این سوره چهل و چهار آیتست، دویست و شانزده کلمت، هزار و صد و شصت و یک حرف جمله به مکه فروآمده باجماع مفسّران، و درین سورت دو آیت منسوخ است یکی: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا دیگر: فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا این هر دو آیت منسوخ‌اند بآیت سیف. و فی روایة ابی بن کعب عن النّبی (ص) قال: «من قرأ سورة: سأل سائل، اعطاه اللَّه ثواب الّذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون».
سَأَلَ سائِلٌ علماء تفسیر مختلف‌اند در سبب نزول این آیات، قومی گفتند در شأن النّضر بن الحارث فرو آمد، آن گه که گفت: إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ. قومی گفتند: در شأن بو جهل فرو آمد که گفت: «فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ». و گفته‌اند: در شأن جماعتی کفّار قریش آمد که بر طریق استهزاء گفتند: «عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ». و گفته‌اند: سائل اینجا مصطفی (ص) است که کافران او را اذی مینمودند تا بر ایشان عذاب خواست بتعجیل. و گفته‌اند: مراد باین نوح است (ع) که بر قوم خویش دعای بد کرد و عذاب خواست.
قوله: سَأَلَ سائِلٌ قرأ نافع و ابن عامر سأل سایل بغیر همز و له وجهان: احدهما انّه بالهمز و بغیر الهمز فی المعنی واحد. یقال سالت اسأل و سلت اسأل. و الوجه الثّانی انّه من السّیل یقال: سال یسیل سیلا، و قیل: السائل واد فی جهنّم، و المعنی: سال الوادی بالعذاب واقع للکافرین یقع لهم و ینزل بهم. و قیل: اللّام بمعنی علی، ای یقع علیهم و یحلّ بهم. قرأ الآخرون بالهمز من السؤال لا غیر، و له وجهان: احدهما ان یکون الباء فی قوله بِعَذابٍ بمعنی عن عذاب کقوله: «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً» ای عنه. و قال الشّاعر:
فان تسألونی بالنّساء فانّنی
بصیر بادواء النّساء طبیب.
ای عن النّساء. و معنی الآیة: سأل سائل عن عذاب واقِعٍ نازل کاین علی من ینزل و لمن هو فقال تعالی مجیبا له.
لِلْکافِرینَ و هذا قول الحسن و قتادة قالا: کان هذا بمکّة لمّا بعث اللَّه سبحانه محمدا (ص) و خوّفهم بالعذاب، قال المشرکون بعضهم لبعض من اهل هذا العذاب سلوا محمدا لمن هو و علی من ینزل و لمن یقع؟ فبیّن اللَّه تعالی. و انزل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ ای هو للکافرین. و الوجه الآخر ان یکون الباء صلة و معنی الآیة دعا داع سأل سائل عذابا واقعا. لِلْکافِرینَ ای علی الکافرین و هو النّضر بن الحارث حیث دعا علی نفسه و سأل العذاب فقالوا: اللّهم ان کان هذا هو الحقّ من عندک الآیة.... فنزل به ما سأل یوم بدر فقتل صبرا و هذا قول ابن عباس و مجاهد.
لَیْسَ لَهُ ای لذلک العذاب دافِعٌ مانع مِنَ اللَّهِ. ای ذلک العذاب واقع من قبل اللَّه سبحانه بالکافرین لا یدفعه عن الکافرین احد.
و قوله: ذِی الْمَعارِجِ صفة للَّه و له معنیان: احدهما ذو المصاعد الّتی تصعد فیها الملائکة و الرّوح و هی السّماوات. و الثّانی الْمَعارِجِ الفواضل و هی هباته السّنیّة و عطایاه الهنیّة. و قیل: المعارج تعالی الدّرجات و هی الّتی یعطیها اللَّه اولیاه فی الجنّة.
و العروج: الصّعود و المعرج المصعد و الجمع المعارج و ذکر المعارج هاهنا تنبیها لهم انّ من قدر علی خلق هذه المعارج للملائکة و هذا الرّتب للعباد قدر علی ارسال العذاب علی الکافرین.
