند. علی مرتضی (ع) از جهودی خیبری، نام وی شمعون قرض خواست. آن جهود سه صاع جو بقرض بوی داد.
فاطمه زهرا علیها السّلام از آن جو یک صاع بآسیا دست آرد کرد و پنج قرص از آن بپخت. وقت افطار فرا پیش نهادند تا خورند. مسکینی فرا در سرای آمد آن ساعت و گفت: السّلام علیکم یا اهل بیت محمد، مسکین من مساکین المسلمین اطعمونی اطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. سخن درویش بسمع علی (ع) رسید، علی (ع) روی فرا فاطمه علیهما السّلام کرد، گفت:
فاطم ذات المجد و الیقین
یشکو الینا جائع حزین
اما ترین البائس المسکین
فاطمه علیها السّلام او را جواب داد:
یشکو الی اللَّه و یستکین
امرک یا بن عمّ سمع طاعة
یا بنة خیر النّاس اجمعین
ارجو اذا اشبعت ذا مجاعة
قد قام بالباب له حنین
ما بی من لوم و لا ضراعة
الحق بالاخیار و الجماعة
و ادخل الخلد و لی شفاعة آن گه طعام که پیش نهاده بود، جمله بدرویش دادند، و بر گرسنگی صبر کردند تا دیگر روز فاطمه علیها السّلام صاعی دیگر جو آرد کرد و از آن نان پخت.
چون شب در آمد، وقت افطار در پیش نهادند، یتیمی از اولاد مهاجران بر در بایستاد.
گفت: السّلام علیکم یا اهل بیت محمد (ص)، یتیم من اولاد المهاجرین استشهد والدی یوم العقبة اطعمونی اطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. علی چون سخن آن یتیم شنید، روی فرا فاطمه کرد علیهما السّلام گفت:
فاطم بنت السّیّد الکریم
فاطمه علیها السّلام جواب داد:
من یرحم الیوم فهو رحیم
انّی لاعطیه و لا ابالی
قد جاءنا اللَّه بذا الیتیم
امسوا جیاعا و هم اشبالی
موعده فی جنّة النّعیم
و اوثر اللَّه علی عیالی
اصغرهم یقتل فی القتال.
هم چنان طعام که در پیش بود، جمله بیتیم دادند و خود گرسنه خفتند دیگر روز آن صاع که مانده بود، فاطمه علیها السّلام آن را آرد کرد و بنان پخت و بوقت خوردن اسیری بر در سرای بایستاد گفت: السّلام علیکم یا اهل بیت النّبوّة اطعمونی اطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. آن طعام باسیر دادند، سه روز بگذشت که اهل بیت علی (ع) هیچ طعام نخوردند و بر گرسنگی صبر کردند و آن ما حضر که بود ایثار کردند، مرد درویش را و یتیم را و اسیر را، تا ربّ العالمین در شأن ایشان آیت فرستاد: وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً.
قوله: إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ هذه حکایة عن عقود القلب و النّیّات، و القول هاهنا مضمر، یعنی: و یقولون فی انفسهم إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ ای لطلب ثوابه و لرؤیته لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً ای مکافاة «وَ لا شُکُوراً» ای شکرا، یعنی: و لا ان یثنی به علینا. الشّکور مصدر کالعقود و الدّخول و الخروج. قال مجاهد و سعید بن جبیر: انّهم لم یتکلّموا به و لکن علم اللَّه ذلک من قلوبهم فاثنی علیهم.
إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً ای عقوبة یوما «عَبُوساً» ای ضیّقا کریها تعبس فیه الوجوه من هوله و شدّته و نسب العبوس الی الیوم کما یقال: یوم صائم و لیل نائم، و قیل: وصف الیوم بالعبوس ممّا فیه من الشّدّة. «قَمْطَرِیراً» شدیدا غلیظا اشدّ ما یکون من الایّام و اطوله فی البلاء. سئل الحسن عن القمطریر، فقال: سبحان اللَّه ما اشدّ اسمه و هو اشدّ من اسمه و قیل: العبوس و القمطریر کلاهما من صفة وجه الانسان فی ذلک الیوم العبوس بالشّفتین و القمطریر بقبض الجبهة و الحاجبین.
فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ یعنی الّذین یخافون وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً ای اعطاهم «نَضْرَةً» فی وجوههم وَ «سُرُوراً» فی قلوبهم.
وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا علی طاعة اللَّه و اجتناب معاصیه و قیل: علی ما صبروا علی الفقر و الصّوم و الجوع. و فی الخبر سئل رسول اللَّه (ص) عن الصّبر. فقال: «الصّبر اربعة: اوّلها الصّبر عند الصّدقة الاولی، و الصّبر علی اداء الفریضة، و الصّبر علی اجتناب محارم اللَّه، و الصّبر علی المصائب»
قوله: جَنَّةً وَ حَرِیراً قال الحسن: ادخلهم الجنّة و البسهم الحریر. کقوله: «وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ». و قیل: حریر الجنّة اوراق الاشجار. و قیل: الحریر کنایة عن لین العیش.
مُتَّکِئِینَ فِیها ای فی الجنّة عَلَی الْأَرائِکِ ای علی السّرور فی الحجال و لا یکون اریکة الّا اذا اجتمعا. قال مقاتل: الارائک السّرور فی الحجال من الدّر و الیاقوت موضونة بقضبان الذّهب و الفضّة و الوان الجواهر. و قیل: الاریکة ما یتّکاء علیه لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً ای قیظا و لا شتاء. قال قتادة: علم اللَّه سبحانه انّ شدّة الحرّ یوذی و شدّة البرد یوذی. فَوَقاهُمُ اللَّهُ اذیهما جمیعا.
و قال مقاتل: الزّمهریر: شی‌ء مثل رؤس الإبر ینزل من السّماء فی غایة البرد، و فی الخبر عن النّبی (ص) قال: اشتکت النّار الی ربّها فقالت أکل بعضی بعضا، فنفّسی فاذن لها فی کلّ عامّ بنفسین نفس فی الشّتاء و نفس فی الصّیف، فاشدّ ما تجدون من البرد من زمهریر جهنّم و اشدّ ما تجدون من الحرّ من حرّها.
روی عن ابن عباس قال: فبینا اهل الجنّة فی الجنّة اذا رأوا ضوء کضوء الشّمس و قد اشرقت الجنان لها فیقول اهل الجنّة: یا رضوان قال ربّنا عزّ و جلّ: لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً فیقول لهم رضوان: لیست هذه بشمس و لا قمر و لکن هذه فاطمة و علیّ ضحکا ضحکا اشرقت الجنان من نور ضحکهما
و فیهما انزل اللَّه تعالی: هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ الی قوله: وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً.
وَ دانِیَةً منصوب عطفا علی قوله: مُتَّکِئِینَ. و قوله: عَلَیْهِمْ ظِلالُها ای قربت اشجار الجنّة منهم حتّی صارت کالمظلّة علیهم و ان لم یکن هناک شمس وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا ای ادنیت ثمارها لهم یتمکّنون من قطافها علی الحال الّتی هم علیها قیاما و قعودا و مضطجعین تدنّی. الیهم. قال مجاهد: ارضی ارض الجنّة من و رق و ترابها المسک و اصول شجرها ذهب و افنانها لؤلؤ و زبرجد و یاقوت و الثّمر تحت ذلک، فمن أکل قائما لم یوذه و من أکل قاعدا لم یوذه و من أکل مضطجعا لم یوذه فذلک قوله عزّ و جلّ: وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا.
وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ ای یدیر علیهم خدمهم کؤس الشّراب و هی من فضّة و قیل: اوانی بیوتهم من فضّة. وَ أَکْوابٍ جمع کوب و هو الإبریق لا عروة له، و قال مجاهد: هی الاقداح کانَتْ قَوارِیرَا قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ ای لها بیاض الفضّة و صفاء القواریر، یری ما فی داخلها من خارجها و الاختیار ترک الصّرف فی قواریر و من صرف الاوّل فلکونه رأس آیة مرافقة للآیات الّتی تقدّمت و تأخّرت، و من صرف الثّانی ایضا فقد اتّبع اللّفظ اللّفظ علی عادة العرب کقولهم: جحر ضب خرب. قوله: قَدَّرُوها تَقْدِیراً ای جعلت الاکواب علی قدر ربّهم، ای لا تزید علی مقدار شربهم و لا تنقص، ای قدّرها لهم السّقاة و الخدم الّذین یطوفون علیهم یقدّرونها، ثمّ یُسْقَوْنَ و قیل: قدّروا فی انفسهم شیئا و تمنّوه فکان کما تمنّوه.
وَ یُسْقَوْنَ فِیها ای فی الجنّة کَأْساً من خمر کان مِزاجُها زَنْجَبِیلًا یشوّق و یطرب و الزّنجبیل ممّا کانت العرب تستطیبه جدّا فوعدهم اللَّه تعالی: انّهم یسقون فی الجنّة الکأس الممزوجة بزنجبیل الجنّة، و لا یشبه زنجبیل الجنّة زنجبیل الدّنیا، زنجبیل الجنّة لا مرارة فیها و لا عفوصة.
قال ابن عباس: کلّ ما ذکر اللَّه فی القرآن ممّا فی الجنّة و سمّاه له فی الدّنیا مثل. و قیل: هو عین فی الجنّة یوجد منها طعم الزّنجبیل یشربها المقرّبون صرفا و تمزج لسائر اهل الجنّة. قال ابن عیسی اذا مزج الشّراب بالزّنجبیل فاق فی الالذاذ عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا ای یسقون من عین فی الجنّة تسمّی سلسبیلا» ای سلسلة منقادة لهم جدیدة الجریة یصرّفونها حیث شاؤا. و قیل: طیّبة الطّعم و المذاق، تقول: هذا شراب سلسل و سلسلال و سلسبیل. قال مقاتل بن حیّان: سمّیت سلسبیلا لانّها تسیل علیهم فی الطّرق و فی منازلهم تنبع من اصل العرش من جنّة عدن الی اهل الجنان و شراب الجنّة علی برد الکافور و طعم الزّنجبیل و ریح المسک و قال الزّجاج: سمّیت سلسبیلا لانّها فی غایة السّلاسة تتسلسل فی الحلق و معنی قوله: «تُسَمَّی» ای توصف لانّ اکثر العلماء علی انّ سلسبیلا، صفة لا اسم و فی تفسیر ابن المبارک معناه: سل سبیلا الیها، ای سل اللَّه الیها سبیلا، فیحتمل ان تکون العین مسمّاة بهذه الجملة و یحتمل ان یکون الکلام قد تمّ علی قوله «تُسَمَّی» ای تذکر ثمّ استأنف فقال: سل سبیلا و اتّصاله فی المصحف لا یمنع صحّة هذا التّأویل لکثرة امثاله.
وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ ای غلمان ینشئهم اللَّه لخدمة المؤمنین و قیل: هم الاطفال لتسمیتهم ولدانا من الولادة «مُخَلَّدُونَ» ای دائمون لا یموتون و لا یهرمون و قیل: «مُخَلَّدُونَ» ای محلّون علیهم الحلیّ مشتقّ من الخلدة و هی جماعة الحلیّ. و قیل: «مُخَلَّدُونَ»، مقرّطون مستورون. إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لبیاضهم و حسنهم لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً و اللّؤلؤ اذا نثر من الخیط علی البساط کان احسن منه منظوما، و قیل: انّما شبّهوا بالمنثور لانتثارهم فی الخدمة و لو کانوا صفّا لشبّهوا بالمنظوم، و قیل: معناه کانّهم خلقوا من اللّؤلؤ المنثور لصفاء الوانهم و رقّة ابدانهم.
و فی التّفسیر: ما من انسان من اهل الجنّة الّا و یخدمه الف غلام.
وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ یعنی: الجنّة رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً و قیل: معناه وَ إِذا رَأَیْتَ ببصرک الجنّة رأیت ثمّ نعیما لا یوصف و ملکا کبیرا یدوم و لا ینقطع ادناهم منزلة من ینظر فی ملکه مسیرة الف عام یری اقصاه کما یری ادناه و قال مقاتل و الکلبی: هو انّ رسول ربّ العزّة من الملائکة لا یدخل علیه الّا باذنه. و قیل: الملک الکبیر قوله: لهم ما یشاءون فیها.
عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ قرأ اهل المدینة و حمزة: عالیهم ساکنة الیاء مکسورة الهاء، فیکون رفعا بالابتداء و خبره ثِیابُ سُندُسٍ. و قرأ الآخرون بنصب الیاء و ضمّ الهاء فیکون نصبا علی الحال، ای یطوف علیهم ولدان و علیهم ثیاب سندس فیکون حالا للولدان و یجوز ان یکون حالا للابرار. و قیل: عالِیَهُمْ ای فوقهم ثِیابُ سُندُسٍ فیکون منصوبا علی الظّرف و السّندس من الدّیباج و الحریر ما رقّ و الاستبرق.
ما غلظ. قرأ نافع و حفص: خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ مرفوعین، عطفا علی الثّیاب. و قرأهما حمزة و الکسائی: مجرورین و قرأ ابن کثیر و ابو بکر: خضر بالجرّ و استبرق بالرّفع، و قرأ ابو جعفر و اهل البصرة و الشّام: علی ضدّه، فالرّفع علی نعت الثّیاب و الجرّ علی نعت السّندس وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ یجوز ان یکون صفة للابرار و ان یکون صفة للولدان، و معناه: لبسوا فی الجنّة أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ قیل: یوافق اسمه اسم الفضّة فی الدّنیا و لکن عینه اجل من عین الفضّة الّتی فی الدّنیا، و قال فی موضع آخر: «أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ». قیل: الفضّة للخدم و الذّهب للمخدوم. و قیل: الفضّة للرّجال و الذّهب للنّساء، و قیل: یجمع بینهما، و قیل: فی ید کلّ واحد منهم ثلاثة اسورة واحد من فضّة و آخر من ذهب و آخر من لؤلؤ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً ای طاهرا من الاقذار و الاقذاء لم تدنّسه الایدی و لم تدسّه الا رجل کخمر الدّنیا. قال ابو قلابة و ابراهیم: یعنی انّه لا یصیر بولا نجسا و لکنّه یصیر رشحا فی ابدانهم کریح المسک و ذلک انّهم یؤتون بالطّعام فاذا کان آخر ذلک اتوا بالشّراب الطّهور فیشربون فیطهر بطونهم و یصیر ما اکلوا رشحا یخرج من جلودهم اطیب من المسک الاذفر و تضمر بطونهم و تعود شهوتهم. و قیل: یطهّرهم من کلّ اذی و من کلّ غلّ و غشّ، کقوله: «وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ» و قال جعفر: یطهّرهم به عن کلّ شی‌ء سواه اذ لا طاهر من تدنّس بشی‌ء من الاکوان و قال بعضهم: صلّیت خلف سهل بن عبد اللَّه العتمة فقرأ قوله: وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً فجعل یحرّک فمه کانّه یمصّ شیئا فلمّا فرغ من صلوته قیل له: أ تقرأ ام تشرب؟ قال: و اللَّه لو لم اجد لذّته عند قراءته کلذّتی عند شربه ما قرأته.
إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً ای یقال لهم انّ هذا کان لکم جزاء باعمالکم وَ کانَ سَعْیُکُمْ ای عملکم فی الدّنیا بطاعة اللَّه مَشْکُوراً محمودا یثنی به علیکم و قیل: عملکم مثاب علیه باکثر منه من قولهم دابّة شکور اذا اظهرت من السّمن فوق ما تعطی من العلف، فالعمل المشکور ان یکون الثّواب علیه کثیرا.
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا ای فرقنا انزاله فانزلناه آیة بعد آیة فی سنین کثیرة.
فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ ای ارض بقضائه و احبس نفسک علی حدّ الشّریعة علی ما امرت به من الاحکام وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً. الآثم: الفاجر، و الکفور: المبالغ فی الکفر «او» هاهنا بمعنی الواو، کانّه قال: و لا تطع منهم آثما و لا کفورا. قال قتادة: اراد بالآثم الکفور ابا جهل، و ذلک انّه لما فرض علی النّبی (ص) و هو یومئذ بمکّة نهاه ابو جهل عنها و قال لئن رأیت محمدا یصلّی لاطانّ علی عنقه فانزل اللَّه هذه الآیة. و قال مقاتل: اراد بالآثم عتبة بن ربیعة، قال للنّبی (ص): ان کنت صنعت ما صنعت لاجل النّساء فقد علمت قریش انّی من اجملها بناتا فانا ازوّجک ابنتی و اسوقها الیک بغیر مهر، فارجع عن هذا الامر! و قوله: «أَوْ کَفُوراً» یعنی: الولید بن المغیرة، قال للنّبی (ص): یا محمد ان کنت صنعت ما صنعت من اجل المال، فقد علمت قریش انّی من اکثرهم مالا، فانا اعطیک من المال حتّی ترضی فارجع عن هذا الأمر فانزل اللَّه عزّ و جلّ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً.
وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا بُکْرَةً ای صلاة الفجر و أَصِیلًا صلاة الظّهر و العصر.
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ صلاة العشائین وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا ای التّطوّع بصلاة اللّیل، و قیل: المراد به الادامة علی ذکر اللَّه فی الاوقات کلّها.
إِنَّ هؤُلاءِ یعنی: کفّار مکة یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ ای الدّار العاجلة و هی الدّنیا وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یعنی: امامهم و قدّامهم، کقوله: «وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ» «یَوْماً ثَقِیلًا» ای یترکون الاستعداد لیوم ثقیل شدید عقوبته علی الکافرین و هو یوم القیامة.
نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ ای خلقهم، یقال: اسر الرّجل احسن الاسر، ای خلق احسن الخلق و قیل: احکمنا خلقهم و مفاصلهم و اوصالهم بعضا الی بعض بالعروق و العصب و قیل: معناه حفظ علیهم مخارج حاجاتهم یمسکها متی شاء و یرسلها متی شاء. وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِیلًا ای اذا شئنا اهلکناهم و جئنا باشباههم فجعلناهم بدلا منهم.
إِنَّ هذِهِ ای هذه السّورة و هذه الآیات تذکرة، ای عظة و تذکیر للخلق و تبیین ما هو خیر لکم فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا ای الی ثواب ربّه بطاعته و ایمانه و توبته و اتّباع رسله. «سَبِیلًا» ای وسیلة، ثمّ اخبر انّ ذلک لیس بموکول الی مشیّتهم فانّ المدار فیه علی المشیّة القدیمة فقال: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ ای لستم تشاءون الّا بمشیّة اللَّه انّ الامر الیه لا الیکم. قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو: یشاءون بالیاء و قرأ الباقون بالتّاء إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً عالما بالمهتدی و الضّالّ «حَکِیماً» فیما شاء بمن شاء.
یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ ای فی جنّته و هو المؤمنون المطیعون، و قیل: یوفّق من یشاء لطاعته فی الدّنیا و یدخل الجنّة من یشاء منهم فی الآخرة. و قیل: «فِی رَحْمَتِهِ» ای فی دینه. وَ الظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً ای و یعذّب الظّالمین الکافرین عذابا وجیعا.
برگردان به زبان ساده
این سوره هزار و پنجاه و چهار حرفست. دویست و چهل کلمت، سی و یک آیت.
هوش مصنوعی: این سوره شامل هزار و پنجاه و چهار حرف، دویست و چهل کلمه و سی و یک آیه است.
مجاهد و قتاده گفتند: این سوره مدنی است، به مدینه فرو آمده. عطا گفت: مکّی است به مکه فرو آمده. حسن گفت و عکرمه: یک آیه ازین سوره به مکه فرو آمد: فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً و باقی به مدینه فرو آمد. قومی گفتند: از اوّل سوره تا إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ به مکه فرو آمد و باقی به مدینه و درین سوره سه آیت منسوخ است: اطعام اسیر المشرکین منسوخ بآیة السّیف. فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ معنی الصّبر منسوخ بآیة السّیف. فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا منسوخ بقوله: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ. و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة هل اتی کان جزاؤه علی اللَّه جنّة و حریرا
هوش مصنوعی: مجاهد و قتاده بر این باورند که این سوره در مدینه نازل شده است، در حالی که عطا معتقد است این سوره مکّی است و در مکه نازل شده. حسن و عکرمه نیز اشاره کردند که یک آیه از این سوره در مکه نازل شده و باقی آن در مدینه نازل شده است. برخی نیز گفتند که از ابتدای سوره تا آیه‌ای خاص، در مکه نازل شده و باقی آن در مدینه است. در این سوره سه آیه منسوخ وجود دارد؛ یکی از آنها مربوط به اطعام اسیران مشرک است که با آیه‌ای مرتبط با شمشیر منسوخ شده. همچنین معنای صبر در آیه‌ای منسوخ شده و آیه‌ای دیگر نیز درباره انتخاب راه به سوی خداوند منسوخ شده است. ابی بن کعب نقل کرده که پیامبر (ص) فرموده‌اند: «هر کس سوره هل اتی را بخواند، پاداش او بر خداوند بهشت و ابریشمی خواهد بود.»
قوله: هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ هذا استفهام تقریر و المعنی: الم یأت، و قیل: هَلْ هاهنا بمعنی قد، و هی کلمة توضع موضع التّقریر کما تقول لانسان قد کافاته علی جنایة هل وفّیتک ما تستحقّه؟، نظیره قوله: هَلْ ثُوِّبَ الْکُفَّارُ ما کانُوا یَفْعَلُونَ. و «الْإِنْسانِ» آدم (ع). حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ ای قد أتی علیه زمان من الدّهر لم یکن له ذکر و ان کان شیئا لانّه کان ترابا و طینا اوّلا لا یذکر و لا یعرف و لا یدری ما اسمه و لا ما یراد به ثمّ نفخ فیه الرّوح فصار مذکورا للخلق و الملائکة معروفا لهم.
