این سوره بعدد کوفیان چهل آیت است، صد و نود و نه کلمت، ششصد و پنجاه و دو حرف جمله به مکه فرو آمد باتّفاق مفسّران. و درین سوره یک آیت منسوخ است: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ
نسخ ذلک بقوله: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی» و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة القیامة شهدت انا و جبرئیل له یوم القیامة انّه کان مؤمنا بیوم القیامة و جاء و وجهه مسفر علی وجوه الخلائق یوم القیامة».
لا أُقْسِمُ لا خلاف بین النّاس انّ معناه: اقسم، و اختلفوا فی تفسیر لا فقیل: هی تأکید للقسم کقول العرب: لا و اللَّه لأفعلنّ کذا. لا و اللَّه ما فعلت کذا. و قیل: انّها صلة کقوله تعالی: لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ ای لان یعلم اهل الکتاب و قیل: هی ردّ علی منکری البعث، فانّها و ان کانت رأس السّورة فالقرآن متّصل بعضه ببعض کلّه کالسّورة الواحدة و المعنی: لیس الأمر کما قلتم: اقسم بیوم القیامة أنّکم تبعثون. قرأ الحسن و الاعرج و ابن کثیر فی روایة القوّاس عنه لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ بلا الف قبل الهمزة.
وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ علی معنی انّه اقسم بیوم القیامة و لم یقسم بالنّفس اللّوّامة. و الصّحیح انّه اقسم بهما جمیعا و لا صلة فیهما، قال الشّاعر:
تذکّرت لیلی فاعترتنی صبابة
و کاد ضمیر القلب لا یتقطّع
ای یتقطّع. قال المغیرة بن شعبة: یقولون القیامة القیامة و انّما قیامة احدهم موته. و شهد علقمة جنازة فلمّا دفن قال: اما هذا فقد قامت قیامته و النفس اللوامة هی الّتی تلوم نفسها علی ما جنت و تأتی یوم القیامة کلّ نفس برّة او فاجرة تلوم نفسها البرّة علی ما قصّرت و لم تستکثر کقوله تعالی: یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی و الفاجرة علی ما جنت کقوله: «یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ». قال سعید ابن جبیر و عکرمة تلوم علی الخیر و الشّرّ و لا تصبر علی السّراء و الضّرّاء و قال الحسن: هی النّفس المؤمنة. قال: انّ المؤمن و اللَّه ما تراه الّا یلوم نفسه ما اردت بکلامی ما اردت بأکلتی ما اردت بحدیث نفسی و انّ الفاجر یمضی قدما لا یحاسب نفسه و لا یعاتبها.
و قال مقاتل: هی النّفس الکافرة انّ الکافر یلوم نفسه فی الآخرة علی ما فرّط فی امر اللَّه فی الدّنیا.
قوله: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ أ یظنّ الکافر ان لن نجمع عظامه عند البعث بعد ما صار رمیما. أ یظنّ ان لا نقدر علی ذلک. نزلت فی عدی بن ربیعة حلیف بنی زهرة ختن الاخنس بن شریق الثّقفی. و کان رسول اللَّه (ص) یقول: «اللّهم اکفنی جاریّ السّوء»
یعنی عدیّا و الاخنس و ذلک
انّ عدی بن ربیعة اتی النّبی (ص) فقال: یا محمد حدّثنی عن یوم القیامة متی یکون و کیف امره و حاله؟ فاخبره النّبی (ص) فقال: لو عاینت ذلک الیوم لم اصدّقک یا محمد و لم اومن بک او یجمع اللَّه العظام
فانزل اللَّه تعالی: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنی الکافر أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بعد تفرّقها و بلاها فنحییه و نبعثه بعد الموت. ذکر العظام و اراد نفسه کلّها، لانّ العظام قالب النّفس لا یستوی الخلق الّا باستوائها. و قیل: هو خارج علی قول المنکر او یجمع اللَّه العظام کقوله: «قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ: بَلی قادِرِینَ ای نقدر استقبال صرف الی الحال و المعنی: بلی نقدر علی جمع عظامه و علی ما هو اعظم من ذلک و هو أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ فنجعل اصابع یدیه و رجلیه شیئا واحدا کخفّ البعیر او کحافر الحمار فلا یمکنه ان یعمل بها شیئا و لکنّا فرقنا اصابعه حتّی یأخذ بها ما شاء و یقبض اذا شاء و یبسط اذا شاء فحسّنّا خلقه. هذا قول عامة المفسّرین و قال الزجاج و ابن قتیبة: معناه ظنّ الکافر انّا لا نقدر علی جمع عظامه بلی نقدر ان نعبد السّلامیات علی صغرها فنؤلّف بینها حتّی نسوّی البنان فمن قدر علی جمع صغار العظام فهو علی جمع کبارها اقدر.
بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ یقول تعالی ذکره: ما یجهل ابن آدم ان ربه قادر علی جمع عظامه بعد الموت و لکنه یرید ان یفجر امامه‌ای یمضی قدما قدما فی معاصی اللَّه راکبا رأسه لا ینزع عنها و لا یتوب. این مردم نه از آنست که نمی‌داند که اللَّه قادرست که مرده زنده کند، لکن میخواهد که بباطل و معصیت سر درنهد، همیشه در ناپسند می‌رود روی نهاده چنان که میآید و هر چه آید و هر جای که رسد بی هیچ واگشتن. و قیل: یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ لیقدّم الذّنب و یؤخّر التّوبة، یقول: سوف اتوب، حتّی یأتیه الموت علی شرّ احواله و اسوأ اعماله. میخواهد این مردم که همه گناه فرا پیش دارد و توبه وا پس میدارد، همیشه توبه در تأخیر مینهد و وعده میدهد که: سوف اتوب، تا ناگاه مرگ آید و او بر سر معصیت بر بتر حالی و زشتر عملی.
و قیل: لِیَفْجُرَ أَمامَهُ ای لیکذّب بما امامه من البعث و الحساب یقال للکاذب و المکذّب فاجر. قال الشّاعر: «اغفر له اللّهم ان کان فجر». ای کذب.
میخواهد این مردم که هر چه فرا پیش است از بعث و نشور و حساب و جمله احوال رستاخیز دروغ شمرد. و قال الضحاک: هو الآمل یأمل. و یقول اعیش من الدّنیا کذا و کذا و لا یذکر الموت.
یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ اخذ «ایّان» من این فاذا شدّدت و زید فیها الالف وضعت موضع متی، ای متی تکون السّاعة؟ و متی یکون البعث؟ یسأله استبعادا و استهزاء و تکذیبا به. قال اللَّه تعالی: فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ بکسر الرّاء علی معنی فزع و تحیّر و قرأ نافع بفتح الرّاء من البریق ای شخص بصره عند النّزع و وقوع الهول به حتّی لا یکاد یطرف و قال الکلبی: عند رؤیة جهنّم برق ابصار الکفّار و فی هذا جواب هذا السّائل ای انّما تکون السّاعة اذا برق البصر.
وَ خَسَفَ الْقَمَرُ اظلم و ذهب ضوءه.
وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ای جمعا فی ذهاب ضوءهما. و قیل: یجمعان کانّهما ثوران عقیران ثمّ یقذفان فی البحر فیکون نار اللَّه الکبری. و قال علی (ع) و ابن عباس: یجعلان فی نور الحجب. و قیل: یکوّران من قوله: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ و لم یقل: جمعت الشّمس لانّ معناه: جمع بینهما و قیل: المراد بهما اللّیل و النّهار فکنی عن النّهار بآیته و عن اللّیل بآیته. باین قول معنی آنست که کافر را بوقت جان کندن چشم وی در چشم خانه خیره بماند و ماه در چشم وی تاریک گردد و روز و شب او را یکسان نماید.
یَقُولُ الْإِنْسانُ ای الکافر یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ ای المهرب لشدّة ما یراه من العقوبة.
کَلَّا ردع عن تمنّی الفرار لا وَزَرَ ای لا حصن و لا حرز، و الوزر ما لجاء الیه الانسان من ملجاء او منجی او جبل.
إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ
ای المنتهی اذا جعلته مصدرا کقوله: و انّ الی ربّک المنتهی. انّ الی ربّک الرّجعی و ان جعلته مکانا فالجنّة و النّار، ای لا ینزل احدا منزلة الّا اللَّه.
یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ
قال ابن مسعود و ابن عباس: بما قدّم قبل موته من عمل صالح و سیّئ و اخّر بعد موته من سنّة حسنة او سیّئة یعمل بها، و فی روایة عطیّة عن ابن عباس: بما قدّم من المعصیة و اخّر من الطّاعة. و قیل: بما قدّم من الذّنب و اخّر من التّوبة. و قیل: بما قدّم من ماله لنفسه و ما اخّر منه لورثته. و قیل: ما قدّم لدنیاه و ما اخّر لآخرته و هو مسئول عن الجمیع لانّ اللّفظ عامّ. و فی الحدیث الصّحیح: «ما منکم من احد الّا سیکلّمه ربّه لیس بینه و بینه ترجمان و حجاب یحجبه فینظر ایمن منه فلا یری الّا ما قدّم من عمله و ینظر اشأم منه فلا یری الّا ما قدّم و ینظر بین یدیه فلا یری الّا النّار تلقاء وجهه فاتّقوا النّار و لو بشقّ تمرة.
بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ
ای هو علی نفسه بصیر بعمله شاهد علی نفسه.
و التّاء دخلت للمبالغة کما یقال: رجل نسّابة و علامة. و قیل: معناه علی نفسه عین بصیرة فحذف الموصوف و اثبتت الصّفة. و قیل: علی نفسه ذو بصیرة فحذف المضاف، ای یعلم انّه فی الدّنیا جاحد کافر مذنب مسی‌ء و فی الآخرة یعلم انّه ایّ شی‌ء فعل و ان اعتذر. میگوید: آدمی بخود سخت داناست و از خود سخت آگاه است، میداند که در دنیا کافر و جاحد و بدکردار بوده و در عقبی میداند که چه آورده از فعل بد.
وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ و اگر چه خود را حجّت میآرد و عذر باطل میسازد.
