این سورة الجنّ بیست و هشت آیت است، دویست و سی و پنج کلمت و هشتصد و هفتاد حرف. جمله به مکه فرود آمد باجماع مفسّران. و درین سوره از ناسخ و منسوخ چیزی نیست. و در فضیلت سوره ابی کعب روایت کند از مصطفی (ص)، گفتا: «هر که سورة الجنّ برخواند اللَّه تعالی او را ثواب آزاد کردن بردگان دهد، بعدد هر پریی که به محمد بگروید. و بعدد هر پری که بنگروید باو.
«قل» یا محمد، اخبر قومک ما لیس لهم به علم ثمّ بیّن. فقال: أُوحِیَ إِلَیَّ ای اخبرت بالوحی من اللَّه أَنَّهُ اسْتَمَعَ القرآن نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ «الجنّ» جیل رقاق الاجسام، خفیّة، خلق من النّار علی صورة تخالف صورة الملک و الانس، موصوف بالعقل کالانس و الملک. و لا یظهرون للانس، و لا یکلّمونهم الّا صاحب معجزة. بل یوسوسون سائر النّاس و هم اولاد ابلیس فی قول بعضهم، منهم مؤمن و منهم کافر. و الکافر منهم یسمّی شیطانا. و قال ابن عباس: الجنّ ولد الجانّ و لیسوا بشیاطین و الشّیاطین اولاد ابلیس. و قد سبق الکلام فیهم فی غیر موضع. قوله: نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ قال ابن عباس: کانوا سبعة، و قیل: کانوا تسعة من جنّ نصیبین من ارض الموصل من ملوکهم. و قیل: من جنّ الیمن. و قیل: کانوا هودا. و قیل: کانوا مشرکین. و قیل: سبب استماع هؤلاء فیما ذکر انّ الشّیاطین قبل مبعث النّبی (ص) اتّخذت من السّماء مقاعد للسّمع فاذا سمعوا کلمة زادوا فیها تسعا فکانوا یلقون الی اولیائهم من الانس فلمّا بعث النّبی (ص) منعوا مقاعدهم و رموا بالشّهب فمن استمع بعد مبعثه (ص) وجد له شهابا رصدا فاحرق فلمّا منعوا من ذلک و حیل بینهم و بین خبر السّماء بارسال الشّهب علیهم اجتمعوا و قالوا لابلیس ذلک و قالوا ما حال بیننا و بین خبر السّماء الّا شی‌ء حدث فاضربوا مشارق الارض و مغاربها فانطلقوا یطلبون ذلک حتّی توجّهوا نحو تهامة فوجدوا رسول اللَّه (ص) مع نفر من اصحابه ببطن النّخل و هو واد بین جبلین یقال له: سوق عکاظ فوجدوه یصلّی باصحابه صلاة الصّبح فاستمعوا لقراءته و قالوا: هذا الّذی حال بیننا و بین خبر السّماء. و قیل: لم یزالوا یدنون حتّی کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً. ثمّ رجعوا الی قومهم و قالوا: إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً مباینا لکلام الخلق فی النّظم و المعنی لا یقدر احد علی الإتیان بمثله. و العجب حکایة عن غایة استنکارا او استحسانا. قال عیزار بن حریث: کنت عند عبد اللَّه بن مسعود فاتاه رجل فقال له: کنّا فی سفر فاذا نحن بحیّة جریحة تشحّط فی دمها فقطع رجل منّا قطعة من عمامته فلفّها فیها فدفنها. فلمّا امسینا و نزلنا اتانا امرأتان من احسن نساء الجنّ فقالتا: ایّکم صاحب عمرو؟ قلنا: ایّ عمرو؟ قالتا: الحیّة الّتی دفنتموها فاشرنا لهما الی صاحبها. قالتا: انّه کان آخر من بقی ممّن استمع القرآن من رسول اللَّه (ص). کان بین کافری الجنّ و مسلمیهم قتال فقتل فیهم. فان کنتم اردتم به الدّنیا ثوبناکم. فقلنا: لا انّما فعلنا ذلک للَّه. فقالتا: احسنتم و ذهبتا. یقال: اسم الّذی لفّ الحیّة صفوان بن معطل المرادی صاحب قصّة الافک و الجنّی عمرو بن جابر.
یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ ای الی الصّواب. و هو التّوحید للَّه و الایمان به و برسوله و خلع الانداد للَّه فَآمَنَّا بِهِ صدقنا به وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَداً یعنی: ابلیس لانّهم لم یرجعوا الی ابلیس بعد الایمان و استماع القرآن. وَ أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا ای عظمة ربّنا، جلال ربّنا، غنی ربّنا عن الصّاحبة و الولد. امر ربّنا، ملک ربّنا، و سلطانه قدرة ربّنا، ذکر ربّنا هذا کلّه اقوال المفسّرین و الجدّ: العظمة و منه قول انس بن مالک: کان الرّجل اذا قرأ البقرة و آل عمران جدّ فی اعیننا، ای عظم، و الجدّ: الغنی. و فی الخبر: «لا ینفع ذا الجدّ منک الجدّ»، ای لا ینفع ذا الغنی منک غناه، انّما ینفعه طاعتک و العمل بما یرضیک و منه
قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «وقفت علی باب الجنّة فاذا اکثر من یدخلها الفقراء. و اذا اصحاب الجدّ محبوسون»
معناه: و اذا اصحاب الغنی فی الدّنیا محبوسون. مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً ای تعالی جلال ربّنا و عظمته عن اتّخاذ زوجة او ولد.
وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ اختلفوا فی هذا الالفات فمن نصبها کانت مردودة الی الوحی و هو قراءة اهل الشام و الکوفة و من خفضها کانت حکایة عن الجنّ و هو قراءة الآخرین وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا هذا السّفیه ابلیس عَلَی اللَّهِ شَطَطاً ای جورا و کذبا، یعنی کلمة الکفر، و قیل: الشّطط: البعید ای یقول ما هو بعید من وصف اللَّه. تقول اشطّ الرّجل اتی بما هو بعید.
وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ قرأ یعقوب: تقول بفتح القاف و تشدید الواو. و التّقوّل، الافتراء و الکذب، ای کنّا نظنّ انّ الکفّار من الفریقین غیر کاذبین فی دعویهم کلمة الکفر و انّ للَّه صاحبة و ولدا حتّی سمعنا القرآن. و هذا اعتذار منهم، ای اتّبعناهم فیما قالوا علی ظنّ انّ احدا لا یکذب علی اللَّه. فلمّا سمعوا القرآن ایقنوا انّ ابلیس و من تبعه کانوا کاذبین فیما یزعمون، تمّ کلام الجنّ هاهنا.
ثمّ استأنف فقال اللَّه عزّ و جلّ: وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ کان الرّجل فی الجاهلیّة اذا نزل وادیا باللّیل قال: اعوذ بسیّد هذا الوادی من شرّ سفهاء قومه فیبیت فی امن حتّی یصبح. روی عن کردم بن ابی السّائب الانصاری قال: خرجت مع الا بی الی المدینة فی حاجة و ذلک اوّل ما ذکر رسول اللَّه (ص) بمکة فآوانا المبیت الی راعی غنم، فلمّا انتصف النّهار جاء ذئب فاخذ حملا من الغنم، فوثب الرّاعی فقال: یا عامر الوادی جارک فنادی مناد لا نراه یقول: یا سرحان ارسله فاتی الحمل یشتدّ حتی دخل الغنم و لم تصبه کدمة فانزل اللَّه عزّ و جلّ علی رسوله (ص) بمکة: وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً ای فزاد الانس الجنّ بذلک تکبّرا و عظمة عند انفسهم و قالوا: انّهم یخافوننا و قد سدّنا الانس و الجنّ فازدادوا بذلک اثما. و قیل: زاد الجنّ الانس رهقا، ای طغیانا و کفرا و جهلا و هلاکا و بعدا عن الحقّ.
وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا هذا ایضا من کلام اللَّه، ای انّ الجنّ حسبوا کما حسبتم ایّها الانس. أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً بعد موته، و قیل: ان له یبعث اللَّه احدا بالرّسالة الی خلقه لیدعوهم الی توحیده کما ظنّ بعض الانس ذلک.
وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ ای طلبنا المصیر الی السّماء لاستراق السّمع و منه الحدیث الّذی ورد انّ رجلا قال لرسول اللَّه (ص): انّ امرأتی لا تدع عنها ید لامس، ای لا تردّ ید طالب حاجة صفرا یشکو تضییعها ماله. قال اهل اللّغة لمست الشّی‌ء و التمست، ای طلبت کما یقال: کسب و اکتسب، و قال الشّاعر:
الام علی تبکیه
و المسه فلا اجد
فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً هذا کلام الجنّ بعضهم لبعض، ای طلبنا خبر السّماء فوجدنا ابواب السّماء و طرقها مُلِئَتْ من الملائکة الّذین یحرسون من الاستماع. وَ شُهُباً جمع شهاب و هو المضی‌ء المتوقّد من النّار یرمون بها.
وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها ای من السّماء مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ ای مواضع لاستماع الاخبار من السّماء کان لکلّ حیّ من الجنّ باب فی السّماء یستمعون فیه و کانت هذه الشّهب فی الجاهلیّة. فاذا جاء الاسلام شدّدت و امّدت و زید فیها. قال الزهری: کان یرمی بالنّجوم و ترجم بها الشّیاطین فی الجاهلیّة لکن غلّظ و شدّد امرها حین بعث النّبی (ص) فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ ای یقصدان یسمع من ذلک شیئا یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً ای نجما قد ارصد له یزجره عن الاستماع.
وَ أَنَّا لا نَدْرِی حین منعنا من السّماء. أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الْأَرْضِ ام هو لاجل خیر اراد اللَّه بهم و اضافوا الخیر الی اللَّه بالتّخصیص تادّبا بادب اولیاء اللَّه و المؤمنین.
حیث لم یضیفوا الی اللَّه بالتّفرید الاکل رفیع من الامور. و قیل: معناه لا ندری اراد اللَّه رشدا ببعث هذا الرّسول فیرشدهم أَمْ أَرادَ ان یکفروا به فیهلکهم.
وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ ای المؤمنون وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ ای الکافرون.