هوش مصنوعی: آیا بر انسان زمانی نگذشته است که چیزی از او یاد نشود؟ این جمله به معنای آن است که آیا هیچ زمانی بر انسان نگذشته که او وجود نداشته باشد. برخی نیز گفته‌اند که این عبارت به معنای "بله، چنین زمانی وجود داشته" است. در واقع، این جمله نوعی تأکید است. در اینجا منظور از "انسان" آدم (ع) است. در گذشته، زمانی بر او گذشته که به عنوان یک موجود شناخته شده نبود و حتی نامی نداشت، زیرا در آغاز تنها از خاک و گل درست شده بود و هیچ‌گونه شناختی از خود نداشت. سپس با دمیده شدن روح در او، به موجودی شناخته شده تبدیل شد و به مخلوقات و ملائکه معروف گردید.
روی فی التّفسیر: انّ آدم کان مطروحا بین مکة و الطائف جسدا لا روح فیه اربعین سنة، ثمّ من حماء مسنون اربعین سنة، ثمّ من صلصال اربعین سنة، ثمّ خلقه بعد مائة و عشرین سنة.
هوش مصنوعی: آدم به مدت چهل سال به صورت جسدی بدون روح در بین مکه و طایف قرار داشت. سپس چهل سال در مرحله‌ای از خاک سیاه و چهل سال دیگر به شکل گلی لومین شکل گرفت. بعد از گذشت یکصد و بیست سال، او آفرینش نهایی خود را پیدا کرد.
و روی انّ عمر سمع رجلا یقرأ هذه الآیة: لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً فقال عمر: لیتها تمّت، یرید لیته بقی علی ما کان. و قیل: الانسان بنو آدم، و الحین مدّة لبثه فی بطن امّه تسعة اشهر الی ان صار شیئا مذکورا. و یحتمل انّ «الانسان» عامّ و حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ زمان، فترة الرّسل بعد عیسی (ع). لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً ای لم یذکروا یوحی و لا بعث الیهم رسول فی تلک المدّة.
هوش مصنوعی: عمر شنید که مردی این آیه را می‌خواند: "او چیزی نبود که ذکر شده باشد" و گفت: ای کاش ادامه داشت، منظورش این بود که کاش بر همان حالت باقی می‌ماند. گفته می‌شود که "انسان" به بنی‌آدم اشاره دارد و "حین" به مدت زمان نه ماهه‌ای اشاره می‌کند که انسان در شکم مادرش هست تا به مرحله‌ای برسد که ذکرش بر زبان‌ها بیفتد. همچنین ممکن است "انسان" به معنای عام باشد و "حین" زمان خاصی از تاریخ را نشان دهد، مدت زمانی که پیامبران بعد از عیسی (ع) در آن دوره نبودند. "لم یکن شیئاً مذکوراً" به این معناست که در آن زمان نه وحيی نازل شده و نه پیامبری به سوی آنان فرستاده شده بود.
إِنَّا خَلَقْنَا الْإِنْسانَ یعنی: اولاد آدم مِنْ نُطْفَةٍ ای منّی الرّجل و منّی المرأة «امشاج» اخلاط یعنی: ماء الرّجل و ماء المرأة یختلطان فی الرّحم فیکون منهما الولد فماء الرّجل ابیض غلیظ و ماء المرأة اصفر رقیق، فایّهما علا صاحبه کان الشّبه له.
هوش مصنوعی: ما انسان را از نطفه‌ای خلق کردیم که شامل مایع مرد و مایع زن است. این دو مایع در رحم با هم مخلوط می‌شوند و از آنها فرزند به دنیا می‌آید. مایع مرد سفید و غلیظ است و مایع زن زرد و رقیق. هر کدام از این دو مایع که غالب شود، شباهت بیشتری به او خواهد داشت.
و ما کان من عصب و عظم فمن نطفة الرّجل و ما کان من لحم و دم فمن ماء المرأة. و فی الخبر: «ما من مولود الّا و قد ذرّ علی نطفته من تربة حفرته کلّ واحد منهما مشیج بالآخر.
هوش مصنوعی: هرچه از عصب و استخوان است، از نطفه مرد می‌آید و هرچه از گوشت و خون است، از آب زن نشأت می‌گیرد. در یک روایت آمده است که هیچ کودکی نیست مگر اینکه بر نطفه‌اش از خاکی که در آن به دنیا آمده، زده شده است و هر یک از این دو، در هم آمیخته‌اند.
و «أَمْشاجٍ» جمع مشیج، و قیل: جمع مشج یقال: مشجت الشّی‌ء ای خلطته.
هوش مصنوعی: کلمه «أَمْشاجٍ» جمع کلمه «مشیج» است و گفته شده است که جمع «مشج» نیز به همین معناست. به معنای خلط کردن چیزی است.
و وصف النّطفة بالامشاج و هی جمع لانّ النّطفة فی معنی النّطف، کما انّ الانسان فی معنی الانس، لانّهما جمیعا من اسماء الاجناس. و قال ابن مسعود: الامشاج: العروق الّتی تری فی النّطفة. و قال الحسن: من نطفة مشجت بدم و هو دم الحیضة، فاذا حبلت ارتفع الحیض. و قال قتادة هی اطوار الخلق نطفة ثمّ علقة ثمّ مضغة ثمّ عظما ثمّ یکسوه لحما ثمّ ینشئه خلقا آخر. و قال ابن عیسی: الامشاج الاخلاط من الطّبائع الّتی رکب علیها الحیوان من الحرارة و البرودة و الرّطوبة و الیبوسة. «نَبْتَلِیهِ» ای نختبره بالأمر و النّهی. و قیل: فیه تقدیم و تأخیر ای فَجَعَلْناهُ سَمِیعاً بَصِیراً، لنبتلیه لانّ الابتلاء لا یقع الّا بعد تمام الخلقة، و اللَّه عزّ و جلّ یبتلی لیخرج ما علم من عبده فیراه و یریه.
هوش مصنوعی: نطفه به عنوان مجموعه‌ای از ترکیبات توصیف شده است، زیرا نطفه در واقع به معنی مجموعه‌ای از نطفه‌هاست، همان‌طور که انسان به معنی موجودات انسانی است و هر دو از نام‌های نوعی هستند. ابن مسعود بیان کرده که «امشاج» به عروق موجود در نطفه اشاره دارد. حسن نیز گفته است که نطفه از ترکیبی با خون حیض ایجاد می‌شود و وقتی باردار می‌شود، دوره حیض متوقف می‌شود. قتاده معتقد است که این مراحل آفرینش شامل نطفه، سپس علقه، بعد مضغه، سپس استخوان و در نهایت پوشانده شدن با گوشت است تا اینکه موجودی جدید خلق شود. ابن عیسی اشاره کرده که امشاج ترکیبی از عناصر طبیعی است که بدن حیوانات از گرما، سرما، رطوبت و خشکی تشکیل شده است. در ادامه، «نبتلیه» به معنای آزمودن انسان از طریق فرمان‌ها و نهی‌هاست. همچنین گفته شده که در این فرایند جابه‌جایی وجود دارد، به گونه‌ای که «او را شنوا و بینا قرار دادیم تا او را بیازماییم»، زیرا آزمون فقط بعد از کامل شدن خلقی انجام می‌شود و خداوند عزوجل افراد را می‌آزماید تا آنچه را که از بندگانش می‌داند، ببیند و به آنان نشان دهد.
إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ ای بیّنّا له سبیل الحقّ و الباطل و الهدی و الضّلالة و عرفناه طریق الخیر و الشّرّ. کقوله: وَ هَدَیْناهُ النَّجْدَیْنِ. إِمَّا شاکِراً بتوفیقنا ایّاه وَ إِمَّا کَفُوراً بخذلاننا ایّاه، ای خلقناه شقیّا او سعیدا علی ما اردناه.
هوش مصنوعی: ما راه را به او نشان دادیم، یعنی مسیر حق و باطل، هدایت و گمراهی را برای او روشن کردیم و او را به مسیر خوبی و بدی آشنا ساختیم. مانند گفته‌ای که می‌گوید: ما او را به دو راه هدایت کردیم. حال او یا شاکر و سپاسگزار توفیقات ما خواهد بود، یا کافر و ناسپاس نسبت به دلیل‌ها و امکاناتی که به او داده‌ایم. به همین ترتیب، ما او را به گونه‌ای آفریده‌ایم که یا خوشبخت و سعادتمند باشد و یا بدبخت و شقاوت‌زده، بسته به اراده ما.
و قیل: معنی الکلام الجزاء، یعنی: بیّنّا لهم الطّریق ان شکرا و کفر و الشّاکر المؤمن، شکر المنعم نعمته فعبده و الکفور: الکافر کفر المنعم نعمته فعبد غیره. و الشّکر فی القرآن بمعنی الایمان کثیر، و الکفران بمعنی الکفر کثیر، و هو صریح فی قوله تعالی: إِنْ تَکْفُرُوا فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ الی قوله: یَرْضَهُ لَکُمْ ثمّ بیّن ما للفریقین. فقال: إِنَّا أَعْتَدْنا لِلْکافِرِینَ سَلاسِلَ یعنی: فی جهنّم کلّ سلسلة سبعون ذراعا.
هوش مصنوعی: در این متن بیان شده است که معنای صحبت در مورد پاداش به این صورت است که راه را برای آنها روشن کرده‌ایم، به گونه‌ای که شکرگزاران مؤمن، نعمت‌ها را می‌شناسند و شکر می‌کنند، در حالی که کافران با نافرمانی و عدم شکرگزاری، نعمت‌ها را انکار می‌کنند و به غیر خداوند روی می‌آورند. در قرآن، واژه شکر به معنی ایمان زیاد به کار رفته و کفر نیز به معنای نافرمانی بیان شده است. به وضوح در آیه‌ای ذکر شده که اگر کافر باشید، خداوند از شما بی‌نیاز است و سپس نتایج این دو گروه را توضیح داده و برای کافران عذاب‌های سختی مانند زنجیرهایی در جهنم ذکر کرده است که هر زنجیر به طول هفتاد ذراع است.
قرأ نافع و الکسائی و ابو بکر عن عاصم: «سلاسلا» و «قواریرا» قواریرا کلهنّ باثبات الالف فی الوقف و بالتّنوین فی الوصل. و قرأ ابن کثیر: «قواریر الاولی بالالف فی الوقف و لا تنوین فی الوصل و سلاسل و قواریر الثّانیة بلا الف و لا تنوین. و قرأ ابو عمرو و ابن عامر و حفص: سلاسلا و قواریر الاولی بالالف فی الوقف و بغیر تنوین فی الوصل و قواریر الثّانیة بغیر الف و لا تنوین وَ «أَغْلالًا» جمع غلّ و هو القید الّذی یجمع الیمین و العنق «وَ سَعِیراً» نار موقدة.