و گفته‌اند: معاذیر جمع معذار است. و المعذار: السّتر، لغة حمیریّة. یعنی آدمی خود را نیک شناسد و هر چند که پیش خویش می‌ورایستد و پرده فریب بر چشم خویش افکند. و گفته‌اند: و او زیادتست. المعنی. عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ یعنی: این مردم در خویشتن نیک داند، اگر بهانه بیفکند و عذر باطل بگذارد و پرده فریب از پیش خویش بیفکند. قیل: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ
ای علی نفسه من نفسه رقباء یرقبونه بعمله و یشهدون علیه به و هی سمعه و بصره و یداه و رجلاه و جمیع جوارحه، کقوله: یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ... الآیة.
وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ ای یشهد علیه الشّاهد و لو اعتذر و ادلی بکلّ حجّة و عذر فلا ینفعه ذلک، فله من نفسه شهود و حجّة. میگوید: این آدمی بر وی رقیبی است و نگهبانی بس بینا و آگاه تا گوش بوی میدارد و فردا بر وی گواه بود، اگر چه عذر باطل آرد و گوید: «إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» این عذر او را سود ندارد و عذاب از وی باز ندارد. کقوله: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ». و قیل: وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ
ای و لو اسبل السّتر لیخفی ما یعمل فانّ نفسه شاهدة علیه. و قیل: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ ای من یبصر امره یعنی الملکین الکاتبین، کقوله: «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ». قوله: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ ای لا تحرّک بالقرآن لسانک استعجالا بتلقّنه. کان جبرئیل (ع) یقرأ علیه القرآن فیقرأه رسول اللَّه (ص) معه مخافة ان لا ینفلت منه و کان یناله منه شدّة فنهاه اللَّه عن ذلک. و قال: إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ ای جمعه فی قلبک لتقرأه بلسانک.
فَإِذا قَرَأْناهُ ای اذا جمعناه فی قلبک. و قیل: اذا قرأه جبرئیل و اضافه الی نفسه علی جهة التّخصیص فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
ای اتّبع قرآنه، ای اذا فرغ جبرئیل من قراءته فاقرأ انت علی اثره.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ هذا مردود علی الکلام الاوّل، انّ علینا جمعه و قرآنه، ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ ای علینا ان نبیّن لک احکامه من الحلال و الحرام و نبیّن لک معناه اذا حفظته. و قال الحسن: انّ علینا ان نجزی به یوم القیامة علی ما قلنا فی الدّنیا من الوعد و الوعید و القرآن مصدر کالرّجحان و الغفران، تقول: قرأت قراءة و قرآنا و کان رسول اللَّه (ص) بعد نزول هذه الآیة اذا اتاه جبرئیل اطرق فاذا ذهب قراه کما وعده اللَّه عزّ و جلّ. و قیل: هذا خطاب للعبد یوم القیامة و الهاء تعود الی کتاب العبد، ای لا تعجل فانّ علینا ان نجمع افعالک فی صحیفتک و قد فعل و علینا ان نقرأ علیک کتابک.
فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ هل غادر شیئا او احتوی علی زیادة ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ اظهار جزاء علیه.
«کَلَّا» افتتاح کلام بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ قرأ اهل المدینة و الکوفة تحبّون و تذرون بالتّاء فیهما و قرأ الآخرون بالیاء، ای یختارون الدّنیا علی العقبی و یعملون لها، یعنی کفّار مکة. و من قرأ بالتّاء، فعلی تقدیر قل لهم یا محمد تحبّون الدّنیا و شهواتها و تذرون الدّار الآخرة و نعیمها.
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ یعنی: یوم القیامة، «ناضرة» ناعمة مشرقة حسنة نضرت بنعیم الجنّة. قال مقاتل: بیض یعلوها النّور، یقال: نضر وجهه ینضر نضرة و نضارة. قال اللَّه تعالی: تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ. قال ابن عباس: تنظر الی ربّها عیانا بلا حجاب. قال الحسن: تنظر الی الخالق و حقّ لها ان تنظر و هی تنظر الی الخالق
روی عن ابن عمر قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ ادنی اهل الجنّة منزلة لمن ینظر الی خزّانه و ازواجه و سرره و نعیمه، و خدمه مسیرة الف سنة و اکرمهم علی اللَّه لمن ینظر الی وجهه تبارک و تعالی. غدوة و عشیّة». ثمّ قرأ رسول اللَّه (ص) وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ.
و عن جابر قال: قال رسول اللَّه (ص): «یتجلّی ربّنا عزّ و جلّ حتّی ینظروا الی وجهه فیخرّون له سجّدا، فیقول: ارفعوا رؤسکم فلیس هذا بیوم عبادة.
و عن عمّار بن یاسر قال: کان من دعاء النّبی (ص) «اسألک النّظر الی وجهک و الشّوق الی لقائک فی غیر ضرّاء مضرّة و لا فتنة مضلّة».
و قال اهل العلم: النّظر اذا قرن بالوجه و عدّی بحرف الجرّ و هو الی لم یعقل منه الّا الرّؤیة و العیان.
وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ عابسة، کالحة، کریهة.
«تَظُنُّ» ای یتیقّن أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ داهیه عظیمة من العذاب و الفاقرة الدّاهیة العظیمة و «الأمر الشّدید الّذی یکسر فقار الظّهر و منه سمّی الفقر فقرا لانّه یکسر الفقار لشدّته. قال ابن زید: هی دخول النّار. و قال الکلبی: هی ان تحجب عن رؤیة الرّبّ عزّ و جلّ.
«کَلَّا» افتتاح کلام إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ ای بلغت الرّوح عند الموت الی التّراقی، کنی عنها و لم یتقدّم ذکرها لانّ الآیة تدلّ علیها. و التّراقی جمع ترقوه و هی العظم المشرف علی الصّدر و هما ترقوتان.
وَ قِیلَ مَنْ راقٍ ای یقول اهله هل من راق یرقیه و هل من طبیب یداویه، مشتقّ من الرّقیة. و قیل: انّ ملائکة الرّحمة و ملائکة العذاب اذا اجتمعوا، یقول بعضهم لبعض من الّذی یرقی بروحه أ ملائکة الرّحمة ام ملائکة العذاب. مشتقّ من الرّقی.
وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ ای و تیقّن انّه مفارق للدّنیا.
روی انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ العبد لیعالج کرب الموت و سکراته و انّ مفاصله یسلم بعضها علی بعض یقول علیک السّلام تفارقنی و افارقک الی یوم القیامة».
قوله: وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ ای التصقت احدیهما بالآخری عند الموت.
قال قتادة: أ ما رأته اذا ضرب برجله رجله الأخری، و قال الحسن: هما ساقاه اذا التفّتا فی الکفن و قیل: ماتت رجلاه فلم تحملاه الی شی‌ء و کان علیهما جوّالا، و قیل: کنی عن شدّة الأمر بالسّاق ای اتاه اوّل شدّة امر الآخرة و آخر شدّة امر الدّنیا، فالنّاس یجهزون جسده و الملائکة یجهزون روحه فاجتمع علیه أمران شدیدان.
و قال ابن عطاء: اجتمع علیه شدّة مفارقة الوطن من الدّنیا و الاهل و الولد و شدّة القدوم علی ربّه عزّ و جلّ، لا یدری بماذا یقدم علیه لذلک. قال عثمان: ما رأیت منظرا الّا و القبر افظع منه لانّه آخر منازل الدّنیا و اوّل منازل الآخرة. و قال یحیی بن معاذ: اذا دخل المیّت القبر قام علی شفیر قبره اربعة املاک و احد عند رأسه و الثّانی عند رجله. و الثّالث عن یمینه و الرّابع عن یساره، فیقول الّذی عند رأسه: یا بن آدم ارفضّت الآجال و انضیت الآمال، ارفضّت، ای تفرّقت و انضیت، ای هزلت و یقول الّذی عن یمینه: ذهبت الاموال و بقیت الاعمال و یقول الّذی عن یساره: ذهب الاشغال و بقی الوبال و یقول الّذی عند رجلیه: طوبی لک ان کان کسبک من الحلال و کنت مشتغلا بخدمة ذی الجلال.
إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ ای مرجع العباد الی حیث امر اللَّه امّا الی جنّة و امّا الی نار و امّا الی علیّین و امّا الی سجّین، و قیل: تسوق الملائکة روحه الی حیث امرهم اللَّه.
فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی نزلت فی ابی جهل و لا بمعنی لم، ای لم یصدّق بکتاب اللَّه و لا بنبیّه و لم یصل للَّه عبادة، و قیل: هو من التّصدّق. و قال الحسن: هو من الصّدقة و حسن دخول لا علی الماضی تکراره، کما تقول: لا قام و لا قعد و قلّما تقول العرب لا وحدها حتّی تتبعها اخری تقول: لا زید فی الدّار و لا عمرو.
وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ای کذّب باللّه و اعرض عن الایمان و الطّاعة له.
ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی ای مضی یتبختر و یختال فی مشیه حین وعظه النّبی (ص) بالقرآن. یتمطّی اصله یتمطّط ای یتمدّد و المطّ هو المدّ و یقال: اصله من المطا، ای یلوی مطاه تبخترا و فی الخبر اذا مشیتم المطیطاء یعنی التّبختر و الخیلاء و خدمتکم فارس و الرّوم فقد اقتربت السّاعة.
قوله: أَوْلی لَکَ فَأَوْلی هی کلمة تهدید و وعید یقال للمشرف علی الهلکة، روی انّ رسول اللَّه (ص) لقی ابا جهل فاخذ ببعض جسده و قال له: أَوْلی لَکَ فَأَوْلی فنزل به القرآن
و روی انّ ابا جهل قال: أ تخوّفنی یا محمد؟ و اللَّه ما تستطیع انت و لا ربّک ان تفعلا بی شیئا و انّی لا عزّ من مشی بین جبلیها فلمّا کان یوم بدر صرعه اللَّه شرّ مصرع و قتله اسوأ قتل، اقصعه ابنا عفراء، و اجهز علیه ابن مسعود
و کان نبیّ اللَّه (ص) یقول: «انّ لکلّ امّة فرعونا و انّ فرعون هذه الامّة ابو جهل».