و قیل: الصَّالِحُونَ اصحاب الخیر و مِنَّا دُونَ ذلِکَ اصحاب الشّرّ کُنَّا طَرائِقَ قِدَداً ای کنّا ذوی مذاهب متفرّقة و ادیان مختلفة. قال الحسن و السدی: الجنّ امثالکم فمنهم قدریّة و مرجئة و رافضة، و یقال: لشریف القوم الطّریقة و الطّریقة المثلی مشایخ البلد. و القدد جمع القدّة و هی الاجناس المختلفة یقال: صار القوم قددا اذا اختلفت حالاتهم و اصلها من القدّ و هو القطع.
وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً الظّنّ هاهنا بمعنی الیقین، لانّهم وصفوا اللَّه بالقدرة علیهم حیث کانوا. و هذا من دلائل الایمان و المعنی: انّا علمنا و ایقنّا ان لن نسبق اللَّه فی الارض و لن نفوته و لا یمکننا ان نهرب منه ان اردنا الهرب.
وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدی یعنی القرآن و دعوة الرّسول الّذی یؤدّی الی الهدی. آمَنَّا بِهِ ای صدّقنا به و لم یبعث اللَّه نبیّا الی الجنّ الّا محمد (ص). و قیل: آمَنَّا بِهِ ای باللّه و تمّ الکلام هاهنا ثمّ قال: فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ هذا جوابهم و العدة فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً البخس: نقص الاجر، و الرّهق: تحمیل وزر آخر و هذا خبر یراد به النّهی. و قیل: فَلا یَخافُ بَخْساً ای نقصا من حسناته و لا رَهَقاً زیادة فی سیّآته. و قیل: کلّ مکروه یغشی الانسان فهو رهق.
وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ المؤمنون، المستسلمون لامر اللَّه، المخلصون له.
وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ الکافرون، الجائرون، الّذین کتب اللَّه علیهم الشّقاء تمّ الکلام.
فَمَنْ أَسْلَمَ هذا جواب وعدة و تصدیق فَأُولئِکَ تَحَرَّوْا رَشَداً ای قصدوا قصد الخیر و اتّبعوا طریق الرّشد و توجّهوا صوابا من القول و الفعل.
أَمَّا الْقاسِطُونَ الجائرون، العادلون عن الحقّ. قال اهل اللّغة قسط عدل.
عن الحقّ و اقسط عدل الی الحقّ.کانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً
توقد بهم النّار یوم القیامة ثمّ رجع الی کفّار مکة فقال: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ اختلفوا فی تأویلها، فقال قوم: لو استقاموا علی طریقة الحقّ و الایمان و الهدی فکانوا مؤمنین مطیعین. لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً کثیرا واسعا ینبت زروعهم. قال عمر بن الخطاب: حیث ما کان الماء کان المال، و حیث ما کان المال کانت الفتنة. و المعنی: اعطیناهم مالا کثیرا و عیشا رغیدا و وسّعنا علیهم فی الرّزق و بسطنا لهم فی الدّنیا.
لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ ای لنختبرهم کیف شکرهم فیما خوّلوا و هذا قول سعید بن المسیّب و عطاء بن ابی رباح و الضحاک و مقاتل و الحسن، و دلیل هذا التّأویل قوله عزّ و جلّ: وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ و قال تعالی: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ و قال تعالی: مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً و قال تعالی: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً الآیة... و قال الرّبیع بن انس و زید بن اسلم و الکلبی: معنی الآیة و ان لو استقاموا علی طریقة الکفر و الضّلالة فکانوا کفّارا کلّهم لاعطیناهم مالا کثیرا و لوسّعنا علیهم لِنَفْتِنَهُمْ فیه عقوبة لهم و استدراجا حتّی یفتتنوا بها فنعذّبهم کما قال تعالی: فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ الآیة و قال تعالی: وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ. و قال تعالی: وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ و قال تعالی: کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی قوله: وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ ای عن القرآن و التّوحید یَسْلُکْهُ قرأ اهل الکوفة و یعقوب: یَسْلُکْهُ بالیاء و قرأ الآخرون بالنّون ای ندخله.
عَذاباً صَعَداً یعنی: ذا صعد، ای ذا مشقّة لا راحة فیه و لا فرج فیه، اخذ من الصّعداء و هو الشّدّة و نفس الصّعداء هو نفس الکظیم الّذی اشتدّ علیه الغمّ و منه قوله: سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً ای عذابا شاقّا. و منه قوله کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ ای یصعد صعودا شاقّا و قیل: الصّعد صخرة ملساء فی جهنّم یکلّف صعودها فاذا انتهی الی اعلاها انحدر الی اسفلها نزلت فی الولید بن المغیرة. قوله: وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ یعنی: المواضع الّتی بنیت للصّلوة و ذکر اللَّه. فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً قال قتادة کانت الیهود و النّصاری اذا دخلوا کنا یسهم و بیعهم اشرکوا باللّه فامر اللَّه المؤمنین ان یخلصوا الدّعوة للَّه اذا دخلوا المساجد، و اراد بها المساجد کلّها و قال الحسن اراد بها البقاع کلّها لانّ الارض جعلت کلّها مسجدا للنّبی (ص).
و قال سعید بن جبیر قالت الجنّ للنّبی (ص): کیف لنا ان نأتی المسجد و نشهد معک الصّلاة و نحن ناؤون عنک؟ فنزلت: وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ: و یروی عن کعب، قال: انّی لاجد فی التّوراة ان اللَّه تعالی یقول: انّ بیوتی فی الارض المساجد، و انّ المسلم اذا توضّأ فاحسن الوضوء ثمّ اتی المسجد فهو زائر اللَّه تعالی و حقّ علی المزور ان یکرم زائره و روی عن سعید بن جبیر ایضا: انّ المراد بالمساجد الاعضاء الّتی یسجد علیها الانسان و هی سبعة: الجبهة، و الیدان، و الرّکبتان، و القدمان، یعنی: هذه الاعضاء الّتی یقع علیها السّجود مخلوقة للَّه فلا تسجدوا علیها لغیره.
قال رسول اللَّه (ص): «امرت ان اسجد علی سبعة اعضاء: الجبهة و اشار بیده الیه، و الیدین، و الرّکبتین، و اطراف القدمین، و ان لا اکفّ شعرا و لا ثوبا».
و فی روایة العباس بن عبد المطلب: انّ رسول اللَّه (ص) قال: «اذا سجد العبد سجد معه سبعة آراب: وجهه، و کفّاه، و رکبتاه، و قدماه»
و هذا الحدیث یدلّ علی انّ کلّ عضو من هذه الاعضاء اصل فی السّجود و له حظّ من العبادة و نصیب من الخدمة و الطّاعة. فاذا لم یستعمل بعضها اورث ذلک العضو حرمانا و اوجب فی السّجود نقصانا. و عن نافع عن ابن عمر مرفوعا قال: انّ الیدین تسجدان کما یسجد الوجه، فاذا وضع احدکم وجهه فلیضع یدیه و اذا رفعه فلیرفعهما.
و امّا الحکمة فی ایجاب السّجود علی هذه الاعظم انّ هذه الاعضاء الّتی علیها مدار الحرکة، هی المفاصل الّتی تنفتح و تنطبق فی المشی و البطش و اکثر السّعی، و یحصل بها اجتراح السیّئات و ارتکاب الشّهوات فشرع اللَّه تعالی بها السّجود للتّکفیر و محو الذّنب و التّطهیر و اللَّه اعلم. و امّا المساجد ان جعلتها مواضع الصّلاة فواحدها المسجد بکسر الجیم و ان جعلتها الاعضاء فواحدها مسجد بفتح الجیم.
قوله: وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ قرأ نافع و ابو بکر و انّه بکسر همزه، و قرأ الباقون بفتحها. لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یعنی النّبی (ص) «یدعوه» ای و یعبده، و یقرأ القرآن فی صلوته و ذلک حین کان یصلّی ببطن النّخلة و یقرأ القرآن «کادوا» یعنی: الجنّ.
یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً ای یرکب بعضهم بعضا و یزدحمون حرصا علی استماع القرآن و رغبة فی الاسلام، هذا قول الضحاک و روایة عطیة عن ابن عباس قال مکحول: انّ الجنّ بایعوا رسول اللَّه فی هذه اللّیلة و کانوا سبعون الفا و فرغ عن البیعة عند انشقاق الفجر. و قال سعید بن جبیر: هذا من کلام الجنّ الّذین رجعوا الی قومهم اخبروهم: انّا رأینا اصحاب محمد (ص) و یرکعون برکوعه، و یسجدون بسجوده، و کانوا ینثالون علیه مجتمعین. و قال الحسن و قتادة: لمّا قام رسول اللَّه (ص) باظهار الدّعوة تلمّذت الانس و الجنّ علیه لیبطلوا الحقّ الّذی جاءهم به «یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ» و ینصر دینه و قوله: «لبدا» جمع لبدة و هی الطّائفة المزدحمة یرکب بعضهم بعضا. و قیل: اللّبدة هی الرّجل من الجراد و منه سمّی اللّبد الّذی یفرش لتراکمه و تلبّد الشّعر اذا تراکم.
قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی قرأ ابو جعفر و عاصم و حمزة: «قل» علی الامر، و قرأ الآخرون: «قال» یعنی: رسول اللَّه إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی فی صلوتی وَ لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً من الاوثان فکونوا انتم کذلک.
قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا فی دینکم و لا دنیاکم وَ لا رَشَداً ارشدکم.
و قیل: لا املک لکم ضلالا و لا هدایة لانّی عبد مثلکم بل ذلک الی اللَّه القادر علی کلّ شی‌ء.
قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ ای لن یمنعنی من عذابه مانع ان عصیته و جاء فی التّفسیر ان جنّیّا من اشراف الجنّ ذا تبع قال: انّ محمدا یرید ان یجیره احد فانا اجیره فانزل اللَّه هذه الآیة. و روی عن ابن مسعود قال: لمّا تقدّم النّبی (ص) الی الجنّ ازدحموا علیه فقال سیّد لهم یقال له وردان: انا ارحلهم عنک، فقال له: لن یجیرنی من اللَّه احد.
قوله: وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً ای مدخلا فی الارض و ملجأ و موئلا.
إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ فذلک الّذی املکه بعون اللَّه و توفیقه. و قوله: «بلاغا» نصب علی البدل من قوله: «ملتحدا» و المعنی: لا ینجینی شی‌ء الّا ان ابلّغ عن اللَّه ما ارسلت به و قیل: معناه: لا املک لکم ضرّا و لا رشدا. لکن ابلّغ بلاغا من اللَّه فانّما انا مرسل لا املک الّا ما ملکت. و البلاغ واقع موقع التّبلیغ. قال الفراء: هذا شرط و جزاء لیس باستثناء و ان منفصلة من لا و تقدیره: ان لا بلاغا و المعنی: ان لم ابلّغ فلا مجیر لی وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فیما یدعوه الیه من التّوحید. فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً مقیمین لا یخرجون.
حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فی الآخرة. و قیل: یوم بدر فَسَیَعْلَمُونَ عند ذلک. مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً اهم ام المؤمنون؟ هذا جواب لمشرکی مکه حین استعجلوا بالعذاب و قالوا: هم بالاضافة الینا کالحصاة من جبال، و قیل: هذا جواب قولهم محمد صنبور.
قُلْ إِنْ أَدْرِی ای ما ادری. أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ من العذاب فی الدّنیا.
و قیل: یوم القیامة أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً اجلا و غایة تطول مدّتها یعنی: انّ علم وقت العذاب غیب لا یعلمه الّا اللَّه.
عالِمُ الْغَیْبِ رفع علی نعت قوله: «رَبِّی». و قیل: هو عالم الغیب، قیل: الغیب ما هو کائن لم یکن، و قیل: هو امر القیامة «فَلا یُظْهِرُ» ای لا یطلع عَلی غَیْبِهِ أَحَداً.
إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ ای الّا رسول قد ارتضیه لعلم بعض الغیب لیکون اخباره عن الغیب معجزة له و قیل: هذا الرّسول هو جبرئیل علیه السّلام «فَإِنَّهُ یَسْلُکُ» الهاء راجعة الی اللَّه عزّ و جلّ، و المعنی: اذا ارسل الوحی الی رسول ارتضاه و اراد ان یطلعه علی غیبه فانّه یبعث ملائکة بین یدیه یحفظون الوحی من استماع الشّیاطین. و قیل: یحفظون الرّسول من الشّیاطین. و قوله: مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ ای من امامه و ورائه «رصدا» ای حرسا و قیل: لئلّا یطّلع علیه الکهنة قبل الوصول الی النّبی المرسل الیه فیکون الرّسول هو اوّل من یتکلّم به. و قیل: کان جبرئیل (ع) اذا بعث الی نبیّ من الانبیاء انحدر معه اهل کلّ سماء الی الّتی تلیها و انحدر معه ملائکة السّماء الدّنیا الی الارض فیحیطون به و بالوحی و بالنّبی حتّی یفرغ من ادائه.
لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا قال الزّجاج: لیعلم اللَّه ان رسله قد بلّغوا عنه رسالاته یعنی: اذا بلّغوها علم اللَّه ذلک. و قیل: لیعلم اللَّه انّ الملائکة قد بلّغوا الی الرّسل. و انّ الرّسل قد بلّغوا الی الامم. علم اینجا بمعنی رؤیت است و هذا فی القرآن کثیر کقوله: لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَخافُهُ بِالْغَیْبِ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ. معنی آنست که: تا بیند اللَّه که پیغامهای او بر امّت رسانیدند. و قیل: لیعلم محمد ان قد ابلغوا تا محمد بداند که ایشان که پیغام رسانیدند. از خداوند او رسانیدند. و قیل: لیعلم الشّیطان أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ تا شیطان بداند که فریشتگان پیغام اللَّه رسانیدند و سخن او نرسانیدند، یعقوب «لیعلم» بضمّ یا خواند، ای لیعلم النّاس، تا مردمان را آگاه کنند که فریشتگان پیغام اللَّه رسانیدند. وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ ای و علم اللَّه ما عند الرّسل فلم یخف علیه شی‌ء. وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ‌ءٍ عَدَداً. قال ابن عباس: احصی ما خلق و عرف عدد ما خلق، لم یفته علم شی‌ء حتّی مثاقیل الدّرّ و الخردل و نصب عددا علی الحال و ان شئت علی المصدر، ای عدّ عددا.
برگردان به زبان ساده
این سورة الجنّ بیست و هشت آیت است، دویست و سی و پنج کلمت و هشتصد و هفتاد حرف. جمله به مکه فرود آمد باجماع مفسّران. و درین سوره از ناسخ و منسوخ چیزی نیست. و در فضیلت سوره ابی کعب روایت کند از مصطفی (ص)، گفتا: «هر که سورة الجنّ برخواند اللَّه تعالی او را ثواب آزاد کردن بردگان دهد، بعدد هر پریی که به محمد بگروید. و بعدد هر پری که بنگروید باو.
هوش مصنوعی: این سوره به نام سوره جن، شامل بیست و هشت آیه و دویست و سی و پنج کلمه و هشتصد و هفتاد حرف است. تمام مفسران بر این عقیده‌اند که این سوره در مکه نازل شده است. در این سوره هیچ موضوع ناسخ و منسوخی وجود ندارد. در خصوص فضیلت این سوره نیز از ابی کعب روایت شده است که پیامبر (ص) فرمود: "هر کسی سوره جن را تلاوت کند، خداوند متعال به او پاداش آزادی بردگان را عطا می‌کند به تعداد هر جنّی که به محمد ایمان آورده است و به تعداد هر جنّی که به او ایمان بیاورد."
«قل» یا محمد، اخبر قومک ما لیس لهم به علم ثمّ بیّن. فقال: أُوحِیَ إِلَیَّ ای اخبرت بالوحی من اللَّه أَنَّهُ اسْتَمَعَ القرآن نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ «الجنّ» جیل رقاق الاجسام، خفیّة، خلق من النّار علی صورة تخالف صورة الملک و الانس، موصوف بالعقل کالانس و الملک. و لا یظهرون للانس، و لا یکلّمونهم الّا صاحب معجزة. بل یوسوسون سائر النّاس و هم اولاد ابلیس فی قول بعضهم، منهم مؤمن و منهم کافر. و الکافر منهم یسمّی شیطانا. و قال ابن عباس: الجنّ ولد الجانّ و لیسوا بشیاطین و الشّیاطین اولاد ابلیس. و قد سبق الکلام فیهم فی غیر موضع. قوله: نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ قال ابن عباس: کانوا سبعة، و قیل: کانوا تسعة من جنّ نصیبین من ارض الموصل من ملوکهم. و قیل: من جنّ الیمن. و قیل: کانوا هودا. و قیل: کانوا مشرکین. و قیل: سبب استماع هؤلاء فیما ذکر انّ الشّیاطین قبل مبعث النّبی (ص) اتّخذت من السّماء مقاعد للسّمع فاذا سمعوا کلمة زادوا فیها تسعا فکانوا یلقون الی اولیائهم من الانس فلمّا بعث النّبی (ص) منعوا مقاعدهم و رموا بالشّهب فمن استمع بعد مبعثه (ص) وجد له شهابا رصدا فاحرق فلمّا منعوا من ذلک و حیل بینهم و بین خبر السّماء بارسال الشّهب علیهم اجتمعوا و قالوا لابلیس ذلک و قالوا ما حال بیننا و بین خبر السّماء الّا شی‌ء حدث فاضربوا مشارق الارض و مغاربها فانطلقوا یطلبون ذلک حتّی توجّهوا نحو تهامة فوجدوا رسول اللَّه (ص) مع نفر من اصحابه ببطن النّخل و هو واد بین جبلین یقال له: سوق عکاظ فوجدوه یصلّی باصحابه صلاة الصّبح فاستمعوا لقراءته و قالوا: هذا الّذی حال بیننا و بین خبر السّماء. و قیل: لم یزالوا یدنون حتّی کادُوا یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً. ثمّ رجعوا الی قومهم و قالوا: إِنَّا سَمِعْنا قُرْآناً عَجَباً مباینا لکلام الخلق فی النّظم و المعنی لا یقدر احد علی الإتیان بمثله. و العجب حکایة عن غایة استنکارا او استحسانا. قال عیزار بن حریث: کنت عند عبد اللَّه بن مسعود فاتاه رجل فقال له: کنّا فی سفر فاذا نحن بحیّة جریحة تشحّط فی دمها فقطع رجل منّا قطعة من عمامته فلفّها فیها فدفنها. فلمّا امسینا و نزلنا اتانا امرأتان من احسن نساء الجنّ فقالتا: ایّکم صاحب عمرو؟ قلنا: ایّ عمرو؟ قالتا: الحیّة الّتی دفنتموها فاشرنا لهما الی صاحبها. قالتا: انّه کان آخر من بقی ممّن استمع القرآن من رسول اللَّه (ص). کان بین کافری الجنّ و مسلمیهم قتال فقتل فیهم. فان کنتم اردتم به الدّنیا ثوبناکم. فقلنا: لا انّما فعلنا ذلک للَّه. فقالتا: احسنتم و ذهبتا. یقال: اسم الّذی لفّ الحیّة صفوان بن معطل المرادی صاحب قصّة الافک و الجنّی عمرو بن جابر.
هوش مصنوعی: محمد به قومش گفت: «به آنچه علم ندارید، خبر ندهید و سپس توضیح دهید.» او ادامه داد که به او وحی شده است که گروهی از جن، قرآن را شنیده‌اند. جن‌ها موجوداتی لطیف با اجسام نامرئی هستند که از آتش خلق شده‌اند و شکل و شمایل‌شان با انسان و فرشتگان متفاوت است. آنها عقل دارند اما معمولاً برای انسان‌ها قابل دیدن نیستند و تنها زمانی می‌توانند با انسان صحبت کنند که معجزه‌ای وجود داشته باشد. آنها بیشتر در دل مردم وسوسه می‌کنند و برخی از آنها فرزندان ابلیس نامیده می‌شوند. عده‌ای از آنها مؤمن و برخی دیگر کافر هستند و کافران به شیطان مشهورند.
ابن عباس می‌گوید جن‌ها فرزندان جنّ‌اند و نه شیطان‌ها، زیرا شیطان‌ها فرزندان ابلیس هستند. درباره آنها پیشتر صحبت شده است. ابن عباس همچنین به این نکته اشاره کرده که آن گروه از جن، هفت یا نه نفر بودند که از نصیبین در سرزمین موصل آمده بودند و بعضی می‌گویند از یمن بودند. این جن‌ها به خاطر شنیدن ذکر پیامبر به زمین آمدند.