قوله: تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ یعنی جبرئیل (ع) خصّ بالذّکر بعد العموم تشریفا له. و قیل: عنی بالرّوح ارواح المؤمنین عند الموت. و قیل: هم قوم موکّلون علی الملائکة قوله: إِلَیْهِ یعنی الی اللَّه، فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ اراد به یوم القیامة و فیه تقدیم و تأخیر ای لیس للعذاب دافع من الکفّار فی یوم القیامة الّذی کان مقداره خمسین الف سنة من سنی الدّنیا لو صعد غیر الملائکة و ذلک انّهم تصعد من اسفل الارض السّابعة الی ما فوق السّماء السّابعة الی العرش مقدار خمسین الف سنة. و امّا قوله: «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» انّما هو قدر مسیرهم من السّماء الدّنیا الی وجه الارض مسیرة خمس مائة سنة هبوطا و مثله صعودا و قیل: هواء الدّنیا مسیرة خمس مائة عام و بصر السّماء مسیرة خمسمائة عام. و قیل: موقفهم فی الحساب حتّی یفصل بین النّاس خمسون الف سنة ثمّ لا ینتهی الیوم الی لیل یردّ النّهار الی اهل الجنّة مخلّدا و اللّیل الی اهل النّار مخلّدا و قیل: یوم القیامة فیه خمسون موقعا کلّ موقف الف سنة و قیل: انّ الیوم فی الآیة عبارة عن اوّل ایام الدّنیا الی انقضائها و انّها خمسون الف سنة لا یدری احدکم کم مضی و کم بقی الّا اللَّه عزّ و جلّ. و روی عن ابن عباس انّه قال: هو یوم القیامة یکون علی الکافرین مقدار خمسین الف سنة.
روی ابو سعید الخدری قال: قیل لرسول اللَّه (ص): یوم کان مقداره خمسین الف سنة فما اطول هذا الیوم! فقال (ص): «و الّذی نفسی بیده انّه لیخفّف علی المؤمن حتّی یکون اخفّ علیه من صلاة مکتوبة یصلّیها فی الدّنیا
و قیل: معناه لو ولی محاسبة العباد فی ذلک الیوم غیر اللَّه لم یفرغ منه فی خمسین الف سنة و یفرغ اللَّه فی مقدار نصف یوم من ایّام الدّنیا قوله: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا ای فاصبر یا محمّد علی تکذیبهم ایّاک صبرا جمیلا لا شکوی فیه و لا جزع و هذا قبل ان امر بالقتال فنسخ.
إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً ای انّ الکفّار یرون العذاب و الیوم المذکور بعیدا مستحیلا غیر ممکن.
وَ نَراهُ قَرِیباً من الفهوم ممکنا. و الرّؤیة هاهنا بمعنی العلم، و قیل: انّهم یرونه بعیدا ای بطیئا وقوعه و نراه قریبا ای سریعا وقوعه لانّ ما هو آت قریب، هذا کقوله «وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ». ثمّ وصف الیوم فقال: یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ المهل علی معان منها ما یسیل من القرح من صدید او قیح و هو فی قول ابی بکر الصدیق حین اتی بحبرتین و قد احتضر قال: ادفنونی فی ثوبیّ هذین انّما هما للمهل و ردّ الحبرتین و قال: الحیّ اولی بالجدید من المیّت و المهل المذاب من فضّة او نحاس او صفر و ما اشبهها و المهل دردیّ الزّیت و عکره سمّی بذلک لانّه یسیل العکر لثخانته علی مهل و علی المعنیین الاخیرین تأویل الآیة فالسّماء الیوم خضراء و هی تتلوّن یوم القیامة فتکون وردة کالدّهان فتکون الوانا من الفزع کتلوّن الانسان للفزع ثمّ تشقّق و تنفطر و تمور مورا و تسیر سیرا.
وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ و هو الصّوف المصبوغ الوانا و اوّل ما یتغیّر الجبال تصیر رملا مهبلا ثمّ عهنا منفوشا ثمّ تصیر هباء منثورا.
وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً ای لا یسأل قریب عن حال قریبه لاشتغاله بنفسه و قیل: لا یسأله لیحمل عنه من اوزاره شیئا لیأسه عن نصرته. قرأ البزی عن ابن کثیر لا یسأل بضمّ الیاء ای لا یسأل حمیم عن حمیم لا یقال لحمیم این حمیمک. و قیل: لا یسأل لانقطاع ما بینهم من العصم.
یُبَصَّرُونَهُمْ ای یعرفون اقاربهم، فیقال لهم: هذا فلان و هذا فلان زیادة فی فضیحتهم. و قیل: یعرّفونهم ای یعرّفون الملائکة حتّی یعرفوهم بسیماهم فیعذّبوهم بالوان العذاب. و قیل: یبصّر المؤمنون الکافرین حتّی یعرفوا الکفّار بسیماهم فیزدادوا شکرا و یزداد الکفّار حسرة و اسفا، و قیل: یعرف المؤمن ببیاض وجهه و الکافر بسواد وجهه، و قیل: لیس فی القیامة مخلوق الّا و هو نصب عین صاحبه فیبصر الرّجل اباه و اخاه و اقرباه و عشیرته لا یسأله و لا یکلّمه لاشتغاله بما هو فیه. یَوَدُّ الْمُجْرِمُ ای یتمنّی المشرک. لَوْ یَفْتَدِی ای یفادی نفسه ببنیه و هم اعزّ الخلق الیه وَ صاحِبَتِهِ: زوجته و سکنه وَ أَخِیهِ الّذی کان ناصرا له و معینا.
وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ ای قبیلته الّتی تضمّه لقرابته و یأوی الیها عند الخوف.
وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً من الانس ای یودّ لو یفتدی بهم جمیعا ثُمَّ یُنْجِیهِ ذلک الافتداء من عذاب ذلک الیوم.
کَلَّا ای لیس کذلک لا ینجیه من عذاب اللَّه شی‌ء ثمّ ابتدا فقال: إِنَّها لَظی هی اسم من اسماء جهنّم. قیل: هی الدّرکة الثّانیة سمّیت بذلک لانّها تتلظّی ای تتلهّب.
نَزَّاعَةً لِلشَّوی قرأ حفص عن عاصم نَزَّاعَةً نصب علی الحال و القطع فیه.
و قرأ الآخرون بالرّفع ای هی نَزَّاعَةً لِلشَّوی الشّوی الاطراف کالیدین و الرّجلین و قیل: هی جلدة الرّأس، و قیل: هی محاسن الوجه قال الضحاک تنزع النّار الجلد و اللّحم عن العظم و قیل: تفصّل الاعضاء بعضها من بعض ثمّ یعود الی ما کان.
تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی ای تدعو النّار الکافر و المنافق فتقول الیّ الیّ ایّها الکافر ایّها المنافق. قال ابن عباس تدعوهم باسمائهم بلسان فصیح ثمّ تلتقطهم کما یلتقط الطّیر الحبّ تدعو من اعرض عن الدّین و تولّی عن الایمان و الطّاعة.
وَ جَمَعَ فَأَوْعی ای جمع المال فاوعاه فی الظّروف و لم یؤدّ زکاته و لم ینفقه فی سبیل اللَّه. و فی الخبر یجاء بابن آدم یوم القیامة کانّه بذج فیتوقّف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ فیقول له: اعطیتک و خولتک و انعمت علیک فما صنعت؟ فیقول: ربّ جمعته و ثمّرته و ترکته اکثر ما کان، فارجعنی آتک به کلّه فاذا عبد لم یقدّم خیرا فیمضی به الی النّار.
قوله: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً قال ابن عباس: الهلوع الحریص علی ما لا یحلّ له. و الهلع شدّة الحرص و قلّة الصّبر، و قیل: هلوعا ای نسّاء عند النّعمة دعّاء عند المحنة، و قیل: معنی الهلوع ما فسّره اللَّه تعالی بعده و هو قوله: إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ ای الضّرّ و الفقر جزع و لم یصبر.
وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ ای السّعة و الغنی و المال منع حقّ الفقراء و لم ینفق فی الخیر شرّ ما اعطی العبد شحّ هالع و حین خالع. فالهالع المحزن و الخالع الّذی یخلع قلبه. قال مقاتل: الهلوع دابّة من وراء جبل قاف تأکل کلّ یوم سبع صحار من الحشیش و تشرب سبع بحار من ماء لا تصبر مع الحرّ و لا مع البرد، تتفکّر کلّ لیلة ما ذا تأکل غدا فشبّه اللَّه الانسان بها.