و اصل الکلمة من الولی و هو القرب تأویله ما ربحک ما تکره فاحذره، و التّکرار تأکید للوعید و قیل: معناه انّک اجدر بهذا العذاب و احقّ و اولی، یقال للرّجل یصیبه مکروه و یستوجبه. و قیل: معناه الویل لک حین تحیی و الویل لک حین تموت و الویل لک حین تبعث و الویل لک حین تدخل النّار. قالت الخنساء:
هممت بنفسی بعض الهموم
فاولی لنفسی اولی لها
أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنی ابا جهل أَنْ یُتْرَکَ سُدیً ای مهملا لا یؤمر و لا ینهی و لا یبعث و لا یجازی بعمله، و قیل: أ یظنّ انّه لا یعاقب علی معاصیه و کفره و ایذاء الرّسول (ص) و المؤمنین، و قال الحسن: یُتْرَکَ سُدیً ای سرمدا فی الدّنیا دائما لا یموت. الاسداء: من الاضداد. یقال اسدی الیّ معروفا و فی الخبر من اسدی الیه معروف فلیکافئه فان لم یستطع فلیشکره. و تقول: اسدیت حاجتی و شدّیتها، ای اهملتها و لم تقضها.
أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی ای یصبّ فی الرّحم. قرأ ابو عمرو و حفص و یعقوب بالیاء لاجل المنیّ و قرأ الآخرون بالتّاء لاجل النّطفة.
ثُمَّ کانَ عَلَقَةً ای صار المنیّ قطعة دم جامد بعد اربعین یوما. فَخَلَقَ فَسَوَّی خلقه فی الرّحم فجعل منه الزّوجین، ای خلق من مائه اولادا ذکورا و اناثا، أَ لَیْسَ ذلِکَ الّذی فعل هذا بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی.
روی: انّ رسول اللَّه (ص) کان یقول عند قراءة هذه الآیة: بلی و اللَّه بلی و اللَّه.
و روی عن ابن عباس قال: من قرأ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی اماما کان او غیره، فلیقل: سبحان ربّی الاعلی. و من قرأ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ فاذا انتهی آخرها، فلیقل: سبحانک اللّهم و بلی اماما کان او غیره. و عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ منکم وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ فانتهی الی آخرها «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ» فلیقل: بلی و انا علی ذلک من الشّاهدین. و من قرأ: لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ فانتهی الی أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی فلیقل: سبحانک بلی و من قرأ: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فبلغ «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» فلیقل: «آمنّا باللّه».
برگردان به زبان ساده
این سوره بعدد کوفیان چهل آیت است، صد و نود و نه کلمت، ششصد و پنجاه و دو حرف جمله به مکه فرو آمد باتّفاق مفسّران. و درین سوره یک آیت منسوخ است: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ
هوش مصنوعی: این سوره چهل آیه دارد که به تعداد کوفیان نازل شده است. شامل صد و نود و نه کلمه و ششصد و پنجاه و دو حرف است و همه مفسران بر این موضوع توافق دارند که این سوره در مکه نازل شده است. همچنین در این سوره یک آیه وجود دارد که منسوخ شده است.
نسخ ذلک بقوله: «سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی» و عن ابی بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة القیامة شهدت انا و جبرئیل له یوم القیامة انّه کان مؤمنا بیوم القیامة و جاء و وجهه مسفر علی وجوه الخلائق یوم القیامة».
هوش مصنوعی: این متن به نقل قولی از پیامبر اسلام اشاره دارد که میگوید: کسی که سوره قیامت را بخواند، روز قیامت شاهدی بر ایمان او خواهد بود. همچنین بیان می‌شود که جبرئیل نیز بر ایمان او شهادت خواهد داد و او در آن روز با چهره‌ای نورانی در میان مردم ظاهر خواهد شد.
لا أُقْسِمُ لا خلاف بین النّاس انّ معناه: اقسم، و اختلفوا فی تفسیر لا فقیل: هی تأکید للقسم کقول العرب: لا و اللَّه لأفعلنّ کذا. لا و اللَّه ما فعلت کذا. و قیل: انّها صلة کقوله تعالی: لِئَلَّا یَعْلَمَ أَهْلُ الْکِتابِ ای لان یعلم اهل الکتاب و قیل: هی ردّ علی منکری البعث، فانّها و ان کانت رأس السّورة فالقرآن متّصل بعضه ببعض کلّه کالسّورة الواحدة و المعنی: لیس الأمر کما قلتم: اقسم بیوم القیامة أنّکم تبعثون. قرأ الحسن و الاعرج و ابن کثیر فی روایة القوّاس عنه لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ بلا الف قبل الهمزة.
هوش مصنوعی: من قطعاً قسم یاد می‌کنم. در بین مردم هیچ اختلافی نیست که این عبارت به معنای قسم است. اما در تفسیر "لا" اختلاف نظر وجود دارد. برخی می‌گویند "لا" تأکیدی است برای قسم، مانند سخن عرب‌ها که می‌گویند: "نه و به خدا قسم که انجام می‌دهم" یا "نه و به خدا قسم که این کار را نکرده‌ام". برخی دیگر می‌گویند "لا" حرفی است که برای اتصال به کار رفته، مانند جمله‌ی "تا اهل کتاب ندانند". همچنین برخی معتقدند که "لا" پاسخی است به کسانی که بعث را انکار می‌کنند، زیرا اگرچه این عبارت آغاز سوره است، اما قرآن به‌طور کلی مانند یک سوره واحد به هم ارتباط دارد. به عبارت دیگر، منظور این است که بر خلاف آنچه شما گفته‌اید، من به روز قیامت قسم می‌خورم که شما زنده می‌شوید. حسن، اعراج و ابن کثیر نیز در نسخه‌ای از روایت قواس یاد کرده‌اند که جمله "لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ" را بدون حرف "الف" قبل از همزه خوانده‌اند.
وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ علی معنی انّه اقسم بیوم القیامة و لم یقسم بالنّفس اللّوّامة. و الصّحیح انّه اقسم بهما جمیعا و لا صلة فیهما، قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: من به نفس سرزنش‌گر قسم می‌خورم، به معنای اینکه به روز قیامت قسم نخورده و همچنین به نفس سرزنش‌گر نیز قسم نمی‌خورم. اما نظر صحیح این است که به هر دوی آنها قسم خورده‌ام و بین آنها ارتباطی وجود ندارد. شاعر میگوید:
تذکّرت لیلی فاعترتنی صبابة
و کاد ضمیر القلب لا یتقطّع
هوش مصنوعی: یاد لیلی مرا به یاد روزهای عاشقانه انداخت و احساسات شدیدی در من پیدا شد، به‌طوری که قلبم به شدت می‌تپید و آرام نمی‌گرفت.
ای یتقطّع. قال المغیرة بن شعبة: یقولون القیامة القیامة و انّما قیامة احدهم موته. و شهد علقمة جنازة فلمّا دفن قال: اما هذا فقد قامت قیامته و النفس اللوامة هی الّتی تلوم نفسها علی ما جنت و تأتی یوم القیامة کلّ نفس برّة او فاجرة تلوم نفسها البرّة علی ما قصّرت و لم تستکثر کقوله تعالی: یا لَیْتَنِی قَدَّمْتُ لِحَیاتِی و الفاجرة علی ما جنت کقوله: «یا حَسْرَتی عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ». قال سعید ابن جبیر و عکرمة تلوم علی الخیر و الشّرّ و لا تصبر علی السّراء و الضّرّاء و قال الحسن: هی النّفس المؤمنة. قال: انّ المؤمن و اللَّه ما تراه الّا یلوم نفسه ما اردت بکلامی ما اردت بأکلتی ما اردت بحدیث نفسی و انّ الفاجر یمضی قدما لا یحاسب نفسه و لا یعاتبها.
هوش مصنوعی: این متن به بررسی مفهوم قیامت و حالت انسان در آن روز می‌پردازد. گفته می‌شود که قیامت در واقع برای هر فرد، زمان مرگ او است و لحظه‌ای است که انسان به عواقب اعمال خود پی می‌برد. افرادی که خوب عمل کرده‌اند، خود را به خاطر کوتاهی‌هایشان سرزنش می‌کنند و آرزو دارند که ای کاش بیشتر برای زندگی خود آماده می‌شدند. از طرف دیگر، افرادی که بد عمل کرده‌اند، به خاطر کارهای اشتباهشان حسرت می‌خورند و از اینکه در راه خدا کوتاهی کرده‌اند، خود را ملامت می‌کنند. در نهایت، هر کس باید خود را مورد بازخواست قرار دهد و عوامل خوبی و بدی را در زندگی‌اش بررسی کند. انسان مؤمن به طور مداوم خود را مورد محاسبه قرار میدهد، در حالی که فرد فاسد و بی‌توجه به اعمالش، بدون ملامت پیش می‌رود.
و قال مقاتل: هی النّفس الکافرة انّ الکافر یلوم نفسه فی الآخرة علی ما فرّط فی امر اللَّه فی الدّنیا.
هوش مصنوعی: مقاتل میگوید: این نفس کافر است که در آخرت، کافر به خاطر کوتاهی‌هایی که در انجام دستورات خدا در دنیا داشته، به خود می‌رسد.
قوله: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ أ یظنّ الکافر ان لن نجمع عظامه عند البعث بعد ما صار رمیما. أ یظنّ ان لا نقدر علی ذلک. نزلت فی عدی بن ربیعة حلیف بنی زهرة ختن الاخنس بن شریق الثّقفی. و کان رسول اللَّه (ص) یقول: «اللّهم اکفنی جاریّ السّوء»
هوش مصنوعی: آیا انسان فکر می‌کند که نمی‌توانیم استخوان‌های او را دوباره جمع‌آوری کنیم؟ آیا کافر تصور می‌کند که قادر به انجام این کار نخواهیم بود، حتی پس از اینکه او به خاک تبدیل شده است؟ آیا او باور دارد که نمی‌توانیم بر این کار تسلط پیدا کنیم؟ این آیات درباره عدی بن ربیعه، که دوست بنی زهرة و داماد الاخنس بن شریق ثقفی بود، نازل شده است. رسول خدا (ص) نیز می‌فرمود: «خداوندا، مرا از شر همسایگان بد و سو دور نگه‌دار.»