قبل از بعثت پیامبر (ص)، شیطان‌ها در آسمان‌ها نشسته و به اخبار گوش می‌دادند، اما پس از مبعوث شدن پیامبر (ص)، از آن مکان‌ها منع شدند و شهاب‌ها به سمتشان پرتاب شد. بنابراین آنها تصمیم گرفتند به جستجوی علت این تغییر بپردازند. تا اینکه به تهامه آمدند و پیامبر (ص) و یارانش را در حال نماز صبح دیدند و متوجه شدند که این قرآن، مانع آنها از پیشرفت به سوی آسمان بوده است. آنها به قوم خود بازگشتند و اعلام کردند که قرآن شگفت‌انگیزی را شنیده‌اند که از کلام مخلوقین متفاوت است و هیچ‌کس نمی‌تواند مثل آن را بیاورد.
همچنین داستانی درباره جماعتی از جن وجود دارد که پس از اینکه یک فرد انسان به زخم‌دیدگی یک مار پاسخ داد، دو زن از جن پاسخگو آمدند و گفتند که او آخرین فردی بوده که قرآن را از پیامبر شنیده است. اگر هدف شما دنیوی باشد، از آن لذت ببرید، اما آنها با نیت الهی این کار را کرده بودند و بنابراین زنان جن به آنها تبریک گفتند و رفتند.
یَهْدِی إِلَی الرُّشْدِ ای الی الصّواب. و هو التّوحید للَّه و الایمان به و برسوله و خلع الانداد للَّه فَآمَنَّا بِهِ صدقنا به وَ لَنْ نُشْرِکَ بِرَبِّنا أَحَداً یعنی: ابلیس لانّهم لم یرجعوا الی ابلیس بعد الایمان و استماع القرآن. وَ أَنَّهُ تَعالی جَدُّ رَبِّنا ای عظمة ربّنا، جلال ربّنا، غنی ربّنا عن الصّاحبة و الولد. امر ربّنا، ملک ربّنا، و سلطانه قدرة ربّنا، ذکر ربّنا هذا کلّه اقوال المفسّرین و الجدّ: العظمة و منه قول انس بن مالک: کان الرّجل اذا قرأ البقرة و آل عمران جدّ فی اعیننا، ای عظم، و الجدّ: الغنی. و فی الخبر: «لا ینفع ذا الجدّ منک الجدّ»، ای لا ینفع ذا الغنی منک غناه، انّما ینفعه طاعتک و العمل بما یرضیک و منه
هوش مصنوعی: هدایت به سوی راه درست، یعنی به سمت حقیقت. این حقیقت، توحید خداوند و ایمان به او و به پیامبرش و بریدن از همتاها و شریکان خداست. ما به این ایمان آوردیم و به آن صدق می‌ورزیم و هرگز به پروردگار خود کسی را شریک نخواهیم ساخت، یعنی ابلیس. زیرا پس از ایمان آوردن و شنیدن قرآن، به ابلیس بازنگشتند. و همانا او تعالی، عظمتی دارد که خداوند ما را شامل می‌شود، جلال و عظمت پروردگار ما و بی‌نیازی او از همسر و فرزند. فرمان، ملک و سلطنت او، قدرت اوست. ذکر پروردگار ما، همه این‌ها از اقوال مفسران است و عظمتی دارد. از قول انس بن مالک آمده که هرگاه مردی سوره بقره و آل عمران را می‌خواند، در چشمان ما عظیم و بزرگ می‌نمود. و جدّ به معنای عظمت و غنا است. در حدیثی آمده که "ثروت غنیا از تو نفعی نمی‌برد"؛ یعنی تنها اطاعت و عمل به آنچه که تو را راضی می‌کند، مفید است.
قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «وقفت علی باب الجنّة فاذا اکثر من یدخلها الفقراء. و اذا اصحاب الجدّ محبوسون»
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمودند: «من در درب بهشت ایستادم و دیدم که بیشتر کسانی که وارد آن می‌شوند، فقرا هستند. و افرادی که دارای ثروت و مال هستند، در حال توقیف و ماندن هستند.»
معناه: و اذا اصحاب الغنی فی الدّنیا محبوسون. مَا اتَّخَذَ صاحِبَةً وَ لا وَلَداً ای تعالی جلال ربّنا و عظمته عن اتّخاذ زوجة او ولد.
هوش مصنوعی: و هنگامی که ثروتمندان دنیا در زندان محبوس هستند، خداوند نه همسری برای خود انتخاب کرده و نه فرزندی. جلال و عظمت پروردگار ما از انتخاب همسر یا فرزند، دور است.
وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ اختلفوا فی هذا الالفات فمن نصبها کانت مردودة الی الوحی و هو قراءة اهل الشام و الکوفة و من خفضها کانت حکایة عن الجنّ و هو قراءة الآخرین وَ أَنَّهُ کانَ یَقُولُ سَفِیهُنا هذا السّفیه ابلیس عَلَی اللَّهِ شَطَطاً ای جورا و کذبا، یعنی کلمة الکفر، و قیل: الشّطط: البعید ای یقول ما هو بعید من وصف اللَّه. تقول اشطّ الرّجل اتی بما هو بعید.
هوش مصنوعی: او می‌گفت که در مورد این الفاظ اختلاف نظر وجود دارد. کسانی که به صورت نصب خوانده‌اند، این قرائت به وحی مرتبط است و مربوط به اهل شام و کوفه می‌شود. اما کسانی که این کلمات را به صورت خفض خوانده‌اند، به مانند صحبت از جن است و این قرائت به دیگران تعلق دارد. او همچنین می‌گفت که این سفیه ما، یعنی ابلیس، به خداوند ظلم و دروغ می‌ورزد. این به معنی کلمه کفر است و گفته شده است که "شطط" به معنای دوری است، یعنی او چیزی می‌گوید که به توصیف خداوند نزدیک نیست. شما می‌توانید بگویید: "اشطّ الرّجل" یعنی او چیزی آورده است که دور است.
وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ تَقُولَ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ قرأ یعقوب: تقول بفتح القاف و تشدید الواو. و التّقوّل، الافتراء و الکذب، ای کنّا نظنّ انّ الکفّار من الفریقین غیر کاذبین فی دعویهم کلمة الکفر و انّ للَّه صاحبة و ولدا حتّی سمعنا القرآن. و هذا اعتذار منهم، ای اتّبعناهم فیما قالوا علی ظنّ انّ احدا لا یکذب علی اللَّه. فلمّا سمعوا القرآن ایقنوا انّ ابلیس و من تبعه کانوا کاذبین فیما یزعمون، تمّ کلام الجنّ هاهنا.
هوش مصنوعی: ما گمان می‌کردیم که انسان‌ها و جن‌ها نخواهند گفت. بعضی با فتح قاف و تشدید واو می‌خوانند. "تقول" به معنای زدن تهمت و کذب است. ما تصور می‌کردیم که کفار از دو گروه، در ادعای خود مبنی بر کفر و داشتن همسر و فرزند برای خداوند دروغ نمی‌گویند تا اینکه قرآن را شنیدیم. اینجا، آنها از خود دفاع می‌کنند و می‌گویند که با اعتقاد به گفته‌های آنها، به این دلیل که فکر می‌کردیم کسی نمی‌تواند بر خدا دروغ بگوید، از آنها پیروی کردیم. اما وقتی قرآن را شنیدند، به یقین رسیدند که ابلیس و پیروانش در ادعای خود دروغ می‌گفتند. اینجا سخن جن‌ها به پایان می‌رسد.
ثمّ استأنف فقال اللَّه عزّ و جلّ: وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ کان الرّجل فی الجاهلیّة اذا نزل وادیا باللّیل قال: اعوذ بسیّد هذا الوادی من شرّ سفهاء قومه فیبیت فی امن حتّی یصبح. روی عن کردم بن ابی السّائب الانصاری قال: خرجت مع الا بی الی المدینة فی حاجة و ذلک اوّل ما ذکر رسول اللَّه (ص) بمکة فآوانا المبیت الی راعی غنم، فلمّا انتصف النّهار جاء ذئب فاخذ حملا من الغنم، فوثب الرّاعی فقال: یا عامر الوادی جارک فنادی مناد لا نراه یقول: یا سرحان ارسله فاتی الحمل یشتدّ حتی دخل الغنم و لم تصبه کدمة فانزل اللَّه عزّ و جلّ علی رسوله (ص) بمکة: وَ أَنَّهُ کانَ رِجالٌ مِنَ الْإِنْسِ یَعُوذُونَ بِرِجالٍ مِنَ الْجِنِّ فَزادُوهُمْ رَهَقاً ای فزاد الانس الجنّ بذلک تکبّرا و عظمة عند انفسهم و قالوا: انّهم یخافوننا و قد سدّنا الانس و الجنّ فازدادوا بذلک اثما. و قیل: زاد الجنّ الانس رهقا، ای طغیانا و کفرا و جهلا و هلاکا و بعدا عن الحقّ.
هوش مصنوعی: در زمان جاهلیت، مردان از انسان‌ها به مردان جن پناه می‌بردند. مثلاً اگر مردی در شب به وادی‌ای می‌رسید، می‌گفت: از آقایت این وادی در برابر نادانی‌های قومش به خدا پناه می‌برم، و تا صبح در امان می‌خوابید. یکی از افراد به نام کردم بن ابی السائب انصاری نقل می‌کند که او با عده‌ای به مدینه رفتند و در بین راه، شب را نزد یک چوپان گوسفند گذراندند. در نیمروز، یک گرگ به سمت گوسفندان حمله کرد و چوپان با فریاد گفت: "ای عامر وادی، همسایه‌ات!" و ناگهان صدایی ناشناس که کسی او را نمی‌دید، گفت: "ای سرحان، او را برگردان." و در نتیجه، بره به سرعت به گوسفندان برگشت و آسیبی ندید. سپس خداوند به پیامبر (ص) در مکه وحی کرد که مردانی از انسان‌ها به مردان جن پناه می‌بردند و این عمل باعث شد تا انسان‌ها در نظر جن‌ها بزرگ‌تر و باعظمت‌تر شوند و درنتیجه، انسان‌ها گمان کردند که جن‌ها از آنها می‌ترسند. این موضوع به افزایش گناه و نافرمانی در انسان‌ها منجر شد. برخی دیگر گفته‌اند که این کار موجب طغیان و کفر و جهل و دوری از حقیقت در بین جن‌ها و انسان‌ها شد.
وَ أَنَّهُمْ ظَنُّوا هذا ایضا من کلام اللَّه، ای انّ الجنّ حسبوا کما حسبتم ایّها الانس. أَنْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ أَحَداً بعد موته، و قیل: ان له یبعث اللَّه احدا بالرّسالة الی خلقه لیدعوهم الی توحیده کما ظنّ بعض الانس ذلک.