هوش مصنوعی: نافع، کسایی و ابو بکر از عاصم خوانده‌اند: «سلاسلا» و «قواریرا» که در هر دو کلمه الف در وقف ثابت است و در وصل با تنوین هستند. ابن کثیر خوانده است: «قواریر» با الف در وقف و بدون تنوین در وصل و «سلاسل» و «قواریر» دوم بدون الف و بدون تنوین. ابو عمرو، ابن عامر و حفص نیز «سلاسلا» و «قواریر» اول را با الف در وقف و بدون تنوین در وصل خوانده‌اند و «قواریر» دوم را بدون الف و بدون تنوین. همچنین «أَغْلالًا» جمع کلمه «غلّ» است که به معنای قید است که دست و گردن را می‌بندد و «وَ سَعِیراً» به معنای آتش شعله‌ور است.
إِنَّ الْأَبْرارَ یعنی: المؤمنین الصّادقین فی ایمانهم، المطیعین لربّهم، و احدهم بارّ، مثل شاهد و اشهاد و ناصر و انصار، و برّ ایضا مثل نهر و انهار «یَشْرَبُونَ» فی الآخرة «مِنْ کَأْسٍ» فیه شراب، ای خمر یأخذونها «کأسا» و یردّونها اناء کانَ مِزاجُها کافُوراً ای یمزج لهم بالکافور لبرده و عذوبته و طیب عرفه. و قیل: یخلط برائحة الکافور و یختم بالمسک. و قال اهل المعانی: اراد کالکافور فی بیاصه و طیب ریحه و برده، لانّ الکافور لا یشرب کقوله: «حَتَّی إِذا جَعَلَهُ ناراً» ای کنار و قال ابن کیسان: طیبت بالکافور و المسک و الزّنجبیل. و قال الواسطی: لمّا اختلفت احوالهم فی الدّنیا اختلف اشربتهم فی الآخرة. و کأس الکافور برّدت الدّنیا فی صدورهم و قوله: «عَیْناً» نصب علی البدل من الکافور. و قیل: نصب علی الحال، و قیل: نصب علی المدح. و قیل: من عین. و قوله: «بها» الباء زیادة وصلة، ای یشربها. و قیل الباء بمعنی: من، ای یشرب منها عِبادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَها تَفْجِیراً ای یشقّقونها فی جنانهم و منازلهم و یقودونها حیث شاؤا من قصورهم و غرفهم، کمن یکون له نهر فی الدّنیا یفجرها هنا و هاهنا الی حیث یرید. و قیل: هی عین فی دار النّبی (ص) تفجر الی دور الانبیاء علیهم السّلام و المؤمنین، ثمّ وصف هؤلاء و ذکر حالهم فی الدّنیا فقال تعالی: یُوفُونَ بِالنَّذْرِ قال قتادة. یعنی: بما فرض اللَّه تعالی علیهم من الصّلاة و الزّکاة و الحجّ و غیرها من الواجبات. و قال مجاهد و عکرمة: اذ انذروا فی طاعة اللَّه و فوا به. و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) قال: «من نذر ان یطیع اللَّه فلیطعه و من نذر ان یعصی اللَّه فلا یعصه»
هوش مصنوعی: افراد نیکوکار، به معنای مؤمنان صادق در ایمان خود و فرمانبردارانی از پروردگار هستند. آنها مانند شاهدان و یاری‌دهندگان به یکدیگر عمل می‌کنند. همچنین، نیکوکاران به نهرهایی تشبیه می‌شوند که در آخرت از جامی می‌نوشند که در آن شرابی خوشمزه وجود دارد، یعنی شرابی که از آن می‌نوشند و طعمی دلچسب دارد. این شراب با کافور مخلوط شده است تا طعم و سردی و خوشبویی خاصی داشته باشد. برخی گفته‌اند که این شراب با عطری از کافور و در نهایت با مشک ترکیب شده است. مفهوم این است که کیفیت این شراب به لحاظ طعم و بوی آن مشابه کافور است. همچنین، نهرهایی که در بهشت برای بندگان خدا وجود دارد، از آنجا که در دنیا شرایط آنها متفاوت است، در آخرت نیز نوشیدنی‌های متفاوتی خواهند داشت. بندگان خدا می‌توانند این نهرها را در باغ‌هایشان هدایت کنند و به هر کجا بخواهند ببرند، مشابه این که در دنیا نهرهایی دارند که می‌توانند هر جا بخواهند آنها را هدایت کنند. در قرآن بیان شده که نیکوکاران به نذرهای خود عمل می‌کنند، یعنی به امور واجبی همچون نماز، زکات و حج عمل می‌نمایند. در سخنی از رسول خدا آمده که اگر کسی نذر کرده تا فرمانبرداری کند، باید به آن عمل کند و اگر نذر کرده که معصیت کند، نباید معصیت نماید.
و نهی رسول اللَّه (ص) عن النّذر و امر بالوفاء به و معنی النّذر الایجاب. وَ یَخافُونَ یَوْماً ای عقوبة یوم کانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً ای فاشیا ممتدّا منتشرا و هو یوم القیامة یقال استطار الصّبح اذا امتدّ و انتشر. قال مقاتل: کان شرّه فاشیا فی السّماوات فانشقّت و تناثرت الکواکب و کوّرت الشّمس و القمر و فزعة الملائکة، و فی الارض نسفت الجبال و غارت المیاه و تکسر کلّ شی‌ء علی الارض من جبل و بناء.
هوش مصنوعی: پیامبر گرامی اسلام (ص) نذر کردن را نهی کرده و بر وفای به آن تأکید کرده‌اند. نذر به معنای الزام و تعهد است. و آنها از روزی می‌ترسند که عذاب آن فراگیر و گسترده است، که اشاره به روز قیامت دارد. گویند که صبح را می‌گویند "استطار" زمانی که گسترده و منتشر می‌شود. مقاتل می‌گوید: در آن روز، شر و بدی در آسمان‌ها به قدری فراگیر می‌شود که ستاره‌ها شکافته و پراکنده می‌شوند، خورشید و ماه به هم جمع می‌شوند و فرشتگان به وحشت می‌افتند. در زمین، کوه‌ها به لرزه درمی‌آیند و آب‌ها فرو می‌روند و همه چیز بر روی زمین از کوه و بنا خراب می‌شود.
وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ ای علی حبّهم ایّاه و حاجتهم الیه فی حال الضّیق و الجوع و قلّة الطّعام. و قیل: علی حبّ الاطعام. و قیل: علی حبّ اللَّه عزّ و جلّ مسکینا فقیرا لا مال له، و یتیما صغیرا لا اب له، و اسیرا. قال مجاهد و سعید بن جبیر و عطا: هو المسجون من اهل القبلة یحبس فی حقّ و قال قتادة: امر اللَّه بالاسراء ان یحسن الیهم و ان اسراءهم یومئذ لاهل الشّرک، فاخوک المسلم احقّ ان تطعمه. و قیل: الاسیر: المملوک. و قیل: المرأة
هوش مصنوعی: در این متن به موضوع اطعام و کمک به نیازمندان اشاره شده است. افرادی که از روی محبت و در شرایط دشوار و گرسنگی به دیگران غذا می‌دهند، مورد ستایش قرار گرفته‌اند. همچنین ذکر شده که این کمک می‌تواند به مسکینی فقیر، یتیمی کوچک و یا اسیری مربوط باشد. برخی مفسران نیز تأکید دارند که انسان‌ها باید به یکدیگر کمک کنند، به‌ویژه به مسلمانان و کسانی که در شرایط سخت قرار دارند. در نهایت، این مفهوم به نوعی به اهمیت همدردی و کمک به دیگران در جامعه مرتبط است.
لقول النّبی (ص) اتّقوا اللَّه فی النّساء فانّهنّ عندکم عوان.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرموده‌اند که از خداوند نسبت به زنان پرهیز کنید، زیرا آنها در نزد شما همچون اسیران هستند.
ابن عباس گفت: این آیت در شأن امیر المؤمنین علی (ع) فرو آمد و خاندان وی، و سبب آن بود که حسن و حسین علیهما السّلام هر دو بیمار شدند، رسول خدا (ص) بعیادت ایشان شد، با جمعی یاران، گفتند: «یا با الحسن لو نذرت علی ولدیک نذرا» اگر نذری کنی بر امید عافیت و شفای فرزندان مگر صواب باشد. علی (ع) نذر کرد که اگر فرزندان مرا ازین بیماری شفا آید و عافیت بود، شکر آن را سه روز روزه دارم، تقرّبا الی اللَّه عزّ و جلّ و طلبا لمرضاته. فاطمة زهرا علیها السّلام.
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل می‌کند که این آیه درباره امیرالمؤمنین علی (ع) و خانواده‌اش نازل شده است. داستان از این قرار است که حسن و حسین (ع) به شدت بیمار شدند و رسول خدا (ص) به عیادت آنها رفت. در آنجا برخی از یاران گفتند: «ای حسن، اگر بر این شرایط نذر کنی، ممکن است به امید بهبودی فرزندان، کار خوبی باشد.» علی (ع) نذر کرد که اگر فرزندانش از این بیماری خوب شوند، به خاطر این نعمت، سه روز روزه خواهد گرفت تا به درگاه خداوند نزدیک‌تر شود و رضایت او را جلب کند. فاطمه زهرا (ع) نیز در اینجا حضور داشت.
همین کرد، سه روز روزه نذر بر خود واجب کرد، کنیزکی داشتند نام وی فضّه بر موافقت ایشان همین نذر کرد ان برأ سیّد ای ممّا بهما صمت للَّه ثلاثة ایّام شکرا. پس ربّ العالمین ایشان را عافیت و صحّت داد، و ایشان بوفاء نذر باز آمدند و روزه داشتند، و در خانه ایشان هیچ طعام نه که روزه گشایند. علی مرتضی (ع) از جهودی خیبری، نام وی شمعون قرض خواست. آن جهود سه صاع جو بقرض بوی داد.
هوش مصنوعی: این افراد تصمیم گرفتند که به مدت سه روز روزه بگیرند و این نذر را بر خود واجب کردند. یکی از کنیزان آنها به نام فضّه نیز با آنها هم‌نظری کرد و نذر را به عنوان شکرگزاری برای خداوند به‌جا آورد. خداوند نیز به آنها سلامتی و عافیت عطا کرد و پس از اتمام نذر، به روزه‌داری ادامه دادند در حالی که در خانه‌شان هیچ غذایی برای افطار وجود نداشت. علی مرتضی (ع) از یک یهودی به نام شمعون قرض خواست و آن یهودی سه صاع جو به او قرض داد.