یعنی عدیّا و الاخنس و ذلک
هوش مصنوعی: عبارت اشاره شده به شخصیت‌های تاریخی اشاره دارد. عدیّا و الاخنس دو نفر از افراد معروف در تاریخ اسلام هستند که در مقاطع مختلفی نقش‌های مهمی ایفا کرده‌اند. این نام‌ها ممکن است به وقایع خاصی در تاریخ اسلام اشاره کنند که به منظور شناخت بهتر از تعاملات و روابط اجتماعی و سیاسی آن زمان درباره آنها بحث می‌شود.
انّ عدی بن ربیعة اتی النّبی (ص) فقال: یا محمد حدّثنی عن یوم القیامة متی یکون و کیف امره و حاله؟ فاخبره النّبی (ص) فقال: لو عاینت ذلک الیوم لم اصدّقک یا محمد و لم اومن بک او یجمع اللَّه العظام
هوش مصنوعی: عدی بن ربیعه به پیامبر (ص) مراجعه کرد و از او خواست که درباره روز قیامت به او بگوید و بپرسید که این روز کی خواهد آمد و حال آن چگونه خواهد بود. پیامبر (ص) به او پاسخ داد، اما او گفت: اگر من آن روز را ببینم، هرگز تو را تصدیق نخواهم کرد یا ایمان نخواهم آورد، حتی اگر خداوند استخوان‌ها را جمع کند.
فانزل اللَّه تعالی: أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنی الکافر أَلَّنْ نَجْمَعَ عِظامَهُ بعد تفرّقها و بلاها فنحییه و نبعثه بعد الموت. ذکر العظام و اراد نفسه کلّها، لانّ العظام قالب النّفس لا یستوی الخلق الّا باستوائها. و قیل: هو خارج علی قول المنکر او یجمع اللَّه العظام کقوله: «قالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ: بَلی قادِرِینَ ای نقدر استقبال صرف الی الحال و المعنی: بلی نقدر علی جمع عظامه و علی ما هو اعظم من ذلک و هو أَنْ نُسَوِّیَ بَنانَهُ فنجعل اصابع یدیه و رجلیه شیئا واحدا کخفّ البعیر او کحافر الحمار فلا یمکنه ان یعمل بها شیئا و لکنّا فرقنا اصابعه حتّی یأخذ بها ما شاء و یقبض اذا شاء و یبسط اذا شاء فحسّنّا خلقه. هذا قول عامة المفسّرین و قال الزجاج و ابن قتیبة: معناه ظنّ الکافر انّا لا نقدر علی جمع عظامه بلی نقدر ان نعبد السّلامیات علی صغرها فنؤلّف بینها حتّی نسوّی البنان فمن قدر علی جمع صغار العظام فهو علی جمع کبارها اقدر.
هوش مصنوعی: آیا انسان، به ویژه کافر، فکر می‌کند که ما نمی‌توانیم استخوان‌های او را پس از متلاشی شدن و تجزیه دوباره جمع کنیم و او را پس از مرگ زنده کنیم؟ در اینجا به استخوان‌ها اشاره شده، اما منظور، خود انسان به‌طور کامل است، زیرا استخوان‌ها قالب بدن انسان هستند و بدن انسان زمانی به کمال می‌رسد که استخوان‌ها به درستی جاگذاری شوند. همچنین گفته شده که این مطلب به کسانی اشاره دارد که منکر هستند، یا اینکه خداوند استخوان‌ها را جمع می‌کند. در آیه‌ای آمده: "بله، ما بر زنده کردن استخوان‌ها حتی اگر پوسیده باشند توانا هستیم." در حقیقت، ما می‌توانیم نه تنها استخوان‌ها را جمع کنیم بلکه می‌توانیم انگشتان او را نیز به گونه‌ای بسازیم که به هم پیوسته شوند، مانند سم یک شتر یا سم یک الاغ، به طوری که نتواند با آنها کاری انجام دهد. اما ما انگشتان او را جدا کرده‌ایم تا او بتواند با آنها هر کار که بخواهد بکند و در زمان مناسب آنها را جمع و یا گسترش دهد و این موجب زیبایی در آفرینش او شده است. این نظر عمومی مفسران است و زجاج و ابن قتیبه نیز گفته‌اند که معنای آن این است که کافر فکر می‌کند ما نمی‌توانیم استخوان‌های او را جمع کنیم، در حالی که ما قادر به جمع‌آوری استخوان‌های کوچک هستیم و می‌توانیم آنها را با هم ترکیب کنیم تا انگشتان را یکسان کنیم. پس اگر ما بر جمع‌آوری استخوان‌های کوچک توانایی داریم، پس قطعاً بر جمع‌آوری استخوان‌های بزرگ نیز توانا هستیم.
بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ یقول تعالی ذکره: ما یجهل ابن آدم ان ربه قادر علی جمع عظامه بعد الموت و لکنه یرید ان یفجر امامه‌ای یمضی قدما قدما فی معاصی اللَّه راکبا رأسه لا ینزع عنها و لا یتوب. این مردم نه از آنست که نمی‌داند که اللَّه قادرست که مرده زنده کند، لکن میخواهد که بباطل و معصیت سر درنهد، همیشه در ناپسند می‌رود روی نهاده چنان که میآید و هر چه آید و هر جای که رسد بی هیچ واگشتن. و قیل: یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَهُ لیقدّم الذّنب و یؤخّر التّوبة، یقول: سوف اتوب، حتّی یأتیه الموت علی شرّ احواله و اسوأ اعماله. میخواهد این مردم که همه گناه فرا پیش دارد و توبه وا پس میدارد، همیشه توبه در تأخیر مینهد و وعده میدهد که: سوف اتوب، تا ناگاه مرگ آید و او بر سر معصیت بر بتر حالی و زشتر عملی.
هوش مصنوعی: انسان در واقع میخواهد که به گناه و معصیت ادامه دهد و بداند که خداوند قادر است بعد از مرگ او را زنده کند. اما او ترجیح میدهد که به سمت گناه برود و در این راه پیش برود بدون این که از گناهانش توبه کند. این افراد فقط به خاطر این که می‌خواهند در ناپسند بودن و معصیت غوطه‌ور شوند، از توبه خودداری می‌کنند و می‌گوند که بعداً توبه می‌کنند. این تأخیر در توبه تا زمانی ادامه می‌یابد که مرگ به سراغشان بیاید و در بدترین وضعیت و با زشت‌ترین اعمال از دنیا بروند.
و قیل: لِیَفْجُرَ أَمامَهُ ای لیکذّب بما امامه من البعث و الحساب یقال للکاذب و المکذّب فاجر. قال الشّاعر: «اغفر له اللّهم ان کان فجر». ای کذب.
هوش مصنوعی: گفته شده است که او باید جلوتر برود و به چیزهایی که در پیش رویش است، مانند قیامت و حساب و کتاب، بی‌اعتنایی کند. به کسی که دروغ میگوید یا منکر این امور است، فاجر گفته می‌شود. شاعر نیز میگوید: «ای خدا، اگر او گناهکار است، او را ببخش». یعنی اگر دروغ گفته است.
میخواهد این مردم که هر چه فرا پیش است از بعث و نشور و حساب و جمله احوال رستاخیز دروغ شمرد. و قال الضحاک: هو الآمل یأمل. و یقول اعیش من الدّنیا کذا و کذا و لا یذکر الموت.
هوش مصنوعی: این افراد می‌خواهند با هر آنچه که در آینده مانند قیامت، برپایی حیات دوباره، حساب و دیگر امور رستاخیز، روبرو می‌شوند، به نوعی دروغ بگویند. همچنین، شخصی به نام الضحاک میگوید: او امیدوار است. او میگوید که میخواهد به گونه‌ای زندگی کند و از دنیا لذت ببرد که فراموش کند مرگ وجود دارد.
یَسْئَلُ أَیَّانَ یَوْمُ الْقِیامَةِ اخذ «ایّان» من این فاذا شدّدت و زید فیها الالف وضعت موضع متی، ای متی تکون السّاعة؟ و متی یکون البعث؟ یسأله استبعادا و استهزاء و تکذیبا به. قال اللَّه تعالی: فَإِذا بَرِقَ الْبَصَرُ بکسر الرّاء علی معنی فزع و تحیّر و قرأ نافع بفتح الرّاء من البریق ای شخص بصره عند النّزع و وقوع الهول به حتّی لا یکاد یطرف و قال الکلبی: عند رؤیة جهنّم برق ابصار الکفّار و فی هذا جواب هذا السّائل ای انّما تکون السّاعة اذا برق البصر.
هوش مصنوعی: شخصی پرسش می‌کند که روز قیامت کی خواهد بود؟ واژه «ایّان» اگر به صورت مشدد و با افزودن «الف» بیان شود به معنای «متی» است، یعنی وقت وقوع ساعت و روز قیامت چه زمانی خواهد بود؟ او این سؤال را با نوعی تردید و تمسخر می‌پرسد. خداوند در جواب می‌فرماید: زمانی که دیدها به شدت حیرت‌زده و ترسان می‌شود. برخی مفسران نیز بیان کرده‌اند که این وضعیت در لحظه مرگ و بروز ترس اتفاق می‌افتد، به گونه‌ای که چشم‌ها قدرت باز و بسته شدن را نخواهند داشت. همچنین در اینجا به چشم‌زخمی کافران در هنگام مشاهده جهنم اشاره شده و این موضوع به عنوان پاسخی به سؤالی است که مطرح شده، یعنی قیامت زمانی خواهد بود که دیدها به حدی برق بزند.
وَ خَسَفَ الْقَمَرُ اظلم و ذهب ضوءه.
هوش مصنوعی: ماه تاریک شد و نورش رفت.
وَ جُمِعَ الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ ای جمعا فی ذهاب ضوءهما. و قیل: یجمعان کانّهما ثوران عقیران ثمّ یقذفان فی البحر فیکون نار اللَّه الکبری. و قال علی (ع) و ابن عباس: یجعلان فی نور الحجب. و قیل: یکوّران من قوله: إِذَا الشَّمْسُ کُوِّرَتْ و لم یقل: جمعت الشّمس لانّ معناه: جمع بینهما و قیل: المراد بهما اللّیل و النّهار فکنی عن النّهار بآیته و عن اللّیل بآیته. باین قول معنی آنست که کافر را بوقت جان کندن چشم وی در چشم خانه خیره بماند و ماه در چشم وی تاریک گردد و روز و شب او را یکسان نماید.