إِلَّا الْمُصَلِّینَ لیس هذا استثناء من الکلام الاوّل و معناه: و لکنّ المصلّین، و قیل: استثنی المصلّین من الانسان لانّ الانسان فی معنی الجمع کقوله تعالی: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا. قوله الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ ای یقیمون الفرائض فی اوقاتها، و قیل: دائمون ای خاشعون لا یزیلون وجوههم عن سمت القبلة.
وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ معیّن یعنی الزّکاة، و قیل: سائر ابواب البرّ من صلة الرّحم و تعهّد المساکین و غیر ذلک.
لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ السَّائِلَ الطّواف الّذی یسأل النّاس و الْمَحْرُومِ الّذی لا سهم له فی الاسلام و لیس یهتدی الی کسب و لا یسأل.
وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ ای بیوم الجزاء و الحساب. و قیل: یصدّقون الانبیاء بسبب ایمانهم بیوم الدّین.
وَ الَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ خائفون، قال الحسن: یشفق المؤمن ان لا تقبل حسناته.
إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ و لا یؤمن وقوعه لانّه لا یعلم احد عاقبته و وقته فالواجب علی کلّ مسلم ان لا یأمن عقوبته و لا یأمن مکره.
وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ. إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ الی قوله وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ مضی تفسیر هذه الآیات فی سورة المؤمنین.
وَ الَّذِینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ قرأ حفص عن عاصم و یعقوب بشهاداتهم علی الجمع، ای یقومون فیها بالحقّ فلا یکتمونها و لا یغیّرونها.
وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ یعنی الصّلوات الخمس.
أُولئِکَ ای اهل هذه الصّفات فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ بجمیل ثواب اللَّه ایّاهم.
فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا ای فما بال الّذین کفروا. قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ مسرعین مقبلین الیک متطلّعین نحوک، انزلت فی جماعة من الکفّار کانوا یجتمعون حول النّبی (ص) یستمعون کلامه و یستهزءون به و یکذّبونه فقال اللَّه: ما لهم ینظرون الیک نظر عداوة و یجلسون عندک و هم لا ینتفعون بما یسمعون.
عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ ای حلقا حلقا و جماعة جماعة عن یمین النّبی (ص) و عن شماله. و عِزِینَ جمع عزة مثل کرة و کرین، و انّما انکر علیهم الاسراع الیه لانّهم اسرعوا الیه لطلب العیب به، و قیل: انّها نزلت فی نفر من الکفّار قبلت نفوسهم صدق النّبی و کانوا یسرعون نحوه و یقصدون مجلسه و یتحلقون حوالیه و لا یؤمنون به امّا حیاء عن الرّجوع عن دین آبائهم و امّا مساعدة لعشائرهم و کانوا یطمعون فی دخول الجنّة بالقدر الّذی کان منهم فانزل اللَّه تعالی: أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ. کَلَّا ای لا یدخلونها و قیل: کانوا یقولون لئن دخل هؤلاء الجنّة کما یقول محمد لندخلنّها قبلهم فنحن افضل منها حظّا منهم کما لنا الفضل علیهم فی الدّنیا، فنزلت هذه الآیة جوابا لهم.
کَلَّا ردع و زجر عن قولهم، ای لا یکون کذلک و لیس الامر کما قالوا: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ من نطفة و علقة و اصلهم من تراب فانّی یستحقّون علی اللَّه الثّواب و دخول الجنّة من خساسة اصلهم و امّا المؤمنون فانّه لا تتوجّه علیهم هذه الآیة اذا امّلوا دخول الجنّة لانّهم یرجونها من فضل اللَّه و لا یرون ذلک مستحقّا لهم علی اللَّه لفضیلتهم و فی الخبر عن بسر بن جحاش قال: قال رسول اللَّه (ص): «و بصق یوما فی کفّه و وضع علیها اصبعه فقال: یقول اللَّه عزّ و جلّ بنیّ آدم انّی تعجزنی و قد خلقتک من مثل هذه؟
حتّی اذا سوّیتک و عدّلتک مشیت بین بر دین و للارض منک وئید فجمعت و منعت حتّی اذا بلغت التّراقی قلت اتّصدّق و انّی اوان الصّدقة
و قیل: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ ای من اجل ما یعلمون و هو الامر و النّهی و الثّواب و العقاب فحذف اجل فلا اقسم لا صلة دخلت للتّأکید.
بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ یعنی: مشرق کلّ یوم من السّنة و مغربه إِنَّا لَقادِرُونَ.
عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ ای علی ان نخلق امثل منهم و اطوع للَّه و اشکر له و اعمل بطاعته. و قیل: إِنَّا لَقادِرُونَ علی ان نبدّل محمدا خیرا منهم و هم اهل المدینة و قد فعل. وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای بمغلوبین ان اردنا ذلک و قیل: وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای عاجزین لانّ من سبق الی شی‌ء عجز.
فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا امر تهدید لهم و توبیخ کقوله: «اعملوا ما شئتم: حَتَّی یُلاقُوا ای یعاینوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ یعنی: وم القیامة، و قیل: نسختها آیة القتال.
یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ ای من القبور سِراعاً ای مسرعین الی اجابة الدّاعی. کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ ای الی علم منصوب یُوفِضُونَ یسرعون و ذلک حین یسمعون الصّیحة الآخرة قرأ ابن عامر و حفص الی نصب یُوفِضُونَ بضمّ النّون و الصّاد قال مقاتل و الکسائی یعنی: الی اوثانهم الّتی کانوا یعبدونها من دون اللَّه کقوله تعالی وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ و قال الحسن یسرعون الیها ایّهم یستلمهم اوّلا و قیل: هی جمع نصب کرهن و رهن.
خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ محزونین متفکّرین فیما دهاهم قوله: تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ای یغشاهم و یعلوهم هو ان و ذلّ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ وعدهم اللَّه ذلک علی السنة رسله فی الدّنیا و هم یکذّبون به، یعنی یوم القیامة و اللَّه اعلم.
برگردان به زبان ساده
این سوره چهل و چهار آیتست، دویست و شانزده کلمت، هزار و صد و شصت و یک حرف جمله به مکه فروآمده باجماع مفسّران، و درین سورت دو آیت منسوخ است یکی: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا دیگر: فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا این هر دو آیت منسوخ‌اند بآیت سیف. و فی روایة ابی بن کعب عن النّبی (ص) قال: «من قرأ سورة: سأل سائل، اعطاه اللَّه ثواب الّذین هم لاماناتهم و عهدهم راعون».
هوش مصنوعی: این سوره شامل چهل آیه و دویست و شانزده کلمه و به تعداد هزار و صد و شصت و یک حرف است و در مکه نازل شده است؛ این موضوع مورد توافق مفسران قرار دارد. در این سوره دو آیه وجود دارد که منسوخ شده‌اند: یکی "فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا" و دیگری "فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا". هر دو آیه به آیه‌ای دیگر به نام آیه سیف منسوخ شده‌اند. همچنین در روایتی از ابی بن کعب از پیامبر (ص) آمده است که: «کسی که سوره "سأل سائل" را بخواند، خداوند به او پاداش کسانی را عطا می‌کند که به امانات و عهدهایشان وفادارند».
سَأَلَ سائِلٌ علماء تفسیر مختلف‌اند در سبب نزول این آیات، قومی گفتند در شأن النّضر بن الحارث فرو آمد، آن گه که گفت: إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ. قومی گفتند: در شأن بو جهل فرو آمد که گفت: «فَأَسْقِطْ عَلَیْنا کِسَفاً مِنَ السَّماءِ». و گفته‌اند: در شأن جماعتی کفّار قریش آمد که بر طریق استهزاء گفتند: «عَجِّلْ لَنا قِطَّنا قَبْلَ یَوْمِ الْحِسابِ». و گفته‌اند: سائل اینجا مصطفی (ص) است که کافران او را اذی مینمودند تا بر ایشان عذاب خواست بتعجیل. و گفته‌اند: مراد باین نوح است (ع) که بر قوم خویش دعای بد کرد و عذاب خواست.