هوش مصنوعی: آنها همچنین این را از کلام خداوند دانستند که جن‌ها هم مثل انسان‌ها گمان کردند که خداوند هیچ کس را پس از مرگ برنمی‌انگیزد. همچنین گفته می‌شود که خداوند می‌تواند کسی را به‌عنوان پیامبر به سوی مخلوقاتش بفرستد تا آنها را به یکتاپرستی دعوت کند، چنان‌که برخی از انسان‌ها چنین نظری داشتند.
وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ ای طلبنا المصیر الی السّماء لاستراق السّمع و منه الحدیث الّذی ورد انّ رجلا قال لرسول اللَّه (ص): انّ امرأتی لا تدع عنها ید لامس، ای لا تردّ ید طالب حاجة صفرا یشکو تضییعها ماله. قال اهل اللّغة لمست الشّی‌ء و التمست، ای طلبت کما یقال: کسب و اکتسب، و قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: ما به آسمان دسترسی پیدا کردیم، یعنی به دنبال ورود به آسمان برای شنیدن اخبار بودیم. در این زمینه، داستانی وجود دارد که مردی به رسول خدا (ص) گفت: "زن من هیچ وقت از لمس کردن دست کسی جلوگیری نمی‌کند"، یعنی او دست کسی را که نیاز دارد رد نمی‌کند و به او کمک می‌کند تا بر مشکلات مالی‌اش غلبه کند. اهل زبان می‌گویند که "لمس" به معنای طلب کردن است، همان‌طور که در اصطلاحات کسب و اکتساب نیز به کار می‌رود.
الام علی تبکیه
و المسه فلا اجد
هوش مصنوعی: در این بیت شاعر به احساس غم و اندوه خود اشاره می‌کند و می‌گوید که اگر به یاد کسی که از دست رفته و به او احساس می‌کند گریه کند، هیچ چیزی پیدا نمی‌کند که بتواند احساسش را تسکین دهد. او این احساس شدید و فقدان را به خوبی بیان می‌کند.
فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِیداً هذا کلام الجنّ بعضهم لبعض، ای طلبنا خبر السّماء فوجدنا ابواب السّماء و طرقها مُلِئَتْ من الملائکة الّذین یحرسون من الاستماع. وَ شُهُباً جمع شهاب و هو المضی‌ء المتوقّد من النّار یرمون بها.
هوش مصنوعی: ما دریافتیم که آسمان‌ها به شدت تحت حفاظت قرار دارند. این صحبت‌های جن‌ها با یکدیگر است، اینکه ما تلاش کردیم تا از اخبار آسمانی باخبر شویم و متوجه شدیم که درهای آسمان و راه‌های آن پر از فرشتگانی است که از استماع جلوگیری می‌کنند. همچنین شهاب‌هایی وجود دارند که به معنای آتشی درخشان و سوزان هستند که با آن به سمت کسانی که قصد شنیدن دارند، پرتاب می‌شود.
وَ أَنَّا کُنَّا نَقْعُدُ مِنْها ای من السّماء مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ ای مواضع لاستماع الاخبار من السّماء کان لکلّ حیّ من الجنّ باب فی السّماء یستمعون فیه و کانت هذه الشّهب فی الجاهلیّة. فاذا جاء الاسلام شدّدت و امّدت و زید فیها. قال الزهری: کان یرمی بالنّجوم و ترجم بها الشّیاطین فی الجاهلیّة لکن غلّظ و شدّد امرها حین بعث النّبی (ص) فَمَنْ یَسْتَمِعِ الْآنَ ای یقصدان یسمع من ذلک شیئا یَجِدْ لَهُ شِهاباً رَصَداً ای نجما قد ارصد له یزجره عن الاستماع.
هوش مصنوعی: وقتی که ما از آسمان خبری را گوش می‌دادیم، برای هر موجود زنده‌ای از جن، در آسمان دری وجود داشت که از آنجا اخبار را استماع می‌کردند. در زمان جاهلیت، ستاره‌ها به عنوان نشانه‌هایی بودند. اما با آمدن اسلام، این موضوع تقویت و تشدید شد. زهری می‌گوید که در جاهلیت، شیاطین با استفاده از ستاره‌ها مورد هدف قرار می‌گرفتند، اما پس از بعثت پیامبر (ص)، شدت و سخت‌گیری بر این مسئله بیشتر شد. حال اگر کسی بخواهد از آن اخبار چیزی بشنود، ستاره‌ای به عنوان هشدار برای او خواهد بود تا از شنیدن بازداشته شود.
وَ أَنَّا لا نَدْرِی حین منعنا من السّماء. أَ شَرٌّ أُرِیدَ بِمَنْ فِی الْأَرْضِ ام هو لاجل خیر اراد اللَّه بهم و اضافوا الخیر الی اللَّه بالتّخصیص تادّبا بادب اولیاء اللَّه و المؤمنین.
هوش مصنوعی: ما نمی‌دانیم که چرا از آسمان منع شده‌ایم. آیا بدی‌ای برای کسانی که در زمین هستند خواسته شده یا اینکه این به خاطر خیری است که خدا برای آنها در نظر دارد؟ همچنین، بهتر است که خیری که در زندگی وجود دارد را به خدا نسبت دهیم و این را به‌عنوان ادب و احترام به اولیای خدا و مؤمنان بدانیم.
حیث لم یضیفوا الی اللَّه بالتّفرید الاکل رفیع من الامور. و قیل: معناه لا ندری اراد اللَّه رشدا ببعث هذا الرّسول فیرشدهم أَمْ أَرادَ ان یکفروا به فیهلکهم.
هوش مصنوعی: آنها به خداوند چیزی را اضافه نکردند، زیرا تنها به خودخواهی و مفاخرت در امور بالا اعتنایی ندارند. همچنین گفته شده است که منظور این است که نمی‌دانیم آیا خداوند با فرستادن این پیامبر به دنبال هدایت آنهاست تا راه درست را پیدا کنند یا اینکه اراده‌اش این است که به او کفر ورزند و خود را محکوم کنند.
وَ أَنَّا مِنَّا الصَّالِحُونَ ای المؤمنون وَ مِنَّا دُونَ ذلِکَ ای الکافرون.
هوش مصنوعی: بعضی از ما انسان‌های نیکوکار هستیم و برخی دیگر نیز از ما کسانی هستند که به کفر و بی‌ایمانی شناخته می‌شوند.
و قیل: الصَّالِحُونَ اصحاب الخیر و مِنَّا دُونَ ذلِکَ اصحاب الشّرّ کُنَّا طَرائِقَ قِدَداً ای کنّا ذوی مذاهب متفرّقة و ادیان مختلفة. قال الحسن و السدی: الجنّ امثالکم فمنهم قدریّة و مرجئة و رافضة، و یقال: لشریف القوم الطّریقة و الطّریقة المثلی مشایخ البلد. و القدد جمع القدّة و هی الاجناس المختلفة یقال: صار القوم قددا اذا اختلفت حالاتهم و اصلها من القدّ و هو القطع.
هوش مصنوعی: گفته شده است که نیکوکاران افرادی هستند که به خیر و نیکی رو آورده‌اند، در حالی که کسانی که به شر و بدی مشغولند، از ما فاصله دارند و ما مانند شاخه‌های مختلفی از یک درخت هستیم که هر کدام مذهب و دین متفاوتی داریم. حسن و سدی می‌گویند که جن‌ها نیز مانند شما هستند، بعضی از آنها پیشرفته‌اند و بعضی دیگر نیز نظریات مختلفی دارند و همچنین برخی از آنها به رافضه معروف‌اند. برای افراد شریف یک قوم، یک مذهب خاص وجود دارد و مذهب برتر به مشایخ آن منطقه تعلق دارد. جمع "قدد" به معنای انواع مختلف است و گفته می‌شود که وقتی اوضاع یک قوم متفاوت می‌شود، آنها به "قدد" تبدیل می‌شوند و ریشه آن از کلمه‌ای به معنی "بریدن" است.
وَ أَنَّا ظَنَنَّا أَنْ لَنْ نُعْجِزَ اللَّهَ فِی الْأَرْضِ وَ لَنْ نُعْجِزَهُ هَرَباً الظّنّ هاهنا بمعنی الیقین، لانّهم وصفوا اللَّه بالقدرة علیهم حیث کانوا. و هذا من دلائل الایمان و المعنی: انّا علمنا و ایقنّا ان لن نسبق اللَّه فی الارض و لن نفوته و لا یمکننا ان نهرب منه ان اردنا الهرب.
هوش مصنوعی: ما یقین داشتیم که نمی‌توانیم خدا را در زمین ناتوان کنیم و نمی‌توانیم با فرار از او، او را جلب کنیم. این نشان‌دهنده ایمان ماست. به این معناست که ما به خوبی می‌دانیم و مطمئن هستیم که نمی‌توانیم بر خدا پیشی بگیریم و نمی‌توانیم او را از خود دور کنیم؛ حتی اگر بخواهیم از او فرار کنیم، این امکان‌پذیر نیست.
وَ أَنَّا لَمَّا سَمِعْنَا الْهُدی یعنی القرآن و دعوة الرّسول الّذی یؤدّی الی الهدی. آمَنَّا بِهِ ای صدّقنا به و لم یبعث اللَّه نبیّا الی الجنّ الّا محمد (ص). و قیل: آمَنَّا بِهِ ای باللّه و تمّ الکلام هاهنا ثمّ قال: فَمَنْ یُؤْمِنْ بِرَبِّهِ هذا جوابهم و العدة فَلا یَخافُ بَخْساً وَ لا رَهَقاً البخس: نقص الاجر، و الرّهق: تحمیل وزر آخر و هذا خبر یراد به النّهی. و قیل: فَلا یَخافُ بَخْساً ای نقصا من حسناته و لا رَهَقاً زیادة فی سیّآته. و قیل: کلّ مکروه یغشی الانسان فهو رهق.
هوش مصنوعی: و زمانی که ما صدای هدایت را شنیدیم، یعنی قرآن و دعوت پیامبری که ما را به کمال هدایت می‌کند، به آن ایمان آوردیم. یعنی به آن اعتقاد داشتیم و خداوند هیچ پیامبری نمی‌فرستد جز محمد (ص). همچنین گفته شده که ایمان ما به خداوند است و صحبت در اینجا تمام می‌شود. سپس اشاره شده است که هر کسی به پروردگارش ایمان بیاورد، از نظر آسیب و ضایع شدن پاداش‌ها نگران نخواهد بود. آسیب به معنای کم شدن پاداش و ضایع شدن به معنای تحمیل گناه اضافی است و این پیام برای نهی است. همچنین به این معنی است که چنین فردی نگران نقصان در اعمال نیک و افزوده شدن بر گناهانش نخواهد بود. در نهایت، هرگونه مضرتی که به انسان برسد، به عنوان ناپسند شناخته می‌شود.