هوش مصنوعی: خورشید و ماه در زمان از بین رفتن نورشان جمع می‌شوند. برخی گفته‌اند که مانند دو گاو نر به هم می‌چسبند و سپس به دریا پرتاب می‌شوند، که در این صورت آتش بزرگ خداوند خواهد بود. علی (ع) و ابن عباس گفته‌اند که آنها در نور پرده‌ها قرار می‌گیرند. همچنین آمده است که منظور از جمع شدن آنها، کوک شدن است، چون آیه‌ای وجود دارد که میگوید: "وقتی خورشید کوک می‌شود" و نگفته‌اند "خورشید جمع می‌شود" زیرا این عبارت به معنای کنار هم قرار گرفتن آن‌هاست. برخی نیز بر این باورند که منظور از خورشید و ماه، شب و روز است و در این صورت شب با یک علامت و روز با علامت دیگری نمایش داده می‌شود. بر اساس این برداشت، معنای این آیات این است که وقتی کافر در حال جان کندن است، چشمانش خیره می‌ماند و ماه برای او تاریک می‌شود و روز و شب برایش یکسان جلوه خواهد کرد.
یَقُولُ الْإِنْسانُ ای الکافر یَوْمَئِذٍ أَیْنَ الْمَفَرُّ ای المهرب لشدّة ما یراه من العقوبة.
هوش مصنوعی: در آن روز، انسان به ویژه کافران می‌گویند: "کجا باید فرار کنیم؟" و این را به خاطر شدت عذاب‌هایی که می‌بینند، بیان می‌کنند.
کَلَّا ردع عن تمنّی الفرار لا وَزَرَ ای لا حصن و لا حرز، و الوزر ما لجاء الیه الانسان من ملجاء او منجی او جبل.
هوش مصنوعی: هرگز نباید به خیال فرار پناه برد، زیرا نه وسیله‌ای برای حفاظت وجود دارد و نه پناهگاهی. در حقیقت، "وزر" به معنای جایی است که انسان به آن پناه می‌برد، مانند پناهگاه، نجات‌دهنده یا کوه.
إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمُسْتَقَرُّ
هوش مصنوعی: آنگاه شما به سوی پروردگارتان باز می‌گردید و مقصد نهایی شما آنجا خواهد بود.
ای المنتهی اذا جعلته مصدرا کقوله: و انّ الی ربّک المنتهی. انّ الی ربّک الرّجعی و ان جعلته مکانا فالجنّة و النّار، ای لا ینزل احدا منزلة الّا اللَّه.
هوش مصنوعی: ای "منتهی" اگر به عنوان منبع تعبیر شود، مانند جمله‌ای که میگوید: «و به راستی که بازگشت به سوی پروردگارت است.» همچنین اگر به عنوان مکان تعبیر شود، بهشت و جهنم را در بر می‌گیرد؛ یعنی هیچ‌کس به منزلتی دست نمی‌یابد مگر به اذن خداوند.
یُنَبَّؤُا الْإِنْسانُ یَوْمَئِذٍ بِما قَدَّمَ وَ أَخَّرَ
هوش مصنوعی: در آن روز، انسان از کارهایی که انجام داده و همچنین از کارهایی که به تعویق انداخته، مطلع خواهد شد.
قال ابن مسعود و ابن عباس: بما قدّم قبل موته من عمل صالح و سیّئ و اخّر بعد موته من سنّة حسنة او سیّئة یعمل بها، و فی روایة عطیّة عن ابن عباس: بما قدّم من المعصیة و اخّر من الطّاعة. و قیل: بما قدّم من الذّنب و اخّر من التّوبة. و قیل: بما قدّم من ماله لنفسه و ما اخّر منه لورثته. و قیل: ما قدّم لدنیاه و ما اخّر لآخرته و هو مسئول عن الجمیع لانّ اللّفظ عامّ. و فی الحدیث الصّحیح: «ما منکم من احد الّا سیکلّمه ربّه لیس بینه و بینه ترجمان و حجاب یحجبه فینظر ایمن منه فلا یری الّا ما قدّم من عمله و ینظر اشأم منه فلا یری الّا ما قدّم و ینظر بین یدیه فلا یری الّا النّار تلقاء وجهه فاتّقوا النّار و لو بشقّ تمرة.
هوش مصنوعی: ابن مسعود و ابن عباس گفته‌اند که انسان به واسطه اعمال نیک و بدی که قبل از مرگ انجام داده و همچنین سنت‌های نیک یا بدی که پس از مرگش پیگیری می‌شود، مورد حسابرسی قرار می‌گیرد. در روایت عطیه از ابن عباس آمده که انسان بر اساس معاصی و طاعاتش مورد بازخواست قرار می‌گیرد. همچنین گفته شده که او به خاطر گناهانش و توبه‌هایی که کرده، و نیز به خاطر مالی که برای خود خرج کرده و ارثی که برای وراثش باقی گذاشته، مورد سوال قرار می‌گیرد. بر اساس تعبیرات مختلف، او به خاطر آنچه که برای دنیای خود و آخرتش انجام داده، پاسخگو خواهد بود، زیرا این موضوع شامل تمامی جنبه‌ها می‌شود. در حدیث صحیحی نیز آمده است که هیچ کس نمی‌تواند از محضر خداوند دور بماند و همگی بدون هیچ واسطه‌ای مستقیماً با او سخن خواهند گفت. هر شخص در آن لحظه فقط می‌تواند اعمال خود را ببیند، چه نیک و چه بد، و در نهایت، جهنم را مقابل چشمانش خواهد دید. لذا باید از آتش دوزخ پرهیز کرد، حتی با انجام کارهای کوچک.
بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ
هوش مصنوعی: اما انسان به حقیقت اندرون خود آگاه است.
ای هو علی نفسه بصیر بعمله شاهد علی نفسه.
هوش مصنوعی: ای انسان، خود را به خوبی بشناس و به کارهایت آگاهی داشته باش، زیرا خودت بر اعمالت گواهی می‌دهی.
و التّاء دخلت للمبالغة کما یقال: رجل نسّابة و علامة. و قیل: معناه علی نفسه عین بصیرة فحذف الموصوف و اثبتت الصّفة. و قیل: علی نفسه ذو بصیرة فحذف المضاف، ای یعلم انّه فی الدّنیا جاحد کافر مذنب مسی‌ء و فی الآخرة یعلم انّه ایّ شی‌ء فعل و ان اعتذر. میگوید: آدمی بخود سخت داناست و از خود سخت آگاه است، میداند که در دنیا کافر و جاحد و بدکردار بوده و در عقبی میداند که چه آورده از فعل بد.
هوش مصنوعی: تاء به کار رفته در اینجا برای تأکید است، مانند گفته‌ای که درباره مردی با دانش و تعقل می‌زنند. برخی بر این باورند که این به معنای آن است که او خود دارای بصیرت و درک عمیق است، به گونه‌ای که وصف او حذف شده و صفت او تأکید شده است. همچنین برخی دیگر می‌گویند که او فردی با بصیرت است و در این صورت مضاف حذف شده است، به این معنا که او میداند که در دنیا چقدر نسبت به حقیقت جاحد و کافر و بدعمل بوده و در آخرت هم میداند که چه کارهایی انجام داده و حتی اگر معذرت‌خواهی کند. در واقع، این بیانگر آن است که آدمی با خود آگاه است و به خوبی از اعمال خود و تبعات آنها آگاهی دارد.
وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ و اگر چه خود را حجّت میآرد و عذر باطل میسازد.
هوش مصنوعی: حتی اگر خود را توجیه کند و برای توجیه عملش دلیلی ضعیف بیاورد.
و گفته‌اند: معاذیر جمع معذار است. و المعذار: السّتر، لغة حمیریّة. یعنی آدمی خود را نیک شناسد و هر چند که پیش خویش می‌ورایستد و پرده فریب بر چشم خویش افکند. و گفته‌اند: و او زیادتست. المعنی. عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ یعنی: این مردم در خویشتن نیک داند، اگر بهانه بیفکند و عذر باطل بگذارد و پرده فریب از پیش خویش بیفکند. قیل: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ
هوش مصنوعی: به بیان دیگر، انسان به خوبی خود را می‌شناسد و حتی اگر برای خود بهانه بیاورد یا عذری ارائه کند، باز هم در عمق وجودش از حقیقت آگاه است. برخی بر این باورند که این شناخت درون خود انسان را می‌توان به نوعی بینایی برای او دانست، زیرا همواره با وجود بهانه‌ها و پرده‌های فریب، حقیقت وجودی‌اش را درک می‌کند. بنابراین، انسان‌ها به خوبی می‌دانند که خودشان چه هستند و نمی‌توانند به راحتی از حقیقت دور شوند.
ای علی نفسه من نفسه رقباء یرقبونه بعمله و یشهدون علیه به و هی سمعه و بصره و یداه و رجلاه و جمیع جوارحه، کقوله: یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ... الآیة.
هوش مصنوعی: هر انسانی خود ناظر و شاهد کردار خود است. او با گوش و چشم و دستان و پاهایش و تمام اعضای بدنش، بر اعمال خود گواهی میدهد. مانند آنچه که در آیه آمده است: "روزی که زبان‌هایشان به علیه آنها شهادت میدهد..."
وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ ای یشهد علیه الشّاهد و لو اعتذر و ادلی بکلّ حجّة و عذر فلا ینفعه ذلک، فله من نفسه شهود و حجّة. میگوید: این آدمی بر وی رقیبی است و نگهبانی بس بینا و آگاه تا گوش بوی میدارد و فردا بر وی گواه بود، اگر چه عذر باطل آرد و گوید: «إِنَّا أَطَعْنا سادَتَنا وَ کُبَراءَنا فَأَضَلُّونَا السَّبِیلَا» این عذر او را سود ندارد و عذاب از وی باز ندارد. کقوله: «یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ». و قیل: وَ لَوْ أَلْقی مَعاذِیرَهُ
هوش مصنوعی: اگرچه فردی بخواهد عذری بیاورد و دلیل و حجت بیاورد، این برای او نفعی نخواهد داشت. او در درون خود گواهان و حجت‌هایی دارد. این شخص رقیبی دارد و نگهبانی بسیار دلسوز و آگاه در کنار اوست که همه چیز را می‌بیند و فردا بر او گواهی خواهد داد. حتی اگر او عذر و بهانه‌ای بیاورد و بگوید: "ما به رهبران و بزرگترهایمان گوش دادیم و گمراه شدیم"، این عذر برای او سودی نخواهد داشت و عذاب از او دور نخواهد شد. مانند آنچه که گفته شده: "در روز قیامت، عذر و بهانه‌های ظالمین به آنها نفعی نخواهد بخشید".