فاطمه زهرا علیها السّلام از آن جو یک صاع بآسیا دست آرد کرد و پنج قرص از آن بپخت. وقت افطار فرا پیش نهادند تا خورند. مسکینی فرا در سرای آمد آن ساعت و گفت: السّلام علیکم یا اهل بیت محمد، مسکین من مساکین المسلمین اطعمونی اطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. سخن درویش بسمع علی (ع) رسید، علی (ع) روی فرا فاطمه علیهما السّلام کرد، گفت:
هوش مصنوعی: فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها مقداری آرد تهیه کرد و پنج نان از آن پخت. وقتی زمان افطار رسید، در خانه‌اشان مسکینی آمد و گفت: سلام بر شما، ای خانواده محمد، من یکی از نیازمندان مسلمانم، لطفاً به من غذا دهید تا خداوند شما را از سفره‌های بهشت سیر کند. این سخن درویش به علی (ع) رسید و او به فاطمه سلام‌الله‌علیها نگاه کرد و گفت:
فاطم ذات المجد و الیقین
یشکو الینا جائع حزین
هوش مصنوعی: فاطمه، دارای عظمت و یقین، از ما شکایت می‌کند که گرسنه و غمگین است.
اما ترین البائس المسکین
فاطمه علیها السّلام او را جواب داد:
هوش مصنوعی: فاطمه (سلام الله علیها) به او پاسخ داد که تو در سختی و بیچارگی قرار داری.
یشکو الی اللَّه و یستکین
امرک یا بن عمّ سمع طاعة
هوش مصنوعی: به خداوند شکایت کن و مشکلاتت را به او بسپار، ای پسر عمو، که فرمانبرداری تو شنیده شده است.
یا بنة خیر النّاس اجمعین
ارجو اذا اشبعت ذا مجاعة
هوش مصنوعی: ای دختر بهترین مردم، امیدوارم زمانی که به خوبی سیر کردی، به یاد من هم باشی.
قد قام بالباب له حنین
ما بی من لوم و لا ضراعة
هوش مصنوعی: در برابر در، آوازی حاکی از دل‌تنگی است و من نه مورد سرزنش قرار می‌گیرم و نه به زاری و درخواست نیاز دارم.
الحق بالاخیار و الجماعة
هوش مصنوعی: موارد حق و انتخاب و اجتماع.
و ادخل الخلد و لی شفاعة آن گه طعام که پیش نهاده بود، جمله بدرویش دادند، و بر گرسنگی صبر کردند تا دیگر روز فاطمه علیها السّلام صاعی دیگر جو آرد کرد و از آن نان پخت.
هوش مصنوعی: و به بهشت وارد شد و خواسته‌ای را شفاعت کرد. سپس غذایی که آماده کرده بود را به درویش‌ها داد و خودشان بر گرستنگی صبر کردند تا اینکه روز بعد فاطمه علیها السلام مقدار دیگری دانه جو آرد کرد و از آن نان درست کرد.
چون شب در آمد، وقت افطار در پیش نهادند، یتیمی از اولاد مهاجران بر در بایستاد.
هوش مصنوعی: وقتی شب فرا رسید، زمان افطار نزدیک بود و یتیمی از فرزندان مهاجران در در ورودی ایستاده بود.
گفت: السّلام علیکم یا اهل بیت محمد (ص)، یتیم من اولاد المهاجرین استشهد والدی یوم العقبة اطعمونی اطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. علی چون سخن آن یتیم شنید، روی فرا فاطمه کرد علیهما السّلام گفت:
هوش مصنوعی: سلام بر شما اهل بیت محمد (ص)، یتیم من فرزندان مهاجرین هستم که پدرم روز عقبه شهید شد. به من غذا دهید تا خداوند شما را از سفره‌های بهشت سیر کند. علی وقتی این سخن یتیم را شنید، روی به فاطمه کرد و به او گفت:
فاطم بنت السّیّد الکریم
هوش مصنوعی: فاطم دختر شخص نیکوخصال و بزرگوار است.
فاطمه علیها السّلام جواب داد:
هوش مصنوعی: فاطمه علیها السّلام پاسخ داد:
من یرحم الیوم فهو رحیم
هوش مصنوعی: هر کسی که امروز رحم کند، مورد رحمت قرار خواهد گرفت.
انّی لاعطیه و لا ابالی
هوش مصنوعی: من به او می‌دهم و برایم اهمیتی ندارد.
قد جاءنا اللَّه بذا الیتیم
هوش مصنوعی: خداوند این یتیم را به ما هدیه داده است.
امسوا جیاعا و هم اشبالی
هوش مصنوعی: این عبارت به معنای این است که در روزهای آخر ماه رمضان، مسلمین باید به فقرا کمک کنند و از سحرگاه تا افطار خالی شکم باشند.
موعده فی جنّة النّعیم
هوش مصنوعی: موعده در بهشت نعمت‌ها است.
و اوثر اللَّه علی عیالی
هوش مصنوعی: و خدا بر خانواده‌ام خاطر نعمت و رحمت نهاد.
اصغرهم یقتل فی القتال.
هوش مصنوعی: اصغر نیز در جنگ کشته می‌شود.
هم چنان طعام که در پیش بود، جمله بیتیم دادند و خود گرسنه خفتند دیگر روز آن صاع که مانده بود، فاطمه علیها السّلام آن را آرد کرد و بنان پخت و بوقت خوردن اسیری بر در سرای بایستاد گفت: السّلام علیکم یا اهل بیت النّبوّة اطعمونی اطعمکم اللَّه من موائد الجنّة. آن طعام باسیر دادند، سه روز بگذشت که اهل بیت علی (ع) هیچ طعام نخوردند و بر گرسنگی صبر کردند و آن ما حضر که بود ایثار کردند، مرد درویش را و یتیم را و اسیر را، تا ربّ العالمین در شأن ایشان آیت فرستاد: وَ یُطْعِمُونَ الطَّعامَ عَلی حُبِّهِ مِسْکِیناً وَ یَتِیماً وَ أَسِیراً.
هوش مصنوعی: به همان غذایی که در پیش رویشان بود، همه را به مهمان دادند و خودشان گرسنه خوابیدند. روز بعد، آن مقداری که باقی مانده بود را فاطمه (علیها السلام) آرد کرد و نانوایی کرد. در زمان خوردن، اسیری به در خانه ایستاد و گفت: "سلام بر شما ای اهل بیت نبوت، مرا غذا دهید تا خداوند شما را از سفره‌های بهشت سیر کند." آن غذا به اسیر دادند. سه روز گذشت و اهل بیت علی (ع) هیچ غذایی نخوردند و بر گرسنگی صبر کردند و آنچه را که داشتند، به درویش و یتیم و اسیر بخشیدند تا آنکه خداوند آیه‌ای در شأن آنان نازل کرد: "و به محبت خود غذای مسکین و یتیم و اسیر را می‌دهند."
قوله: إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ هذه حکایة عن عقود القلب و النّیّات، و القول هاهنا مضمر، یعنی: و یقولون فی انفسهم إِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ ای لطلب ثوابه و لرؤیته لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً ای مکافاة «وَ لا شُکُوراً» ای شکرا، یعنی: و لا ان یثنی به علینا. الشّکور مصدر کالعقود و الدّخول و الخروج. قال مجاهد و سعید بن جبیر: انّهم لم یتکلّموا به و لکن علم اللَّه ذلک من قلوبهم فاثنی علیهم.
هوش مصنوعی: این متن بیانگر این است که کسانی که به دیگران غذا می‌دهند، در واقع تنها به خاطر خداوند این کار را انجام می‌دهند. آنها در دلشان به این فکر می‌کنند که هدفشان از فراهم کردن غذا، کسب رضایت خدا و دریافت پاداش از اوست، نه اینکه انتظاری برای جبران یا قدردانی از سوی دیگران داشته باشند. این عمل آنها از طرف خداوند مورد ستایش قرار می‌گیرد؛ چرا که نیات پاک آنها از دلشان آشکار است، حتی اگر خودشان به زبان نیاورند.
إِنَّا نَخافُ مِنْ رَبِّنا یَوْماً ای عقوبة یوما «عَبُوساً» ای ضیّقا کریها تعبس فیه الوجوه من هوله و شدّته و نسب العبوس الی الیوم کما یقال: یوم صائم و لیل نائم، و قیل: وصف الیوم بالعبوس ممّا فیه من الشّدّة. «قَمْطَرِیراً» شدیدا غلیظا اشدّ ما یکون من الایّام و اطوله فی البلاء. سئل الحسن عن القمطریر، فقال: سبحان اللَّه ما اشدّ اسمه و هو اشدّ من اسمه و قیل: العبوس و القمطریر کلاهما من صفة وجه الانسان فی ذلک الیوم العبوس بالشّفتین و القمطریر بقبض الجبهة و الحاجبین.
هوش مصنوعی: ما از پروردگارمان در روزی می‌ترسیم که عذاب آن روز سخت و ترسناک است. در آن روز چهره‌ها به دلیل شدت و هول آن به هم می‌افتند و عبوس می‌شوند. به همین دلیل به آن روز "روز عبوس" می‌گویند، مشابه به اصطلاحاتی مانند "روز رمضان" یا "شب خواب". برخی نیز می‌گویند که وصف عبوس بودن به دلیل شدت آن روز است. "قمطریر" به معنای بسیار سخت و شدید است و نشان دهنده بدترین و طولانی‌ترین ایام بلایایی است که ممکن است بر انسان‌ها بگذرد. زمانی که از حسن سؤال کردند که "قمطریر" چیست، او پاسخ داد: "سبحان الله! نامش چقدر سخت است و خود آن روز حتی سخت‌تر از نامش است." همچنین، اینکه روز عبوس و قمطریر هر دو به ویژگی صورت انسان در آن روز اشاره دارند، در روز عبوس انسان‌ها لبخند نمی‌زنند و در روز قمطریر، حالت چهره‌ها به هم فشرده و اخمو می‌شود.
فَوَقاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ الْیَوْمِ یعنی الّذین یخافون وَ لَقَّاهُمْ نَضْرَةً وَ سُرُوراً ای اعطاهم «نَضْرَةً» فی وجوههم وَ «سُرُوراً» فی قلوبهم.
هوش مصنوعی: خداوند آنها را از بدی آن روز در امان می‌دارد. کسانی که از خداوند می‌ترسند و به آنها نعمت‌هایی چون درخشندگی در چهره‌ها و شادی در دل‌ها عطا می‌شود.
وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا علی طاعة اللَّه و اجتناب معاصیه و قیل: علی ما صبروا علی الفقر و الصّوم و الجوع. و فی الخبر سئل رسول اللَّه (ص) عن الصّبر. فقال: «الصّبر اربعة: اوّلها الصّبر عند الصّدقة الاولی، و الصّبر علی اداء الفریضة، و الصّبر علی اجتناب محارم اللَّه، و الصّبر علی المصائب»
هوش مصنوعی: این متن درباره پاداش افرادی است که در برابر مشکلات و آزمایش‌های مختلف صبوری نشان داده‌اند. گفته شده که آنها در انجام فرامین خداوند صبر کرده و از گناهان دوری کرده‌اند. همچنین بیان شده که صبر به چهار دسته تقسیم می‌شود: اول صبر در هنگام صدقه دادن، دوم صبر در انجام واجبات، سوم صبر در اجتناب از کارهای حرام، و چهارم صبر در مواجهه با مصایب و مشکلات.
قوله: جَنَّةً وَ حَرِیراً قال الحسن: ادخلهم الجنّة و البسهم الحریر. کقوله: «وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ». و قیل: حریر الجنّة اوراق الاشجار. و قیل: الحریر کنایة عن لین العیش.