وَ أَنَّا مِنَّا الْمُسْلِمُونَ المؤمنون، المستسلمون لامر اللَّه، المخلصون له.
هوش مصنوعی: ما از جمله مسلمانان هستیم، یعنی کسانی که به خدا ایمان دارند و به فرمان‌های او تسلیم شده‌اند و در اعمال و نیات خود خالصانه به او می‌پردازند.
وَ مِنَّا الْقاسِطُونَ الکافرون، الجائرون، الّذین کتب اللَّه علیهم الشّقاء تمّ الکلام.
هوش مصنوعی: و از ما کسانی هستند که ظالم و کافرند، آن‌هایی که خداوند بر آنها عذاب را نوشته است. این سخن به پایان رسید.
فَمَنْ أَسْلَمَ هذا جواب وعدة و تصدیق فَأُولئِکَ تَحَرَّوْا رَشَداً ای قصدوا قصد الخیر و اتّبعوا طریق الرّشد و توجّهوا صوابا من القول و الفعل.
هوش مصنوعی: بنابراین، کسانی که تسلیم شده‌اند، این پاسخ و وعده و تأیید را درک کرده‌اند؛ آنها هستند که به دنبال خیر می‌روند، راهی درست را دنبال می‌کنند و در گفتار و رفتار خود به سوی حقانیت هدایت می‌شوند.
أَمَّا الْقاسِطُونَ الجائرون، العادلون عن الحقّ. قال اهل اللّغة قسط عدل.
هوش مصنوعی: اما کسانی که قاسط و ستم‌گر هستند، از حق منحرف شده‌اند. اهل زبان می‌گویند که قسط به معنای عدالت است.
عن الحقّ و اقسط عدل الی الحقّ.کانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَباً
هوش مصنوعی: به راستی که به حق و عدل، باید در مسیر حقیقت گام برداشت. آنان که به بیراهه می‌روند، نوعی آتش به حساب می‌آیند برای جهنم.
توقد بهم النّار یوم القیامة ثمّ رجع الی کفّار مکة فقال: وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَةِ اختلفوا فی تأویلها، فقال قوم: لو استقاموا علی طریقة الحقّ و الایمان و الهدی فکانوا مؤمنین مطیعین. لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً کثیرا واسعا ینبت زروعهم. قال عمر بن الخطاب: حیث ما کان الماء کان المال، و حیث ما کان المال کانت الفتنة. و المعنی: اعطیناهم مالا کثیرا و عیشا رغیدا و وسّعنا علیهم فی الرّزق و بسطنا لهم فی الدّنیا.
هوش مصنوعی: در روز قیامت آتش را به آنها نشان می‌دهند، سپس به کافران مکه باز می‌گردد و می‌گوید: اگر آنها بر راه حق و ایمان و هدایت پایبند بودند، اختلاف نظر در تأویل این آیه پیش می‌آمد. برخی می‌گویند: اگر آنها بر این راه استقامت می‌کردند و مؤمن و مطیع می‌گشتند، ما به آنها آبی فراوان و وسیع می‌دادیم که باعث رویش زراعت‌هایشان می‌شد. عمر بن خطاب می‌گوید: هرجا آب باشد، مالی نیز وجود دارد و هرجا مال باشد، فتنه‌ای در پی خواهد بود. به عبارتی، ما به آنها ثروت فراوان و زندگی خوب عطا کردیم و در دنیا برایشان روزی وسیع و امکانات زیادی فراهم ساختیم.
لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ ای لنختبرهم کیف شکرهم فیما خوّلوا و هذا قول سعید بن المسیّب و عطاء بن ابی رباح و الضحاک و مقاتل و الحسن، و دلیل هذا التّأویل قوله عزّ و جلّ: وَ لَوْ أَنَّهُمْ أَقامُوا التَّوْراةَ وَ الْإِنْجِیلَ وَ ما أُنْزِلَ إِلَیْهِمْ مِنْ رَبِّهِمْ لَأَکَلُوا مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ و قال تعالی: وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُری آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیْهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ و قال تعالی: مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً و قال تعالی: فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ إِنَّهُ کانَ غَفَّاراً یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً الآیة... و قال الرّبیع بن انس و زید بن اسلم و الکلبی: معنی الآیة و ان لو استقاموا علی طریقة الکفر و الضّلالة فکانوا کفّارا کلّهم لاعطیناهم مالا کثیرا و لوسّعنا علیهم لِنَفْتِنَهُمْ فیه عقوبة لهم و استدراجا حتّی یفتتنوا بها فنعذّبهم کما قال تعالی: فَلَمَّا نَسُوا ما ذُکِّرُوا بِهِ فَتَحْنا عَلَیْهِمْ أَبْوابَ کُلِّ شَیْ‌ءٍ الآیة و قال تعالی: وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ. و قال تعالی: وَ لَوْ بَسَطَ اللَّهُ الرِّزْقَ لِعِبادِهِ لَبَغَوْا فِی الْأَرْضِ و قال تعالی: کَلَّا إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغی أَنْ رَآهُ اسْتَغْنی قوله: وَ مَنْ یُعْرِضْ عَنْ ذِکْرِ رَبِّهِ ای عن القرآن و التّوحید یَسْلُکْهُ قرأ اهل الکوفة و یعقوب: یَسْلُکْهُ بالیاء و قرأ الآخرون بالنّون ای ندخله.
هوش مصنوعی: هدف از آزمایش انسان‌ها در این دنیا، سنجش میزان شکرگزاری آنها نسبت به نعمت‌ها و امکاناتی است که به آنها داده شده است. در این راستا، آیات قرآن نیز اشاره دارند که اگر مردم به اصول الهی و آموزه‌های انبیاء پایبند باشند، از برکات فراوانی بهره‌مند خواهند شد. در مقابل، اگر انسان‌ها به کفر و گمراهی روی آورند، ممکن است با وجود نعمت‌ها و مال و دولت، به عذاب و سختی دچار شوند. به همین خاطر، خلفای الهی به انسان‌ها این فرصت را می‌دهند که با اعمال خود، سرنوشت خود را رقم بزنند. همچنین، اگر انسان‌ها از یاد خدا غافل شوند، ممکن است با مشکلات بیشتری مواجه شوند. در نهایت، انسان‌ها باید مراقب رفتار و افکار خود باشند تا دچار طغیان و سرکشی نشوند.
عَذاباً صَعَداً یعنی: ذا صعد، ای ذا مشقّة لا راحة فیه و لا فرج فیه، اخذ من الصّعداء و هو الشّدّة و نفس الصّعداء هو نفس الکظیم الّذی اشتدّ علیه الغمّ و منه قوله: سَأُرْهِقُهُ صَعُوداً ای عذابا شاقّا. و منه قوله کَأَنَّما یَصَّعَّدُ فِی السَّماءِ ای یصعد صعودا شاقّا و قیل: الصّعد صخرة ملساء فی جهنّم یکلّف صعودها فاذا انتهی الی اعلاها انحدر الی اسفلها نزلت فی الولید بن المغیرة. قوله: وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ یعنی: المواضع الّتی بنیت للصّلوة و ذکر اللَّه. فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً قال قتادة کانت الیهود و النّصاری اذا دخلوا کنا یسهم و بیعهم اشرکوا باللّه فامر اللَّه المؤمنین ان یخلصوا الدّعوة للَّه اذا دخلوا المساجد، و اراد بها المساجد کلّها و قال الحسن اراد بها البقاع کلّها لانّ الارض جعلت کلّها مسجدا للنّبی (ص).
هوش مصنوعی: عبارت "عذاباً صعاً" به معنای عذابی دشوار و طاقت‌فرسا است که در آن هیچ راحتی و فرجی وجود ندارد. این واژه از "صعداء" گرفته شده که به سختی و شدت اشاره دارد. به نوعی می‌توان گفت این عذاب شبیه به فشار و غمی است که بر فرد وارد می‌شود. همچنین در برخی روایات آمده که "صعد" به سنگی صاف و لغزنده در جهنم اشاره دارد که انسان را به سختی به بالای آن می‌برد و پس از رسیدن به نقطه بالایی، دوباره به پایین می‌افتد.
در ادامه، مضمون دیگری نیز مطرح شده است که به مساجد و مکان‌هایی اشاره دارد که برای نماز و یاد خدا ساخته شده‌اند. در اینجا، دستورالعملی برای مؤمنان وجود دارد که هنگام ورود به مساجد فقط خدا را بپرستند و با او شریک نگذارند، اشاره به این دارد که یهود و نصارا هنگام ورود به مقاصد مذهبی خود، معمولاً چیزهایی را به خدا اضافه می‌کردند. بنابراین مؤمنان باید عبادت خود را خالصاً برای خدا انجام دهند.
و قال سعید بن جبیر قالت الجنّ للنّبی (ص): کیف لنا ان نأتی المسجد و نشهد معک الصّلاة و نحن ناؤون عنک؟ فنزلت: وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ: و یروی عن کعب، قال: انّی لاجد فی التّوراة ان اللَّه تعالی یقول: انّ بیوتی فی الارض المساجد، و انّ المسلم اذا توضّأ فاحسن الوضوء ثمّ اتی المسجد فهو زائر اللَّه تعالی و حقّ علی المزور ان یکرم زائره و روی عن سعید بن جبیر ایضا: انّ المراد بالمساجد الاعضاء الّتی یسجد علیها الانسان و هی سبعة: الجبهة، و الیدان، و الرّکبتان، و القدمان، یعنی: هذه الاعضاء الّتی یقع علیها السّجود مخلوقة للَّه فلا تسجدوا علیها لغیره.
هوش مصنوعی: سعید بن جبیر نقل می‌کند که جن‌ها به پیامبر (ص) گفتند: چگونه می‌توانیم به مسجد بیاییم و با تو نماز بخوانیم در حالی که از تو دور هستیم؟ سپس این آیه نازل شد: «و مساجد مخصوص خداست». همچنین، کعب نقل کرده است که در تورات پیدا کرده‌ام که خداوند می‌فرماید: «خانه‌های من در زمین مساجد هستند» و اینکه هر مسلمانی که وضو بگیرد و آن را به خوبی انجام دهد و سپس به مسجد بیاید، مانند زائر خداوند است و بر میزبان واجب است که زائر را گرامی دارد. همچنین سعید بن جبیر بیان کرده است که مقصود از مساجد، اجزایی است که انسان بر آنها سجده می‌کند، که شامل جبهه، دستان، زانوها و پاها می‌شود. این اعضا برای خداوند خلق شده‌اند، پس نباید بر آنها برای غیر او سجده کرد.