ای و لو اسبل السّتر لیخفی ما یعمل فانّ نفسه شاهدة علیه. و قیل: بَلِ الْإِنْسانُ عَلی نَفْسِهِ بَصِیرَةٌ ای من یبصر امره یعنی الملکین الکاتبین، کقوله: «وَ إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحافِظِینَ کِراماً کاتِبِینَ». قوله: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ ای لا تحرّک بالقرآن لسانک استعجالا بتلقّنه. کان جبرئیل (ع) یقرأ علیه القرآن فیقرأه رسول اللَّه (ص) معه مخافة ان لا ینفلت منه و کان یناله منه شدّة فنهاه اللَّه عن ذلک. و قال: إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَ قُرْآنَهُ ای جمعه فی قلبک لتقرأه بلسانک.
هوش مصنوعی: اگر پرده‌ای بکشید تا آنچه را که انجام می‌دهید پنهان کنید، نفس شما بر اعمالتان گواهی میدهد. گفته شده است که انسان به نفس خود بیناست، یعنی توانایی درک و دانستن اعمال خود را دارد. در آیات قرآن آمده است که دو نگهبان نیکوکار بر شما هستند که اعمال شما را می‌نویسند. در ادامه آمده که نباید هنگام خواندن قرآن زبان خود را به حرکت درآوری، یعنی نباید با عجله قرآن را بخوانی. جبرئیل (علیه‌السلام) قرآن را به پیامبر (صلی‌الله‌عليه‌وآله) می‌خواند و او نیز همراهش می‌خواند تا مبادا چیزی را از دست بدهد و این کار بر او سخت می‌آمد، بنابراین خداوند او را از این کار نهی کرد و بیان داشت که ما جمع کردن و خواندن قرآن را بر عهده داریم، یعنی به آنچه در قلبت می‌گذرد، توجه کن تا بتوانی آن را با زبانت بخوانی.
فَإِذا قَرَأْناهُ ای اذا جمعناه فی قلبک. و قیل: اذا قرأه جبرئیل و اضافه الی نفسه علی جهة التّخصیص فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ
هوش مصنوعی: پس هنگامی که آن را بخوانیم، یعنی زمانی که آن را در قلبت جمع کنیم. بعضی گفته‌اند که هنگامی که جبرئیل آن را بخواند و به خود نسبت دهد، به صورت خاص، پس باید به قرآن او پیروی کنی.
ای اتّبع قرآنه، ای اذا فرغ جبرئیل من قراءته فاقرأ انت علی اثره.
هوش مصنوعی: ای کسی که به قرآن پیروی می‌کنی، زمانی که جبرئیل از خواندن آن فارغ می‌شود، تو هم به دنبال او قرآن را بخوان.
ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ هذا مردود علی الکلام الاوّل، انّ علینا جمعه و قرآنه، ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ ای علینا ان نبیّن لک احکامه من الحلال و الحرام و نبیّن لک معناه اذا حفظته. و قال الحسن: انّ علینا ان نجزی به یوم القیامة علی ما قلنا فی الدّنیا من الوعد و الوعید و القرآن مصدر کالرّجحان و الغفران، تقول: قرأت قراءة و قرآنا و کان رسول اللَّه (ص) بعد نزول هذه الآیة اذا اتاه جبرئیل اطرق فاذا ذهب قراه کما وعده اللَّه عزّ و جلّ. و قیل: هذا خطاب للعبد یوم القیامة و الهاء تعود الی کتاب العبد، ای لا تعجل فانّ علینا ان نجمع افعالک فی صحیفتک و قد فعل و علینا ان نقرأ علیک کتابک.
هوش مصنوعی: سپس بر ما واجب است که آن را توضیح دهیم. این موضوع به گفتار قبلی بازمی‌گردد؛ بر ماست که قرآن و مطالب آن را جمع‌آوری کنیم. همچنین بر ماست که احکام حلال و حرام را برای تو بیان کنیم و معنای آن را پس از حفظ کردن به تو یادآور شویم. حسن گفته است که بر ماست که در روز قیامت به آنچه در دنیا از وعده و وعید گفته‌ایم، پاسخ دهیم. قرآن به معنای منبعی است مانند "رجحان" و "غفران"، و می‌گویند که "من خواندم" برای قرآن نیز همینطور است. بعد از نزول این آیه، پیامبر (ص) هنگامی که جبرئیل به او می‌رسید، سرش را پایین می‌آورد و زمانی که او می‌رفت، آنچه را که خداوند به او وعده داده بود، می‌خواند. همچنین گفته شده که این خطاب به بنده در روز قیامت است و "الهاء" به کتاب بنده برمی‌گردد، یعنی شتاب نکن، چون بر ماست که اعمال تو را در صحیفه‌ات جمع‌آوری کنیم و این کار انجام شده و بر ماست که کتابت را بر تو بخوانیم.
فَإِذا قَرَأْناهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ هل غادر شیئا او احتوی علی زیادة ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا بَیانَهُ اظهار جزاء علیه.
هوش مصنوعی: پس هنگامی که آن را خواندیم، به قرآن آن گوش دهید. آیا چیزی را رها کرده یا بر آن افزوده است؟ سپس به‌راستی بر عهده ماست که آن را توضیح دهیم و جزای آن را بیان کنیم.
«کَلَّا» افتتاح کلام بَلْ تُحِبُّونَ الْعاجِلَةَ وَ تَذَرُونَ الْآخِرَةَ قرأ اهل المدینة و الکوفة تحبّون و تذرون بالتّاء فیهما و قرأ الآخرون بالیاء، ای یختارون الدّنیا علی العقبی و یعملون لها، یعنی کفّار مکة. و من قرأ بالتّاء، فعلی تقدیر قل لهم یا محمد تحبّون الدّنیا و شهواتها و تذرون الدّار الآخرة و نعیمها.
هوش مصنوعی: در این متن بیان شده است که افراد به زندگی دنیوی و لذت‌های آن علاقه‌مندند و در عوض آخرت را رها کرده‌اند. دو نوع قرائت در اینجا وجود دارد: اهل مدینه و کوفه به شکل خاصی این آیات را تلاوت می‌کنند که نشان‌دهنده انتخاب دنیای پوچ به جای آخرت است، در حالی که سایر قراء به شیوه دیگری خوانده‌اند. این موضوع به کافران مکه اشاره دارد که به جای توجه به زندگی جاویدان، به زندگی زودگذر دنیا اقبال دارند. قرائت دیگر نشان میدهد که پیامبر به آنها میگوید که فقط به دنیای فانی و لذت‌های آن اهمیت می‌دهند و آخرت را نادیده می‌گیرند.
وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ یعنی: یوم القیامة، «ناضرة» ناعمة مشرقة حسنة نضرت بنعیم الجنّة. قال مقاتل: بیض یعلوها النّور، یقال: نضر وجهه ینضر نضرة و نضارة. قال اللَّه تعالی: تَعْرِفُ فِی وُجُوهِهِمْ نَضْرَةَ النَّعِیمِ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ. قال ابن عباس: تنظر الی ربّها عیانا بلا حجاب. قال الحسن: تنظر الی الخالق و حقّ لها ان تنظر و هی تنظر الی الخالق
هوش مصنوعی: در آن روز، چهره‌هایی خواهد بود که درخشان و سرشار از نعمت‌های بهشتی‌اند. به گفته مقاتل، این چهره‌ها سفید و مملو از نور هستند و وقتی گفته می‌شود که چهره‌ای درخشان است، به معنای این است که زیبایی و شادابی خاصی دارد. خداوند در قرآن می‌فرماید: "در چهره‌هایشان، نشانه‌های نعمت را خواهی دید" و آن ها به سوی خداوند خود خواهند نگریست. ابن عباس نیز بیان می‌کند که آنها به‌طور مستقیم و بدون هیچ حجابی به خالق خود نگاه می‌کنند و حسن نیز میگوید که نگاه به خالق حق آن‌هاست و این توجه به خداوند شایسته است.
روی عن ابن عمر قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ ادنی اهل الجنّة منزلة لمن ینظر الی خزّانه و ازواجه و سرره و نعیمه، و خدمه مسیرة الف سنة و اکرمهم علی اللَّه لمن ینظر الی وجهه تبارک و تعالی. غدوة و عشیّة». ثمّ قرأ رسول اللَّه (ص) وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ ناضِرَةٌ إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ.
هوش مصنوعی: یکی از افراد از ابن عمر نقل می‌کند که پیامبر(ص) فرمود: «کمترین فرد در بهشت، کسی است که به خزانه‌اش، همسران و نعمت‌هایش و خدمتکارانش که به مدت هزار سال مشغول خدمت‌اند، نگاه می‌کند. و بهترین آنها در نزد خدا، کسی است که به چهره زیبای خداوند، صبح و شب نظر می‌کند.» سپس پیامبر(ص) آیه‌ای را قرائت کردند که در آن به مردان روز قیامت اشاره می‌شود که چهره‌شان درخشان است و به سوی پروردگارشان نگاه می‌کنند.
و عن جابر قال: قال رسول اللَّه (ص): «یتجلّی ربّنا عزّ و جلّ حتّی ینظروا الی وجهه فیخرّون له سجّدا، فیقول: ارفعوا رؤسکم فلیس هذا بیوم عبادة.
هوش مصنوعی: جابر نقل می‌کند که رسول خدا (ص) فرمودند: «خداوند بزرگواری خود را آشکار میسازد تا جایی که بندگانش به وجه او نگاه می‌کنند و به سجده می‌افتند. سپس خداوند می‌فرماید: سرهای خود را بلند کنید، زیرا این روز، روز عبادت نیست.»
و عن عمّار بن یاسر قال: کان من دعاء النّبی (ص) «اسألک النّظر الی وجهک و الشّوق الی لقائک فی غیر ضرّاء مضرّة و لا فتنة مضلّة».