هوش مصنوعی: در این متن به بهشت و لباس‌های ابریشمی اشاره شده است. حسن می‌گوید آنها را وارد بهشت کرده و لباس ابریشمی به آنها می‌پوشانند. همچنین گفته شده که لباس این افراد در بهشت ابریشم است. برخی دیگر بر این باورند که ابریشم به معنای برگ درختان بهشت است و برخی دیگر نیز آن را نمادی از نرمی و راحتی زندگی تعبیر کرده‌اند.
مُتَّکِئِینَ فِیها ای فی الجنّة عَلَی الْأَرائِکِ ای علی السّرور فی الحجال و لا یکون اریکة الّا اذا اجتمعا. قال مقاتل: الارائک السّرور فی الحجال من الدّر و الیاقوت موضونة بقضبان الذّهب و الفضّة و الوان الجواهر. و قیل: الاریکة ما یتّکاء علیه لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً ای قیظا و لا شتاء. قال قتادة: علم اللَّه سبحانه انّ شدّة الحرّ یوذی و شدّة البرد یوذی. فَوَقاهُمُ اللَّهُ اذیهما جمیعا.
هوش مصنوعی: در بهشت، افراد بر روی تخت‌هایی راحت استراحت می‌کنند. این تخت‌ها از سنگ‌های قیمتی مانند الماس و یاقوت ساخته شده و با نوارهایی از طلا و نقره تزئین شده‌اند. همچنین گفته شده که این تخت‌ها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که افراد در آنها نه از گرما و نه از سرما رنج می‌برند. بنابراین، خداوند متعالی این دو آزار را از آنها دور کرده است.
و قال مقاتل: الزّمهریر: شی‌ء مثل رؤس الإبر ینزل من السّماء فی غایة البرد، و فی الخبر عن النّبی (ص) قال: اشتکت النّار الی ربّها فقالت أکل بعضی بعضا، فنفّسی فاذن لها فی کلّ عامّ بنفسین نفس فی الشّتاء و نفس فی الصّیف، فاشدّ ما تجدون من البرد من زمهریر جهنّم و اشدّ ما تجدون من الحرّ من حرّها.
هوش مصنوعی: مقاتل می‌گوید: زمهریر چیزی است مانند سر سوزن‌ها که از آسمان در سرمای شدید نازل می‌شود. همچنین در روایت از پیامبر (ص) آمده است که آتش جهنم به پروردگارش شکایت کرد و گفت: «من بخشی از خودم را می‌خورم.» پس خداوند به آن اجازه داد که در هر سال دو نفس بگذارد؛ یک نفس در زمستان و یک نفس در تابستان. بنابراین، شدیدترین سوز سرما که شما احساس می‌کنید از زمهریر جهنم و داغ‌ترین گرما که می‌چشید از حرارت آن است.
روی عن ابن عباس قال: فبینا اهل الجنّة فی الجنّة اذا رأوا ضوء کضوء الشّمس و قد اشرقت الجنان لها فیقول اهل الجنّة: یا رضوان قال ربّنا عزّ و جلّ: لا یَرَوْنَ فِیها شَمْساً وَ لا زَمْهَرِیراً فیقول لهم رضوان: لیست هذه بشمس و لا قمر و لکن هذه فاطمة و علیّ ضحکا ضحکا اشرقت الجنان من نور ضحکهما
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید: در حالی که اهل بهشت در بهشت هستند، ناگهان نوری مشابه نور خورشید را مشاهده می‌کنند که بهشت به واسطه آن نور روشن شده است. آنها به رضوان، فرشته نگهبان بهشت، می‌گویند: «ای رضوان!». خداوند متعال نیز می‌فرماید: «در بهشت نه خورشیدی خواهند دید و نه سرما». سپس رضوان به آنان می‌گوید: «این نه خورشید است و نه ماه، بلکه این نور از شادی و خنده فاطمه و علی (علیهماالسلام) می‌تابد و بهشت به واسطه نور خنده آنها روشن شده است».
و فیهما انزل اللَّه تعالی: هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ الی قوله: وَ کانَ سَعْیُکُمْ مَشْکُوراً.
هوش مصنوعی: و در آن دو، خداوند متعال فرمود: آیا بر انسان زمانی نگذشت که چیزی نبود، تا جایی که فرمود: و تلاش شما مورد قدردانی است.
وَ دانِیَةً منصوب عطفا علی قوله: مُتَّکِئِینَ. و قوله: عَلَیْهِمْ ظِلالُها ای قربت اشجار الجنّة منهم حتّی صارت کالمظلّة علیهم و ان لم یکن هناک شمس وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا ای ادنیت ثمارها لهم یتمکّنون من قطافها علی الحال الّتی هم علیها قیاما و قعودا و مضطجعین تدنّی. الیهم. قال مجاهد: ارضی ارض الجنّة من و رق و ترابها المسک و اصول شجرها ذهب و افنانها لؤلؤ و زبرجد و یاقوت و الثّمر تحت ذلک، فمن أکل قائما لم یوذه و من أکل قاعدا لم یوذه و من أکل مضطجعا لم یوذه فذلک قوله عزّ و جلّ: وَ ذُلِّلَتْ قُطُوفُها تَذْلِیلًا.
هوش مصنوعی: در آیه ذکر شده، به وضعیتی اشاره شده است که در آن میوه‌ها و درختان به راحتی در دسترس هستند. درختان به قدری نزدیک به آنها قرار دارند که مانند سایبان عمل می‌کنند، حتی بدون وجود آفتاب. میوه‌ها به گونه‌ای تنظیم شده‌اند که افراد به راحتی می‌توانند آنها را بچینند، چه در حال ایستاده، نشسته یا دراز کشیده باشند. مجاهد، مفسر، بیان می‌کند که زمین بهشتی از نقره و خاکش از عطرهای خوشبو تشکیل شده و ریشه درختانش از طلا و شاخه‌هایشان از مروارید و زبرجد و یاقوت است. در این زمین، اگر کسی در حال ایستاده بخواهد میوه‌ای بخورد، اذیتی نخواهد دید و همین‌طور برای کسانی که نشسته یا دراز کشیده‌اند، به طوری که راحتی و آسایش در هر حالتی فراهم است.
وَ یُطافُ عَلَیْهِمْ بِآنِیَةٍ مِنْ فِضَّةٍ ای یدیر علیهم خدمهم کؤس الشّراب و هی من فضّة و قیل: اوانی بیوتهم من فضّة. وَ أَکْوابٍ جمع کوب و هو الإبریق لا عروة له، و قال مجاهد: هی الاقداح کانَتْ قَوارِیرَا قَوارِیرَا مِنْ فِضَّةٍ ای لها بیاض الفضّة و صفاء القواریر، یری ما فی داخلها من خارجها و الاختیار ترک الصّرف فی قواریر و من صرف الاوّل فلکونه رأس آیة مرافقة للآیات الّتی تقدّمت و تأخّرت، و من صرف الثّانی ایضا فقد اتّبع اللّفظ اللّفظ علی عادة العرب کقولهم: جحر ضب خرب. قوله: قَدَّرُوها تَقْدِیراً ای جعلت الاکواب علی قدر ربّهم، ای لا تزید علی مقدار شربهم و لا تنقص، ای قدّرها لهم السّقاة و الخدم الّذین یطوفون علیهم یقدّرونها، ثمّ یُسْقَوْنَ و قیل: قدّروا فی انفسهم شیئا و تمنّوه فکان کما تمنّوه.
هوش مصنوعی: به دور آنها ظرف‌هایی از نقره می‌چرخد که خدمتکارانشانشراب را در این ظرف‌ها سرو می‌کنند. سپس، در کنار این ظرف‌ها، کاسه‌هایی وجود دارد که به شکل کاسه‌های بدون دستگیره هستند. برخی گفته‌اند که این کاسه‌ها از جنس شیشه‌های نقره‌ای هستند، به طوری که درخشش و روشنی نقره‌شان دیده می‌شود. همچنین کیفیت آنها به گونه‌ای است که محتوای درونشان از بیرون قابل مشاهده است. در مورد صرف برخی کلمات نیز اختلاف نظر وجود دارد؛ چرا که در زبان عربی، گاهی به صورت خاصی صرف می‌شوند. همچنین ظرف‌ها به گونه‌ای ساخته شده‌اند که اندازه‌اش دقیقاً مطابق با میزان نوشیدنی آنها است و نه بیشتر و نه کمتر از آن. بنابراین، خدمتکاران و کسانی که به دورشان هستند به دقت اندازه‌گیری کرده و آنها را سرو می‌کنند. همچنین ممکن است آنها با خود آرزوهایی را داشته و به طور ذهنی آنها را برآورده ببینند.
وَ یُسْقَوْنَ فِیها ای فی الجنّة کَأْساً من خمر کان مِزاجُها زَنْجَبِیلًا یشوّق و یطرب و الزّنجبیل ممّا کانت العرب تستطیبه جدّا فوعدهم اللَّه تعالی: انّهم یسقون فی الجنّة الکأس الممزوجة بزنجبیل الجنّة، و لا یشبه زنجبیل الجنّة زنجبیل الدّنیا، زنجبیل الجنّة لا مرارة فیها و لا عفوصة.
هوش مصنوعی: در بهشت، به انسان‌ها جام شرابی می‌دهد که مزاج آن با زنجبیل مخلوط شده است. این شراب باعث شوق و شادابی می‌شود و زنجبیل یکی از چیزهایی است که عرب‌ها به شدت آن را دوست داشتند. خداوند به آنها وعده داده است که در بهشت، این نوشیدنی معطر را خواهند نوشید. باید گفت که زنجبیل بهشت با زنجبیل دنیا فرق دارد؛ زنجبیل بهشت هیچ تلخی و مزه ناخوشایندی ندارد.