قال رسول اللَّه (ص): «امرت ان اسجد علی سبعة اعضاء: الجبهة و اشار بیده الیه، و الیدین، و الرّکبتین، و اطراف القدمین، و ان لا اکفّ شعرا و لا ثوبا».
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «به من دستور داده شده است که بر هفت نقطه از بدن سجده کنم: پیشانی (که به آن اشاره کردند)، دو دست، دو زانو و دو طرف پا. همچنین دستور داده شده که مو و لباس را از سجده دور نگه‌دارم.»
و فی روایة العباس بن عبد المطلب: انّ رسول اللَّه (ص) قال: «اذا سجد العبد سجد معه سبعة آراب: وجهه، و کفّاه، و رکبتاه، و قدماه»
هوش مصنوعی: در روایتی از عباس بن عبدالمطلب آمده است که رسول خدا (ص) فرمودند: «زمانی که بنده سجد می‌کند، هفت قسمت از بدن او همراهش به زمین می‌افتد: صورت، دستان، زانوها و پاها.»
و هذا الحدیث یدلّ علی انّ کلّ عضو من هذه الاعضاء اصل فی السّجود و له حظّ من العبادة و نصیب من الخدمة و الطّاعة. فاذا لم یستعمل بعضها اورث ذلک العضو حرمانا و اوجب فی السّجود نقصانا. و عن نافع عن ابن عمر مرفوعا قال: انّ الیدین تسجدان کما یسجد الوجه، فاذا وضع احدکم وجهه فلیضع یدیه و اذا رفعه فلیرفعهما.
هوش مصنوعی: این متن به این نکته اشاره می‌کند که هر یک از اعضای بدن در سجده نقش خاصی دارند و هر کدام سهمی از عبادت و خدمت به شمار می‌آیند. اگر برخی از این اعضا به درستی مورد استفاده قرار نگیرند، آن عضو متضرر می‌شود و سجده کامل نخواهد بود. همچنین نقل قولی از ابن عمر وجود دارد که می‌گوید دست‌ها نیز باید مانند صورت در سجده قرار گیرند؛ بنابراین وقتی کسی صورتش را بر زمین می‌گذارد، باید دستانش را نیز بگذارد و وقتی که صورت را بلند می‌کند، باید دستانش را هم بلند کند.
و امّا الحکمة فی ایجاب السّجود علی هذه الاعظم انّ هذه الاعضاء الّتی علیها مدار الحرکة، هی المفاصل الّتی تنفتح و تنطبق فی المشی و البطش و اکثر السّعی، و یحصل بها اجتراح السیّئات و ارتکاب الشّهوات فشرع اللَّه تعالی بها السّجود للتّکفیر و محو الذّنب و التّطهیر و اللَّه اعلم. و امّا المساجد ان جعلتها مواضع الصّلاة فواحدها المسجد بکسر الجیم و ان جعلتها الاعضاء فواحدها مسجد بفتح الجیم.
هوش مصنوعی: دلیل واجب بودن سجده بر این اعضای بدن این است که این نقاط، مکان‌های حرکتی هستند که در پیاده‌روی، کار و تلاش، پف کردن و بیشتر فعالیت‌ها به کار می‌روند و با استفاده از آنها گناهان و تمایلات ناپسند به وجود می‌آید. بنابراین، خداوند عزوجل سجده را به عنوان راهی برای توبه و پاکسازی از گناه مشخص کرده است. همچنین، درباره مساجد اگر آنها را محل نماز در نظر بگیریم، به آنها "مسجد" گفته می‌شود که با کسر جیم خوانده می‌شود، و اگر به اعضای دیگری اشاره کنیم، به آنها "مسجد" گفته می‌شود که با فتح جیم خوانده می‌شود.
قوله: وَ أَنَّهُ لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ قرأ نافع و ابو بکر و انّه بکسر همزه، و قرأ الباقون بفتحها. لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ یعنی النّبی (ص) «یدعوه» ای و یعبده، و یقرأ القرآن فی صلوته و ذلک حین کان یصلّی ببطن النّخلة و یقرأ القرآن «کادوا» یعنی: الجنّ.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که زمانی که عبدالله (ص) به پا خواست، نافع و ابوبکر "اِنَّه" را با کسر همزه خواندند، در حالی که دیگران آن را با فتح همزه خواندند. "لَمَّا قامَ عَبْدُ اللَّهِ" به معنای این است که پیامبر(ص) او را دعوت کرده و او را عبادت می‌کند و در نماز خود قرآن را می‌خواند. این در زمانی بود که او در بطن النخله (مکان مشخصی) نماز می‌خواند و آیه‌ای از قرآن مرتبط با جن را تلاوت می‌کرد.
یَکُونُونَ عَلَیْهِ لِبَداً ای یرکب بعضهم بعضا و یزدحمون حرصا علی استماع القرآن و رغبة فی الاسلام، هذا قول الضحاک و روایة عطیة عن ابن عباس قال مکحول: انّ الجنّ بایعوا رسول اللَّه فی هذه اللّیلة و کانوا سبعون الفا و فرغ عن البیعة عند انشقاق الفجر. و قال سعید بن جبیر: هذا من کلام الجنّ الّذین رجعوا الی قومهم اخبروهم: انّا رأینا اصحاب محمد (ص) و یرکعون برکوعه، و یسجدون بسجوده، و کانوا ینثالون علیه مجتمعین. و قال الحسن و قتادة: لمّا قام رسول اللَّه (ص) باظهار الدّعوة تلمّذت الانس و الجنّ علیه لیبطلوا الحقّ الّذی جاءهم به «یُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ یَأْبَی اللَّهُ إِلَّا أَنْ یُتِمَّ نُورَهُ» و ینصر دینه و قوله: «لبدا» جمع لبدة و هی الطّائفة المزدحمة یرکب بعضهم بعضا. و قیل: اللّبدة هی الرّجل من الجراد و منه سمّی اللّبد الّذی یفرش لتراکمه و تلبّد الشّعر اذا تراکم.
هوش مصنوعی: در اینجا به توصیف جمعیت زیادی اشاره شده است که به خاطر شنیدن قرآن و علاقه به اسلام به یکدیگر نزدیک شده‌اند. برخی از مفسران روایت کرده‌اند که در یک شب خاص، گروهی از جن به رسول اللَّه (ص) ایمان آوردند، و تعداد آنها حدود هفتاد هزار نفر بود. آنها از رسول اللَّه (ص) دیدن کرده و او را در حال رکوع و سجود مشاهده کردند و متوجه شدند که انسان‌ها نیز همانند او عبادت می‌کنند. هنگامی که پیامبر (ص) دعوت خود را آغاز کرد، انس و جن به سوی او آمدند تا حق را که او آورده بود، نادیده بگیرند. در این متن به جمعیت فشرده‌ای اشاره شده که کاملاً نزدیک به یکدیگر قرار دارند و این نزدیکی به خاطر تجمع و علاقه به پیامبر و آیین جدید است.
قُلْ إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی قرأ ابو جعفر و عاصم و حمزة: «قل» علی الامر، و قرأ الآخرون: «قال» یعنی: رسول اللَّه إِنَّما أَدْعُوا رَبِّی فی صلوتی وَ لا أُشْرِکُ بِهِ أَحَداً من الاوثان فکونوا انتم کذلک.
هوش مصنوعی: بگو من فقط به پروردگارم دعا می‌کنم. ابو جعفر و عاصم و حمزه «بگو» را به صورت امری خوانده‌اند، در حالی که دیگران «گفت» را خوانده‌اند. یعنی پیامبر خدا می‌فرماید: من تنها در نمازهایم به پروردگارم دعا می‌کنم و هیچ‌کس را در عبادت خود شریک نمی‌نمایم. پس شما نیز همین‌طور باشید.
قُلْ إِنِّی لا أَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا فی دینکم و لا دنیاکم وَ لا رَشَداً ارشدکم.
هوش مصنوعی: بگو، من هیچ قدرتی برای ضرر رساندن به شما در دین و دنیایتان ندارم و نیز نمی‌توانم شما را به راهی هدایت کنم.
و قیل: لا املک لکم ضلالا و لا هدایة لانّی عبد مثلکم بل ذلک الی اللَّه القادر علی کلّ شی‌ء.
هوش مصنوعی: و گفته شده است: من نه می توانم شما را گمراه کنم و نه هدایت کنم، زیرا من نیز بنده‌ای مثل شما هستم، بلکه این مسئله به خداوند برمی‌گردد که بر هر چیزی قادر است.
قُلْ إِنِّی لَنْ یُجِیرَنِی مِنَ اللَّهِ أَحَدٌ ای لن یمنعنی من عذابه مانع ان عصیته و جاء فی التّفسیر ان جنّیّا من اشراف الجنّ ذا تبع قال: انّ محمدا یرید ان یجیره احد فانا اجیره فانزل اللَّه هذه الآیة. و روی عن ابن مسعود قال: لمّا تقدّم النّبی (ص) الی الجنّ ازدحموا علیه فقال سیّد لهم یقال له وردان: انا ارحلهم عنک، فقال له: لن یجیرنی من اللَّه احد.
هوش مصنوعی: بگو: هیچ‌کس نمی‌تواند مرا از عذاب خداوند نجات دهد. این بدان معناست که هیچ‌کس نمی‌تواند مانع عذاب الهی شود زمانی که مرتکب گناه شوم. در تفسیر آمده است که جنّی از اشراف جنّ که در پی محمد (ص) آمده بود، گفت: محمد می‌خواهد کسی او را نجات دهد و من این کار را انجام می‌دهم. بنابراین، خداوند این آیه را نازل کرد. همچنین از ابن مسعود نقل شده است که وقتی پیامبر (ص) به سمت جنّین رفت، آنان به دور او جمع شدند و یکی از سران آنها به نام وردان گفت: بگذارید من آنها را از تو دور کنم. پیامبر (ص) پاسخ داد: هیچ‌کس نمی‌تواند مرا از عذاب خدا نجات دهد.