هوش مصنوعی: عمّار بن یاسر نقل می‌کند که از دعاهای پیامبر (ص) این بود: «پروردگارا، از تو درخواست می‌کنم که مرا توفیق دهی تا به چهره‌ات بنگرم و شوق و اشتیاق دیدارت را داشته باشم، بدون اینکه در وضعیتی سخت و ناگوار یا فتنه‌ای گمراه‌کننده قرار بگیرم».
و قال اهل العلم: النّظر اذا قرن بالوجه و عدّی بحرف الجرّ و هو الی لم یعقل منه الّا الرّؤیة و العیان.
هوش مصنوعی: علمای دین می‌گویند که وقتی به نظر اشاره می‌شود و با حرف جرّ «به» ترکیب می‌شود، این به معنای دیدن و مشاهده است و تنها چیزی که از آن برداشت می‌شود، دیدن و مشاهده کردن است.
وَ وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ عابسة، کالحة، کریهة.
هوش مصنوعی: در آن روز، چهره‌ها بسیار درهم و غمگین خواهند بود و ظاهری ناخوشایند خواهند داشت.
«تَظُنُّ» ای یتیقّن أَنْ یُفْعَلَ بِها فاقِرَةٌ داهیه عظیمة من العذاب و الفاقرة الدّاهیة العظیمة و «الأمر الشّدید الّذی یکسر فقار الظّهر و منه سمّی الفقر فقرا لانّه یکسر الفقار لشدّته. قال ابن زید: هی دخول النّار. و قال الکلبی: هی ان تحجب عن رؤیة الرّبّ عزّ و جلّ.
هوش مصنوعی: شما تصور می‌کنید که برای او عذابی بزرگ و شدید به وجود خواهد آمد که به شدت می‌تواند به انسان آسیب بزند و به نوعی او را به خاک می‌ساید. به همین دلیل به چنین عذابی "فقر" می‌گویند، چون به خاطر شدت آن، شخص را به زمین می‌زند. ابن زید میگوید که این عذاب می‌تواند ورود به جهنم باشد و کلبی نیز میگوید که این عذاب به معنای محروم شدن از دیدن پروردگار است.
«کَلَّا» افتتاح کلام إِذا بَلَغَتِ التَّراقِیَ ای بلغت الرّوح عند الموت الی التّراقی، کنی عنها و لم یتقدّم ذکرها لانّ الآیة تدلّ علیها. و التّراقی جمع ترقوه و هی العظم المشرف علی الصّدر و هما ترقوتان.
هوش مصنوعی: «کَلَّا» در شروع یک سخن است زمانی که روح به گلوی فرد در حال مرگ می‌رسد. اینجا به آن اشاره می‌شود بدون اینکه قبلاً نامی از آن برده شود، زیرا آیه به آن اشاره دارد. «التَّراقی» جمع واژه «ترقوه» است که به استخوانی اشاره می‌کند که بر روی سینه قرار دارد و شامل دو ترقوه است.
وَ قِیلَ مَنْ راقٍ ای یقول اهله هل من راق یرقیه و هل من طبیب یداویه، مشتقّ من الرّقیة. و قیل: انّ ملائکة الرّحمة و ملائکة العذاب اذا اجتمعوا، یقول بعضهم لبعض من الّذی یرقی بروحه أ ملائکة الرّحمة ام ملائکة العذاب. مشتقّ من الرّقی.
هوش مصنوعی: گفته شده که در زمان بیماری یا مشکلات، خانواده‌ها می‌پرسند آیا کسی هست که بتواند با دعا یا طلسم او را درمان کند و آیا طبیبی هست که بتواند به او کمک کند. این واژه از "رُقیه" گرفته شده است. همچنین گفته شده که وقتی فرشتگان رحمت و عذاب جمع می‌شوند، به یکدیگر می‌گویند چه کسی می‌تواند روح را التیام بخشد؛ آیا این فرشتگان رحمت هستند یا فرشتگان عذاب. این مفهوم نیز از "رُقیه" نشأت می‌گیرد.
وَ ظَنَّ أَنَّهُ الْفِراقُ ای و تیقّن انّه مفارق للدّنیا.
هوش مصنوعی: و او خیال کرد که باید از دنیا جدا شود و مطمئن شد که در حال ترک کردن دنیا است.
روی انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه (ص): «انّ العبد لیعالج کرب الموت و سکراته و انّ مفاصله یسلم بعضها علی بعض یقول علیک السّلام تفارقنی و افارقک الی یوم القیامة».
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل می‌کند که رسول الله (ص) فرمودند: «بنده در لحظات سخت و دشوار مرگ و گرفتاری‌های آن دست و پنجه نرم می‌کند و مفاصل بدنش یکی پس از دیگری به او سلام می‌کنند و می‌گویند: وداع، من از تو جدا می‌شوم و تو نیز تا روز قیامت از من جدا خواهی شد.»
قوله: وَ الْتَفَّتِ السَّاقُ بِالسَّاقِ ای التصقت احدیهما بالآخری عند الموت.
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که در هنگام مرگ، ساق پای فرد به هم می‌چسبد و یکی بر دیگری قرار می‌گیرد.
قال قتادة: أ ما رأته اذا ضرب برجله رجله الأخری، و قال الحسن: هما ساقاه اذا التفّتا فی الکفن و قیل: ماتت رجلاه فلم تحملاه الی شی‌ء و کان علیهما جوّالا، و قیل: کنی عن شدّة الأمر بالسّاق ای اتاه اوّل شدّة امر الآخرة و آخر شدّة امر الدّنیا، فالنّاس یجهزون جسده و الملائکة یجهزون روحه فاجتمع علیه أمران شدیدان.
هوش مصنوعی: قال قتاده: وقتی که شخصی پای خود را به پای دیگرش می‌زند، نشان از شدت اوضاع دارد. و حسن میگوید: این پاها وقتی در کفن پیچیده می‌شوند، به هم می‌پیوندند. برخی گفته‌اند: پاهای او مرده و او را به جایی نمی‌برند، در حالی که بر روی آنها حرکت می‌کند. همچنین گفته شده که اشاره به شدت اوضاع دارد. او در مرحله اول با شدت اوضاع آخرت مواجه می‌شود و در مرحله آخر با شدت اوضاع دنیا. در این حال، مردم برای تدفین بدن او آماده می‌شوند و فرشتگان روح او را آماده می‌کنند و در نتیجه هر دو حالت شدید به او روی می‌آورند.
و قال ابن عطاء: اجتمع علیه شدّة مفارقة الوطن من الدّنیا و الاهل و الولد و شدّة القدوم علی ربّه عزّ و جلّ، لا یدری بماذا یقدم علیه لذلک. قال عثمان: ما رأیت منظرا الّا و القبر افظع منه لانّه آخر منازل الدّنیا و اوّل منازل الآخرة. و قال یحیی بن معاذ: اذا دخل المیّت القبر قام علی شفیر قبره اربعة املاک و احد عند رأسه و الثّانی عند رجله. و الثّالث عن یمینه و الرّابع عن یساره، فیقول الّذی عند رأسه: یا بن آدم ارفضّت الآجال و انضیت الآمال، ارفضّت، ای تفرّقت و انضیت، ای هزلت و یقول الّذی عن یمینه: ذهبت الاموال و بقیت الاعمال و یقول الّذی عن یساره: ذهب الاشغال و بقی الوبال و یقول الّذی عند رجلیه: طوبی لک ان کان کسبک من الحلال و کنت مشتغلا بخدمة ذی الجلال.
هوش مصنوعی: ابن عطاء میگوید: وقتی انسان از وطنش، خانواده و فرزندانش جدا می‌شود و به ملاقات خداوند میآید، از شدت این جدایی و نیز مواجهه با پروردگارش دچار نگرانی است، چرا که نمی‌داند چگونه باید به ملاقات او برود. عثمان بیان می‌کند که هیچ منظره‌ای را نمی‌بیند مگر اینکه قبر ترسناک‌تر از آن است، زیرا قبر آخرین منزل این دنیا و اولین منزل آخرت است. یحیی بن معاذ اشاره می‌کند که وقتی مرده به قبر وارد می‌شود، چهار فرشته بر لبه قبرش حاضر می‌شوند؛ یکی در کنار سر او، دیگری در کنار پایش، سومی به سمت راست و چهارمی به سمت چپ او ایستاده‌اند. آن فرشته‌ای که در کنار سر او است میگوید: ای پسر آدم، عمرها به پایان رسید و آرزوها بر باد رفتند. فرشته‌ای که در سمت راست او ایستاده میگوید: مال‌ها رفت و اعمال باقی ماندند. فرشته‌ای که در سمت چپ است میگوید: مشغله‌ها تمام شدند و گناهان باقی ماندند. و فرشته‌ای که در پای او قرار دارد میگوید: خوشا به حال تو اگر کسب حلال داشته‌ای و در خدمت خداوند بوده‌ای.
إِلی رَبِّکَ یَوْمَئِذٍ الْمَساقُ ای مرجع العباد الی حیث امر اللَّه امّا الی جنّة و امّا الی نار و امّا الی علیّین و امّا الی سجّین، و قیل: تسوق الملائکة روحه الی حیث امرهم اللَّه.
هوش مصنوعی: در آن روز، همه انسان‌ها به سوی پروردگارشان برمی‌گردند. این بازگشت ممکن است به بهشت، دوزخ، یا به درجات بالا و یا به یادداشت‌های نادرست باشد. همچنین گفته شده که ملائکه روح فرد را به جایی که خداوند به آنها دستور داده، هدایت می‌کنند.
فَلا صَدَّقَ وَ لا صَلَّی نزلت فی ابی جهل و لا بمعنی لم، ای لم یصدّق بکتاب اللَّه و لا بنبیّه و لم یصل للَّه عبادة، و قیل: هو من التّصدّق. و قال الحسن: هو من الصّدقة و حسن دخول لا علی الماضی تکراره، کما تقول: لا قام و لا قعد و قلّما تقول العرب لا وحدها حتّی تتبعها اخری تقول: لا زید فی الدّار و لا عمرو.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده که آیه‌ای است که در مورد ابوجهل نازل شده که به معنای این است که او نه به کتاب خدا ایمان آورد و نه به پیامبرش اعتقاد داشت و هیچ نوع عبادتی برای خدا انجام نداد. برخی نیز گفته‌اند که این مربوط به صدقه است. همچنین حسن گفته که "لا" در اینجا به معنای صدقه است و این "لا" را می‌توان به حالت گذشته نسبت داد، به گونه‌ای که مثل "نه این ایستاده و نه آن نشسته" آورده می‌شود. به طور کلی، عرب‌ها معمولاً "لا" را به تنهایی نمی‌آورند بلکه آن را با عبارت دیگری دنبال می‌کنند، مانند "نه زید در خانه است و نه عمرو".