قال ابن عباس: کلّ ما ذکر اللَّه فی القرآن ممّا فی الجنّة و سمّاه له فی الدّنیا مثل. و قیل: هو عین فی الجنّة یوجد منها طعم الزّنجبیل یشربها المقرّبون صرفا و تمزج لسائر اهل الجنّة. قال ابن عیسی اذا مزج الشّراب بالزّنجبیل فاق فی الالذاذ عَیْناً فِیها تُسَمَّی سَلْسَبِیلًا ای یسقون من عین فی الجنّة تسمّی سلسبیلا» ای سلسلة منقادة لهم جدیدة الجریة یصرّفونها حیث شاؤا. و قیل: طیّبة الطّعم و المذاق، تقول: هذا شراب سلسل و سلسلال و سلسبیل. قال مقاتل بن حیّان: سمّیت سلسبیلا لانّها تسیل علیهم فی الطّرق و فی منازلهم تنبع من اصل العرش من جنّة عدن الی اهل الجنان و شراب الجنّة علی برد الکافور و طعم الزّنجبیل و ریح المسک و قال الزّجاج: سمّیت سلسبیلا لانّها فی غایة السّلاسة تتسلسل فی الحلق و معنی قوله: «تُسَمَّی» ای توصف لانّ اکثر العلماء علی انّ سلسبیلا، صفة لا اسم و فی تفسیر ابن المبارک معناه: سل سبیلا الیها، ای سل اللَّه الیها سبیلا، فیحتمل ان تکون العین مسمّاة بهذه الجملة و یحتمل ان یکون الکلام قد تمّ علی قوله «تُسَمَّی» ای تذکر ثمّ استأنف فقال: سل سبیلا و اتّصاله فی المصحف لا یمنع صحّة هذا التّأویل لکثرة امثاله.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید: هر چیزی که در قرآن از نعمت‌های بهشتی ذکر شده، نمونه‌ای از آن در دنیا وجود دارد. برخی گفته‌اند: این نعمت‌ها چشمه‌ساری است در بهشت که طعم زنجفیل از آن می‌چشند و مخلصان به طور خالص از آن می‌نوشند، در حالی که برای سایر اهل بهشت مخلوط می‌شود. ابن عیسی می‌گوید: وقتی نوشیدنی با زنجفیل مخلوط می‌شود، لذت آن از چشمه‌ای به نام «سلسبیل» بیشتر است. این چشمه به گونه‌ای برای آنها جاری می‌شود که بتوانند آن را به هر جا می‌خواهند تقسیم کنند. همچنین، گفته شده این نوشیدنی خوش‌طعم و خوشمزه است. مقاتل بن حیّان بیان کرده است که به این چشمه سلسبیل گفته می‌شود چون در راه‌ها و در خانه‌ها به راحتی جاری می‌شود و از زیر عرش تا بهشت عدن برای اهل بهشت می‌جوشد. نوشیدنی بهشتی دارای خنکی کافور، طعم زنجفیل و بوی مشک است. زجاج گفته که نام آن سلسبیل به خاطر سادگی آن است؛ زیرا به راحتی در گلو فرو می‌رود. منظور از اینکه «تسمی» بیانگر وصف آن است و در نظر اکثر دانشمندان، سلسبیل صفت و نه نام است. ابن مبارک این را اینگونه تفسیر نموده که: «سل خدا را به سوی آن» و این احتمال وجود دارد که چشمه به این طریق نام‌گذاری شده باشد.
وَ یَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدانٌ مُخَلَّدُونَ ای غلمان ینشئهم اللَّه لخدمة المؤمنین و قیل: هم الاطفال لتسمیتهم ولدانا من الولادة «مُخَلَّدُونَ» ای دائمون لا یموتون و لا یهرمون و قیل: «مُخَلَّدُونَ» ای محلّون علیهم الحلیّ مشتقّ من الخلدة و هی جماعة الحلیّ. و قیل: «مُخَلَّدُونَ»، مقرّطون مستورون. إِذا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لبیاضهم و حسنهم لُؤْلُؤاً مَنْثُوراً و اللّؤلؤ اذا نثر من الخیط علی البساط کان احسن منه منظوما، و قیل: انّما شبّهوا بالمنثور لانتثارهم فی الخدمة و لو کانوا صفّا لشبّهوا بالمنظوم، و قیل: معناه کانّهم خلقوا من اللّؤلؤ المنثور لصفاء الوانهم و رقّة ابدانهم.
هوش مصنوعی: نوجوانان جاودانه‌ای به دور آنها می‌چرخند که خداوند آنها را برای خدمت به مؤمنان خلق کرده است. برخی گفته‌اند که این نوجوانان همان کودکانند، چون به آنها "غلمان" گفته شده است. "مخلدون" به معنای ابدی و همیشه زنده بودن است، به طوری که نه می‌میرند و نه پیر می‌شوند. همچنین گفته‌اند که "مخلدون" به معنای آراسته و با زینت است، زیرا این واژه از زینت گرفته شده است. گفته شده هنگامی که آنها را ببینی، به خاطر سفیدی و زیبایی‌شان، گویی مرواریدهایی پراکنده‌اند. وقتی مرواریدها روی فرش پخش شوند، منظره‌ای زیباتر از زمانی که مرتب کنار هم باشند، ایجاد می‌کنند. به همین ترتیب، این نوجوانان به خاطر پخش بودنشان در خدمت، با مرواریدهای پراکنده مقایسه شده‌اند. اگر آنها در صف بودند، مانند مرواریدهای منظم به نظر می‌رسیدند. بعضی نیز معتقدند که آنها به خاطر رنگ‌های درخشان و نازکی بدنشان، گویی از مرواریدهای پراکنده آفریده شده‌اند.
و فی التّفسیر: ما من انسان من اهل الجنّة الّا و یخدمه الف غلام.
هوش مصنوعی: در تفسیر آمده است که هیچ انسانی از اهل بهشت وجود ندارد مگر اینکه برای او هزار غلام خدمت می‌کنند.
وَ إِذا رَأَیْتَ ثَمَّ یعنی: الجنّة رَأَیْتَ نَعِیماً وَ مُلْکاً کَبِیراً و قیل: معناه وَ إِذا رَأَیْتَ ببصرک الجنّة رأیت ثمّ نعیما لا یوصف و ملکا کبیرا یدوم و لا ینقطع ادناهم منزلة من ینظر فی ملکه مسیرة الف عام یری اقصاه کما یری ادناه و قال مقاتل و الکلبی: هو انّ رسول ربّ العزّة من الملائکة لا یدخل علیه الّا باذنه. و قیل: الملک الکبیر قوله: لهم ما یشاءون فیها.
هوش مصنوعی: زمانی که در بهشت را دیدی، نعمت‌های بی‌پایان و سلطنت بزرگ را ملاحظه خواهی کرد. گفته شده که وقتی با چشم خود به بهشت نگاه می‌کنی، نعمت‌هایی را می‌بینی که توصیف‌ناپذیرند و سلطنت بی‌پایانی که همیشه ادامه دارد. کمترین مقام در آنجا کسی است که می‌تواند به سمت سلطنت خود، سفری به طول هزار سال داشته باشد و دورترین نقطه آن را مانند نزدیک‌ترین نقطه ببیند. همچنین، گفته شده که فرستاده‌ی خداوند عظیم از فرشتگان است و هیچ‌کس بدون اجازه او به او نزدیک نمی‌شود. و همچنین اشاره شده که سلطنت بزرگ به معنای آن است که در بهشت هر چیزی که بخواهند برای آنها مهیا است.
عالِیَهُمْ ثِیابُ سُندُسٍ قرأ اهل المدینة و حمزة: عالیهم ساکنة الیاء مکسورة الهاء، فیکون رفعا بالابتداء و خبره ثِیابُ سُندُسٍ. و قرأ الآخرون بنصب الیاء و ضمّ الهاء فیکون نصبا علی الحال، ای یطوف علیهم ولدان و علیهم ثیاب سندس فیکون حالا للولدان و یجوز ان یکون حالا للابرار. و قیل: عالِیَهُمْ ای فوقهم ثِیابُ سُندُسٍ فیکون منصوبا علی الظّرف و السّندس من الدّیباج و الحریر ما رقّ و الاستبرق.
هوش مصنوعی: بالاتر از آنها، لباس‌های نرم و لطیف از نوع سندس است. برخی از اهل مدینه و حمزه این کلمه را به صورت "عالیهم" با یای سکون و هاء مکسور قرائت کرده‌اند، که در این صورت می‌توان به عنوان مبتدا در نظر گرفت و "ثیابُ سُندُسٍ" خبر آن است. دیگران آن را به صورت نصب یای سکون و هاء مضارع قرائت کرده‌اند، که در این حالت می‌تواند اشاره به حال ولدان داشته باشد؛ یعنی در حالی که دور آنها می‌چرخند، لباس‌های نرم و لطیفی بر تن دارند. همچنین این لباس‌ها ممکن است حالتی برای نیکوکاران نیز داشته باشد. بعضی‌ها نیز بر این نظرند که "عالیهم" به معنای بالای سر آنها است و در این صورت به عنوان ظرف معنا می‌شود و "سندس" به نوعی پارچه نرم و لطیف از ابریشم و حریر اشاره دارد.
ما غلظ. قرأ نافع و حفص: خُضْرٌ وَ إِسْتَبْرَقٌ مرفوعین، عطفا علی الثّیاب. و قرأهما حمزة و الکسائی: مجرورین و قرأ ابن کثیر و ابو بکر: خضر بالجرّ و استبرق بالرّفع، و قرأ ابو جعفر و اهل البصرة و الشّام: علی ضدّه، فالرّفع علی نعت الثّیاب و الجرّ علی نعت السّندس وَ حُلُّوا أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ یجوز ان یکون صفة للابرار و ان یکون صفة للولدان، و معناه: لبسوا فی الجنّة أَساوِرَ مِنْ فِضَّةٍ قیل: یوافق اسمه اسم الفضّة فی الدّنیا و لکن عینه اجل من عین الفضّة الّتی فی الدّنیا، و قال فی موضع آخر: «أَساوِرَ مِنْ ذَهَبٍ». قیل: الفضّة للخدم و الذّهب للمخدوم. و قیل: الفضّة للرّجال و الذّهب للنّساء، و قیل: یجمع بینهما، و قیل: فی ید کلّ واحد منهم ثلاثة اسورة واحد من فضّة و آخر من ذهب و آخر من لؤلؤ وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً ای طاهرا من الاقذار و الاقذاء لم تدنّسه الایدی و لم تدسّه الا رجل کخمر الدّنیا. قال ابو قلابة و ابراهیم: یعنی انّه لا یصیر بولا نجسا و لکنّه یصیر رشحا فی ابدانهم کریح المسک و ذلک انّهم یؤتون بالطّعام فاذا کان آخر ذلک اتوا بالشّراب الطّهور فیشربون فیطهر بطونهم و یصیر ما اکلوا رشحا یخرج من جلودهم اطیب من المسک الاذفر و تضمر بطونهم و تعود شهوتهم. و قیل: یطهّرهم من کلّ اذی و من کلّ غلّ و غشّ، کقوله: «وَ نَزَعْنا ما فِی صُدُورِهِمْ مِنْ غِلٍّ» و قال جعفر: یطهّرهم به عن کلّ شی‌ء سواه اذ لا طاهر من تدنّس بشی‌ء من الاکوان و قال بعضهم: صلّیت خلف سهل بن عبد اللَّه العتمة فقرأ قوله: وَ سَقاهُمْ رَبُّهُمْ شَراباً طَهُوراً فجعل یحرّک فمه کانّه یمصّ شیئا فلمّا فرغ من صلوته قیل له: أ تقرأ ام تشرب؟ قال: و اللَّه لو لم اجد لذّته عند قراءته کلذّتی عند شربه ما قرأته.