قوله: وَ لَنْ أَجِدَ مِنْ دُونِهِ مُلْتَحَداً ای مدخلا فی الارض و ملجأ و موئلا.
هوش مصنوعی: من نمی‌توانم از کسی غیر از او پناهگاهی پیدا کنم، یعنی یک ورودی در زمین و محلی برای پناه بردن و حفاظت.
إِلَّا بَلاغاً مِنَ اللَّهِ فذلک الّذی املکه بعون اللَّه و توفیقه. و قوله: «بلاغا» نصب علی البدل من قوله: «ملتحدا» و المعنی: لا ینجینی شی‌ء الّا ان ابلّغ عن اللَّه ما ارسلت به و قیل: معناه: لا املک لکم ضرّا و لا رشدا. لکن ابلّغ بلاغا من اللَّه فانّما انا مرسل لا املک الّا ما ملکت. و البلاغ واقع موقع التّبلیغ. قال الفراء: هذا شرط و جزاء لیس باستثناء و ان منفصلة من لا و تقدیره: ان لا بلاغا و المعنی: ان لم ابلّغ فلا مجیر لی وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فیما یدعوه الیه من التّوحید. فَإِنَّ لَهُ نارَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها أَبَداً مقیمین لا یخرجون.
هوش مصنوعی: تنها پیام‌رسانی از سوی خداوند است و این است آنچه که من با کمک و توفیق خدا دارم. کلمه "بلاغا" به عنوان مفعول از عبارت "ملتحدا" آمده است و معنی آن این است که هیچ چیزی مرا نجات نخواهد داد جز اینکه پیام الهی را که به من سپرده شده، برسانم. همچنین می‌توان گفت که من هیچ قدرتی برای آسیب رساندن یا راهنمایی شما ندارم، بلکه فقط باید پیام خدا را منتقل کنم زیرا من فقط یک فرستاده هستم و تنها چیزی که در اختیار دارم، همان است که به من داده شده است. این داده‌ها در واقع پیام رسانی است. برخی گفته‌اند این جمله شرط و جزایی است که به شکل استثناء نیست و به نوعی ارتباطش با "نه" جدا است؛ بدین معنا که اگر پیام نرسانم، هیچ یاری‌دهنده‌ای برای من نخواهد بود. و هرکس که از خدا و فرستاده‌اش در دعوت به توحید سرپیچی کند، عذاب آتش جهنم در انتظار اوست و او در آنجا جاودانه و بدون خروج باقی خواهد ماند.
حَتَّی إِذا رَأَوْا ما یُوعَدُونَ فی الآخرة. و قیل: یوم بدر فَسَیَعْلَمُونَ عند ذلک. مَنْ أَضْعَفُ ناصِراً وَ أَقَلُّ عَدَداً اهم ام المؤمنون؟ هذا جواب لمشرکی مکه حین استعجلوا بالعذاب و قالوا: هم بالاضافة الینا کالحصاة من جبال، و قیل: هذا جواب قولهم محمد صنبور.
هوش مصنوعی: تا زمانی که آنچه را که به آن وعده داده شده‌اند در آخرت مشاهده کنند، و گفته شده است: در روز بدر. در آن زمان خواهند دانست که چه کسی یاری کننده‌اش ضعیف‌تر و تعدادش کمتر است؛ آیا آنها هستند یا مؤمنان. این پاسخ به مشرکان مکه است که در زمان‌های مختلف خواستار عذاب خداوند شدند و گفتند که مؤمنان در مقایسه با آنها مانند دانه‌های ریز در کوه‌ها هستند. همچنین، این پاسخ به سخن کسانی است که می‌گفتند محمد (ص) به نوعی ضعیف و بی‌ثبات است.
قُلْ إِنْ أَدْرِی ای ما ادری. أَ قَرِیبٌ ما تُوعَدُونَ من العذاب فی الدّنیا.
هوش مصنوعی: بگو: «نمی‌دانم من چه می‌دانم. آیا عذابی که به شما وعده داده شده، در دنیاست نزدیک است؟»
و قیل: یوم القیامة أَمْ یَجْعَلُ لَهُ رَبِّی أَمَداً اجلا و غایة تطول مدّتها یعنی: انّ علم وقت العذاب غیب لا یعلمه الّا اللَّه.
هوش مصنوعی: در روز قیامت آیا پروردگار من برای او مدتی مشخص و طولانی تعیین خواهد کرد؟ یعنی علم زمان عذاب، امری غیبی است که فقط خداوند از آن آگاه است.
عالِمُ الْغَیْبِ رفع علی نعت قوله: «رَبِّی». و قیل: هو عالم الغیب، قیل: الغیب ما هو کائن لم یکن، و قیل: هو امر القیامة «فَلا یُظْهِرُ» ای لا یطلع عَلی غَیْبِهِ أَحَداً.
هوش مصنوعی: عالِمُ الْغَیْبِ به عنوان توصیف خداوند «رَبِّی» ذکر شده است. برخی بر این باورند که «عالِم الغیب» به معنای کسی است که به تمام اسرار و آنچه قرار است اتفاق بیفتد، آگاه است. همچنین برخی بر این عقیده‌اند که «غیب» به معنای مسائلی است که هنوز محقق نشده‌اند، و اشاره به امور قیامت دارد. در اینجا گفته می‌شود که خداوند هیچ‌کس را بر غیب خود آگاه نمی‌سازد.
إِلَّا مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ ای الّا رسول قد ارتضیه لعلم بعض الغیب لیکون اخباره عن الغیب معجزة له و قیل: هذا الرّسول هو جبرئیل علیه السّلام «فَإِنَّهُ یَسْلُکُ» الهاء راجعة الی اللَّه عزّ و جلّ، و المعنی: اذا ارسل الوحی الی رسول ارتضاه و اراد ان یطلعه علی غیبه فانّه یبعث ملائکة بین یدیه یحفظون الوحی من استماع الشّیاطین. و قیل: یحفظون الرّسول من الشّیاطین. و قوله: مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ ای من امامه و ورائه «رصدا» ای حرسا و قیل: لئلّا یطّلع علیه الکهنة قبل الوصول الی النّبی المرسل الیه فیکون الرّسول هو اوّل من یتکلّم به. و قیل: کان جبرئیل (ع) اذا بعث الی نبیّ من الانبیاء انحدر معه اهل کلّ سماء الی الّتی تلیها و انحدر معه ملائکة السّماء الدّنیا الی الارض فیحیطون به و بالوحی و بالنّبی حتّی یفرغ من ادائه.
هوش مصنوعی: جز آن کسی که از رسولی که او را پسندیده است، به خاطر علم به بعضی از غیب‌ها، خبر دهد تا پیشگویی‌های او معجزه‌ای برایش باشد. گفته شده است که این رسول، جبرئیل (علیه السلام) است. وقتی که خداوند وحی را به رسولی که او را پسندیده، می‌فرستد، ملایکه‌ای را قبل از او می‌فرستد تا وحی را از شنیدن شیاطین حفظ کنند. برخی می‌گویند که این ملایکه، رسول را از شیاطین حفاظت می‌کنند. بیان «من بین یدیه و من خلفه» به معنای اینکه که از جلو و پشتش را رصد می‌کنند، به این معنی است که برای جلوگیری از اینکه کاهنان پیش از رسیدن وحی به پیامبر از آن مطلع شوند، تا رسول نخستین کسی باشد که درباره آن سخن می‌گوید. همچنین گفته شده که وقتی جبرئیل (ع) به پیامبری فرستاده می‌شود، همراهنویس‌های هر آسمانی به آسمان زیرین می‌آیند و ملایکه آسمان دنیا نیز به زمین نازل می‌شوند تا پیامبر و وحی را احاطه کنند تا کار وحی به پایان برسد.
لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا قال الزّجاج: لیعلم اللَّه ان رسله قد بلّغوا عنه رسالاته یعنی: اذا بلّغوها علم اللَّه ذلک. و قیل: لیعلم اللَّه انّ الملائکة قد بلّغوا الی الرّسل. و انّ الرّسل قد بلّغوا الی الامم. علم اینجا بمعنی رؤیت است و هذا فی القرآن کثیر کقوله: لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَ رُسُلَهُ بِالْغَیْبِ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَخافُهُ بِالْغَیْبِ وَ لَمَّا یَعْلَمِ اللَّهُ الَّذِینَ جاهَدُوا مِنْکُمْ وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ حَتَّی نَعْلَمَ الْمُجاهِدِینَ. معنی آنست که: تا بیند اللَّه که پیغامهای او بر امّت رسانیدند. و قیل: لیعلم محمد ان قد ابلغوا تا محمد بداند که ایشان که پیغام رسانیدند. از خداوند او رسانیدند. و قیل: لیعلم الشّیطان أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ تا شیطان بداند که فریشتگان پیغام اللَّه رسانیدند و سخن او نرسانیدند، یعقوب «لیعلم» بضمّ یا خواند، ای لیعلم النّاس، تا مردمان را آگاه کنند که فریشتگان پیغام اللَّه رسانیدند. وَ أَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ ای و علم اللَّه ما عند الرّسل فلم یخف علیه شی‌ء. وَ أَحْصی کُلَّ شَیْ‌ءٍ عَدَداً. قال ابن عباس: احصی ما خلق و عرف عدد ما خلق، لم یفته علم شی‌ء حتّی مثاقیل الدّرّ و الخردل و نصب عددا علی الحال و ان شئت علی المصدر، ای عدّ عددا.
هوش مصنوعی: به این معناست که خداوند بداند که پیامبران رسالت‌های او را به مردم رسانده‌اند. برخی می‌گویند این به منظور آگاهی خداوند از این است که ملائکه پیام‌ها را به پیامبران رسانده‌اند و پیامبران هم آن را به امت‌ها انتقال داده‌اند. در اینجا "علم" به معنای دیدن است. مانند آیات دیگری در قرآن که نشان می‌دهد خداوند با این آزمایش‌ها می‌خواهد ببیند که چه کسانی به او و پیامبرانش ایمان دارند و در راه او جهاد می‌کنند. همچنین ممکن است هدف از این بیان، آگاهی پیامبر و یا حتی شیطان از رسانیدن پیام‌های خداوند باشد. در این متن به این نکته نیز اشاره شده که خداوند به تمامی چیزهایی که در دست پیامبران است آگاه است و تمامی مخلوقات را می‌شناسد، حتی کوچک‌ترین جزئیات. این اشاره به دقت و علم خداوند دارد که هیچ چیزی از دانش او پنهان نمی‌ماند.
میبدی