وَ لکِنْ کَذَّبَ وَ تَوَلَّی ای کذّب باللّه و اعرض عن الایمان و الطّاعة له.
هوش مصنوعی: اما او (مخاطب) دروغ گفت و پشت کرد. او به خداوند کذب گفت و از ایمان و اطاعت نسبت به او روی گردانید.
ثُمَّ ذَهَبَ إِلی أَهْلِهِ یَتَمَطَّی ای مضی یتبختر و یختال فی مشیه حین وعظه النّبی (ص) بالقرآن. یتمطّی اصله یتمطّط ای یتمدّد و المطّ هو المدّ و یقال: اصله من المطا، ای یلوی مطاه تبخترا و فی الخبر اذا مشیتم المطیطاء یعنی التّبختر و الخیلاء و خدمتکم فارس و الرّوم فقد اقتربت السّاعة.
هوش مصنوعی: سپس او به سوی خانواده‌اش رفت و در حالتی مغرورانه و با خودبرتر بینی قدم می‌زد، در حالی که پیامبر (ص) با قرآن او را نصیحت می‌کرد. واژه "یتمطّی" به معنای کش آمدن و دراز شدن است و به نوعی خود را به نمایش گذاشتن و خود را بزرگ جلوه دادن نیز اشاره دارد. در روایتی آمده است که هنگامی که به راه می‌روید باید با افتخار و وقار باشید.
قوله: أَوْلی لَکَ فَأَوْلی هی کلمة تهدید و وعید یقال للمشرف علی الهلکة، روی انّ رسول اللَّه (ص) لقی ابا جهل فاخذ ببعض جسده و قال له: أَوْلی لَکَ فَأَوْلی فنزل به القرآن
هوش مصنوعی: "أَوْلی لَکَ فَأَوْلی" عبارتی است که برای تهدید و هشدار به کسی استفاده می‌شود که در آستانه نابودی قرار دارد. در این زمینه روایت شده است که رسول خدا (ص) با ابوجهل روبرو شد و قسمتی از بدن او را گرفت و این عبارت را به او گفت، و سپس آیه‌ای از قرآن در این باره نازل شد.
و روی انّ ابا جهل قال: أ تخوّفنی یا محمد؟ و اللَّه ما تستطیع انت و لا ربّک ان تفعلا بی شیئا و انّی لا عزّ من مشی بین جبلیها فلمّا کان یوم بدر صرعه اللَّه شرّ مصرع و قتله اسوأ قتل، اقصعه ابنا عفراء، و اجهز علیه ابن مسعود
هوش مصنوعی: ابوجهل به پیامبر اسلام گفت: «آیا من را می‌ترسانی، ای محمد؟ به خدا قسم تو و پروردگارت نمی‌توانید با من کاری کنید و من از کسی که در میان کوه‌ها راه می‌رود، قوی‌ترم.» اما در روز بدر، او به بدترین سرنوشت گرفتار شد و به دست پسران عفراء کشته شد و ابن مسعود بر او پایان داد.
و کان نبیّ اللَّه (ص) یقول: «انّ لکلّ امّة فرعونا و انّ فرعون هذه الامّة ابو جهل».
هوش مصنوعی: پیامبر خدا (ص) فرمودند: «هر امتی فرعونی دارد و فرعون این امت ابوجهل است».
و اصل الکلمة من الولی و هو القرب تأویله ما ربحک ما تکره فاحذره، و التّکرار تأکید للوعید و قیل: معناه انّک اجدر بهذا العذاب و احقّ و اولی، یقال للرّجل یصیبه مکروه و یستوجبه. و قیل: معناه الویل لک حین تحیی و الویل لک حین تموت و الویل لک حین تبعث و الویل لک حین تدخل النّار. قالت الخنساء:
هوش مصنوعی: اصل کلمه به معنای نزدیک بودن است و تفسیر آن این است که آنچه را که نمی‌خواهی به دست می‌آوری، پس باید از آن بپرهیزی. تکرار به عنوان تأکید بر تهدید مطرح شده و گفته شده که منظور این است که تو بیشتر شایسته و مستحق این عذاب هستی. به فردی که مصیبت می‌بیند این گفته می‌شود که خود او آن را به جان خریده است. همچنین تعبیر دیگری وجود دارد که اشاره دارد به اینکه نابودی و عذابی برای او هنگام زندگی، مرگ، برانگیخته شدن و ورود به جهنم وجود دارد.
هممت بنفسی بعض الهموم
فاولی لنفسی اولی لها
هوش مصنوعی: عزت نفس و اراده‌ام را بر سایر نگرانی‌ها فزونی می‌بخشم، زیرا توجه به خودم و مشکلاتم اولویت بیشتری دارد.
أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ یعنی ابا جهل أَنْ یُتْرَکَ سُدیً ای مهملا لا یؤمر و لا ینهی و لا یبعث و لا یجازی بعمله، و قیل: أ یظنّ انّه لا یعاقب علی معاصیه و کفره و ایذاء الرّسول (ص) و المؤمنین، و قال الحسن: یُتْرَکَ سُدیً ای سرمدا فی الدّنیا دائما لا یموت. الاسداء: من الاضداد. یقال اسدی الیّ معروفا و فی الخبر من اسدی الیه معروف فلیکافئه فان لم یستطع فلیشکره. و تقول: اسدیت حاجتی و شدّیتها، ای اهملتها و لم تقضها.
هوش مصنوعی: آیا انسان فکر می‌کند که به حال خود رها می‌شود و هیچ دستوری به او داده نمی‌شود و نه نهی‌ای از او می‌شود، و اینکه بعد از مرگش هیچ پاداش یا کیفر برای اعمالش وجود نخواهد داشت؟ آیا او گمان می‌کند که به خاطر گناهان و کفر خود، و آسیب رساندن به پیامبر (ص) و مؤمنان، چیزی برایش پیش نخواهد آمد؟ بعضی گفته‌اند که آیا او فکر می‌کند که به صورت دائمی در این دنیا رها خواهد شد و هرگز نمی‌میرد؟ در توضیح دیگر، واژه "اسدی" به معنای انجام عمل نیکی به کسی است و در احادیث آمده که کسی که نیکی به دیگری می‌کند، باید پاداش آن را بدهد و اگر نتواند، لااقل از او تشکر کند. همچنین، اگر کسی بگوید "اسدیت حاجتی"، به این معناست که او درخواستی را به حال خود رها کرده و آن را برطرف نکرده است.
أَ لَمْ یَکُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنی ای یصبّ فی الرّحم. قرأ ابو عمرو و حفص و یعقوب بالیاء لاجل المنیّ و قرأ الآخرون بالتّاء لاجل النّطفة.
هوش مصنوعی: آیا او (انسان) تنها یک قطره از مایع منی نبود که به رحم ریخته می‌شود؟ ابوعمرو، حفص و یعقوب این واژه را با یاء خوانده‌اند به دلیل اشاره به مایع منی، اما سایرین آن را با تاء خوانده‌اند به خاطر اشاره به نطفه.
ثُمَّ کانَ عَلَقَةً ای صار المنیّ قطعة دم جامد بعد اربعین یوما. فَخَلَقَ فَسَوَّی خلقه فی الرّحم فجعل منه الزّوجین، ای خلق من مائه اولادا ذکورا و اناثا، أَ لَیْسَ ذلِکَ الّذی فعل هذا بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی.
هوش مصنوعی: سپس آنچه که به وجود میآید، یک تکه خون جامد است که پس از چهل روز شکل می‌گیرد. خداوند در رحم آن را به وجود آورده و شکل مناسبش را ایجاد می‌کند و از آن، جفت‌های مرد و زن را خلق می‌نماید، به این معنی که او از مایعی که آفریده، فرزندان پسر و دختر می‌آفریند. آیا این درست نیست که کسی که چنین کارهایی انجام میدهد، توانایی زنده کردن مردگان را هم داشته باشد؟
روی: انّ رسول اللَّه (ص) کان یقول عند قراءة هذه الآیة: بلی و اللَّه بلی و اللَّه.
هوش مصنوعی: پیامبر خدا (ص) هنگام قرائت این آیه می‌فرمود: آری، به خدا سوگند، آری، به خدا سوگند.
و روی عن ابن عباس قال: من قرأ سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی اماما کان او غیره، فلیقل: سبحان ربّی الاعلی. و من قرأ لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ فاذا انتهی آخرها، فلیقل: سبحانک اللّهم و بلی اماما کان او غیره. و عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ منکم وَ التِّینِ وَ الزَّیْتُونِ فانتهی الی آخرها «أَ لَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ» فلیقل: بلی و انا علی ذلک من الشّاهدین. و من قرأ: لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ فانتهی الی أَ لَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی فلیقل: سبحانک بلی و من قرأ: وَ الْمُرْسَلاتِ عُرْفاً فبلغ «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» فلیقل: «آمنّا باللّه».
هوش مصنوعی: هر کس از شما که سوره «سبح اسم ربّک الاعلی» را بخواند، سفارش شده است که بگوید: «سبحان ربّی الاعلی». و اگر کسی سوره «لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ» را بخواند و به انتهای آن برسد، باید بگوید: «سبحانک اللّهم» چه امام باشد یا غیره. همچنین، ابوهریره از رسول الله (ص) نقل کرده که هر کس سوره «التین و الزيتون» را بخواند و به آیه «أَلَیْسَ اللَّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ» برسد، باید بگوید: «بلی، و من بر این چیزی که می‌گویم گواه هستم». و اگر کسی به سوره «لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَةِ» برسد و به آیه «أَلَیْسَ ذلِکَ بِقادِرٍ عَلی أَنْ یُحْیِیَ الْمَوْتی» برسد، باید بگوید: «سبحانک بلی». همچنین اگر سوره «المُرْسَلاتِ عُرْفاً» را بخواند و به آیه «فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَهُ یُؤْمِنُونَ» برسد، باید بگوید: «آمنّا باللّه».
میبدی