هوش مصنوعی: در این متن به بررسی نحوه قرائت برخی کلمات و عبارات از قرآن پرداخته شده است. به طور خاص، به بحث درباره نوع و وضعیت پوشش و زینت‌های بهشتی، از جمله لباس‌های سبز و زینت‌های نقره‌ای و طلایی اشاره شده است. همچنین توضیحاتی درباره طعام و نوشیدنی‌های بهشتی داده شده که پاک و طاهر هستند و ویژگی‌های خاصی دارند. در اینجا صحبت از نحوه‌ای است که این نوشیدنی‌ها بدن مومنان را به طور خاص تحت تأثیر قرار می‌دهند و موجب پاکیزگی و خوشبو شدن آنها می‌شوند. در نهایت، نقل قول‌هایی از شخصیت‌ها درباره تجربه فلسفی و روحانی خواندن آیات قرآن آورده شده است.
إِنَّ هذا کانَ لَکُمْ جَزاءً ای یقال لهم انّ هذا کان لکم جزاء باعمالکم وَ کانَ سَعْیُکُمْ ای عملکم فی الدّنیا بطاعة اللَّه مَشْکُوراً محمودا یثنی به علیکم و قیل: عملکم مثاب علیه باکثر منه من قولهم دابّة شکور اذا اظهرت من السّمن فوق ما تعطی من العلف، فالعمل المشکور ان یکون الثّواب علیه کثیرا.
هوش مصنوعی: این نصیحت به کسانی است که به دلیل اعمال نیک خود، پاداش می‌گیرند. در واقع، سعی و تلاشی که در این دنیا در راستای فرمان خدا انجام می‌دهند مورد تقدیر و ستایش قرار می‌گیرد. همچنین به این نکته اشاره می‌شود که عمل خوب، نوعی شکرگزاری قلمداد می‌شود. به عنوان مثال، اگر حیوانی با خوراکی که دریافت می‌کند، وزنش بیشتر شود، این نشان‌دهنده قدردانی او از غذای دریافتی است. در نهایت، نشان داده می‌شود که ثواب عمل خوب باید نسبت به آن عمل، بسیار بزرگ و زیاد باشد.
إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنْزِیلًا ای فرقنا انزاله فانزلناه آیة بعد آیة فی سنین کثیرة.
هوش مصنوعی: ما قرآن را به تدریج بر تو نازل کردیم، آیه به آیه و در طول سال‌های زیاد.
فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ ای ارض بقضائه و احبس نفسک علی حدّ الشّریعة علی ما امرت به من الاحکام وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً. الآثم: الفاجر، و الکفور: المبالغ فی الکفر «او» هاهنا بمعنی الواو، کانّه قال: و لا تطع منهم آثما و لا کفورا. قال قتادة: اراد بالآثم الکفور ابا جهل، و ذلک انّه لما فرض علی النّبی (ص) و هو یومئذ بمکّة نهاه ابو جهل عنها و قال لئن رأیت محمدا یصلّی لاطانّ علی عنقه فانزل اللَّه هذه الآیة. و قال مقاتل: اراد بالآثم عتبة بن ربیعة، قال للنّبی (ص): ان کنت صنعت ما صنعت لاجل النّساء فقد علمت قریش انّی من اجملها بناتا فانا ازوّجک ابنتی و اسوقها الیک بغیر مهر، فارجع عن هذا الامر! و قوله: «أَوْ کَفُوراً» یعنی: الولید بن المغیرة، قال للنّبی (ص): یا محمد ان کنت صنعت ما صنعت من اجل المال، فقد علمت قریش انّی من اکثرهم مالا، فانا اعطیک من المال حتّی ترضی فارجع عن هذا الأمر فانزل اللَّه عزّ و جلّ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ آثِماً أَوْ کَفُوراً.
هوش مصنوعی: پس صبر کن بر حکم پروردگارت و تسلیم مشیت او باش و نفس خود را در مرزهای شرع نگه‌دار و طبق دستورهایی که به تو داده شده، رفتار کن. و از آثمی یا کافری از آنها پیروی مکن. آثمی به معنای فاسق و کافر به معنی کسی است که در کفر زیاده‌روی می‌کند. در اینجا «یا» به معنی «و» است، گویا گفته شده: و از آنها آثمی و کافری پیروی مکن. برخی گفتند که مقصود از آثمی، ابوجهل است؛ چرا که او هنگامی که بر پیامبر (ص) واجب شد که نماز بخواند در مکه، او به پیامبر گفت: اگر محمد را دیدی که نماز می‌خواند، گردن او را می‌زنم، پس این آیه نازل شد. دیگران گفتند آثمی به عتبه بن ربیعه اشاره دارد، او به پیامبر گفت: اگر آنچه را که انجام دادی برای زنان است، من می‌دانم که قریش از زیباترین زنان را دارد و می‌توانم دخترم را بدون مهر به تو بدهم، بنابراین از این کار دست بکش. و درباره «کافر» اشاره به ولید بن مغیره است که به پیامبر گفت: اگر آنچه را که کردی برای پول است، قریش می‌داند که من از ثروتمندترین آنها هستم و می‌توانم به تو پول بدهم تا راضی شوی، از این کارها دست بکش. در نتیجه، این آیه نازل شد که بر پیروی نکردن از آثمان یا کافران تأکید می‌کند.
وَ اذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَ أَصِیلًا بُکْرَةً ای صلاة الفجر و أَصِیلًا صلاة الظّهر و العصر.
هوش مصنوعی: به یاد بیاور نام پروردگارت را در صبح و شام، صبح یعنی نماز صبح و شام یعنی نماز ظهر و عصر.
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ صلاة العشائین وَ سَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا ای التّطوّع بصلاة اللّیل، و قیل: المراد به الادامة علی ذکر اللَّه فی الاوقات کلّها.
هوش مصنوعی: و در شب، برای او سجده کن و نمازهای شب را به جا آور و او را در طول شب تسبیح کن. این در اشاره به نمازهای مستحب شب است، و برخی بر این باورند که مقصود از آن، استمرار ذکر خدا در تمام اوقات است.
إِنَّ هؤُلاءِ یعنی: کفّار مکة یُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ ای الدّار العاجلة و هی الدّنیا وَ یَذَرُونَ وَراءَهُمْ یعنی: امامهم و قدّامهم، کقوله: «وَ کانَ وَراءَهُمْ مَلِکٌ وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ» «یَوْماً ثَقِیلًا» ای یترکون الاستعداد لیوم ثقیل شدید عقوبته علی الکافرین و هو یوم القیامة.
هوش مصنوعی: این آیه درباره کفّار مکه صحبت می‌کند که به زندگی دنیوی و سریع علاقه دارند و مسائل آخرت را نادیده می‌گیرند. این افراد به جای اینکه به پیامدهای آینده و روز قیامت فکر کنند، صرفاً به لذت‌های زودگذر دنیا مشغولند و از آماده شدن برای روزی که عواقب سختی برای کافران خواهد داشت، غافلند.
نَحْنُ خَلَقْناهُمْ وَ شَدَدْنا أَسْرَهُمْ ای خلقهم، یقال: اسر الرّجل احسن الاسر، ای خلق احسن الخلق و قیل: احکمنا خلقهم و مفاصلهم و اوصالهم بعضا الی بعض بالعروق و العصب و قیل: معناه حفظ علیهم مخارج حاجاتهم یمسکها متی شاء و یرسلها متی شاء. وَ إِذا شِئْنا بَدَّلْنا أَمْثالَهُمْ تَبْدِیلًا ای اذا شئنا اهلکناهم و جئنا باشباههم فجعلناهم بدلا منهم.
هوش مصنوعی: ما آنها را خلق کردیم و ساختارهایشان را محکم کردیم. درباره خلق آنها گفته شده که بهترین خلق را ایجاد کردیم و همچنین گفته شده که ساختارهای آنها را به گونه‌ای تنظیم کردیم که اجزای بدنشان به هم متصل باشد و به وسیله رگ‌ها و عصب‌ها با یکدیگر مرتبط شود. همچنین معنی آن این است که ما نیازهای آنها را تحت کنترل داریم و می‌توانیم هر وقت بخواهیم آنها را تأمین کنیم یا رها سازیم. و اگر بخواهیم به راحتی می‌توانیم آنها را نابود کنیم و افرادی شبیه به آنها را جایگزین کنیم.
إِنَّ هذِهِ ای هذه السّورة و هذه الآیات تذکرة، ای عظة و تذکیر للخلق و تبیین ما هو خیر لکم فَمَنْ شاءَ اتَّخَذَ إِلی رَبِّهِ سَبِیلًا ای الی ثواب ربّه بطاعته و ایمانه و توبته و اتّباع رسله. «سَبِیلًا» ای وسیلة، ثمّ اخبر انّ ذلک لیس بموکول الی مشیّتهم فانّ المدار فیه علی المشیّة القدیمة فقال: وَ ما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّهُ ای لستم تشاءون الّا بمشیّة اللَّه انّ الامر الیه لا الیکم. قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو: یشاءون بالیاء و قرأ الباقون بالتّاء إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلِیماً عالما بالمهتدی و الضّالّ «حَکِیماً» فیما شاء بمن شاء.
هوش مصنوعی: این سوره و این آیات یادآوری و تذکری برای انسان‌ها هستند تا آنها را راهنمایی کنند و آنچه که برایشان خوب است را توضیح دهند. هر کس که بخواهد می‌تواند به سمت پروردگارش راهی پیدا کند، یعنی به سوی پاداش او برود، با اطاعت از او، ایمان آوردن، توبه کردن و پیروی از فرستادگانش. این راه به عنوان وسیله‌ای است که ذکر شده است. سپس بیان شده که این موضوع به اختیار انسان‌ها وابسته نیست، بلکه اراده الهی بر آن حاکم است. به همین دلیل گفته شده «و ما تشاؤون إلا أن یشاء اللَّه»، به این معنی که شما تنها با خواسته خدا می‌توانید بخواهید، زیرا فرمان به او تعلق دارد نه به شما. خوانندگان مختلف در اینجا اختلاف نظر دارند که آیا «یحشئون» یا «تشاؤون» باشد. در نهایت، خداوند عالم به راه‌یافتگان و گمراهان است و حکمتش در آنچه بخواهد، بر اساس خواست کسی که می‌خواهد، جاری است.
یُدْخِلُ مَنْ یَشاءُ فِی رَحْمَتِهِ ای فی جنّته و هو المؤمنون المطیعون، و قیل: یوفّق من یشاء لطاعته فی الدّنیا و یدخل الجنّة من یشاء منهم فی الآخرة. و قیل: «فِی رَحْمَتِهِ» ای فی دینه. وَ الظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذاباً أَلِیماً ای و یعذّب الظّالمین الکافرین عذابا وجیعا.
هوش مصنوعی: خداوند هر که را بخواهد در رحمتی که دارد، وارد می‌سازد، یعنی به بهشتش می‌برد، و این شامل مؤمنان و فرمانبرداران است. همچنین گفته شده که خداوند به کسانی که بخواهد در دنیا توفیق اطاعت می‌دهد و در آخرت نیز هر کدام از آنها را که بخواهد به بهشت می‌برد. همچنین در توضیح "رحمتش" آمده که منظور دین خداست. اما برای ظالمین، عذاب دردناکی آماده کرده است، یعنی آنها را با عذاب سخت و جانکاهی مجازات خواهد کرد.
میبدی