هوش مصنوعی: سؤالی مطرح شده است که علمای تفسیر نظرات متفاوتی درباره دلایل نزول این آیات دارند. برخی می‌گویند این آیات در مورد النّضر بن الحارث نازل شده که گفت: «اگر این حق از سوی توست، بر ما سنگی از آسمان بباران». عده‌ای دیگر معتقدند که این آیات درباره ابوجهل است که گفت: «پس تکه‌هایی از آسمان بر ما فرو بیفکن». همچنین گفته شده که این آیات در مورد گروهی از کفار قریش نازل شده که با تمسخر درخواست کرده بودند: «خواستار عذابی برای ما زودتر از روز حساب باش». برخی نیز گفته‌اند که سائل در اینجا پیامبر (ص) است که کافران او را آزار می‌دادند و از خداوند عذاب برای آنها می‌خواست. در نهایت، برخی نیز بر این باورند که این آیات به نوح (ع) اشاره دارد که از خداوند عذاب قومش را درخواست کرده بود.
قوله: سَأَلَ سائِلٌ قرأ نافع و ابن عامر سأل سایل بغیر همز و له وجهان: احدهما انّه بالهمز و بغیر الهمز فی المعنی واحد. یقال سالت اسأل و سلت اسأل. و الوجه الثّانی انّه من السّیل یقال: سال یسیل سیلا، و قیل: السائل واد فی جهنّم، و المعنی: سال الوادی بالعذاب واقع للکافرین یقع لهم و ینزل بهم. و قیل: اللّام بمعنی علی، ای یقع علیهم و یحلّ بهم. قرأ الآخرون بالهمز من السؤال لا غیر، و له وجهان: احدهما ان یکون الباء فی قوله بِعَذابٍ بمعنی عن عذاب کقوله: «فَسْئَلْ بِهِ خَبِیراً» ای عنه. و قال الشّاعر:
هوش مصنوعی: سوالی مطرح شده است درباره خوانش نافع و ابن عامر که "سأل" را بدون همزه خوانده‌اند. این کلمه دو معنا دارد: یکی اینکه با همزه و بدون همزه به یک معنا اشاره دارد. به عبارت دیگر، هم می‌توان گفت "سالت" و هم "سئلت". دوم اینکه این کلمه به معنای جریان داشتن است و به سیل اشاره دارد؛ به این ترتیب، "سائل" به معنای وادی در جهنم است که عذابی برای کافران به همراه دارد. همچنین گفته شده که "لام" می‌تواند به معنای "علی" باشد، که به این معناست که عذاب بر آنها خواهد افتاد. سایر خوانندگان فقط با همزه از "سؤال" خوانده‌اند و این نیز دو معنا دارد: یکی اینکه حرف "ب" در عبارت "بعذاب" به معنای "از" است، مانند آیه‌ای که می‌گوید: "فاسأل به خبیرًا"، یعنی از آن بپرس.
فان تسألونی بالنّساء فانّنی
بصیر بادواء النّساء طبیب.
هوش مصنوعی: اگر درباره زنان از من بپرسید، من مانند یک پزشک آگاه و ماهر در درمان مشکلات زنان هستم.
ای عن النّساء. و معنی الآیة: سأل سائل عن عذاب واقِعٍ نازل کاین علی من ینزل و لمن هو فقال تعالی مجیبا له.
هوش مصنوعی: سوالی درباره عذاب نازل شده وجود دارد که به چه کسانی تعلق خواهد گرفت و برای چه کسانی خواهد بود. خداوند به این سوال پاسخ می‌دهد.
لِلْکافِرینَ و هذا قول الحسن و قتادة قالا: کان هذا بمکّة لمّا بعث اللَّه سبحانه محمدا (ص) و خوّفهم بالعذاب، قال المشرکون بعضهم لبعض من اهل هذا العذاب سلوا محمدا لمن هو و علی من ینزل و لمن یقع؟ فبیّن اللَّه تعالی. و انزل: سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ لِلْکافِرینَ ای هو للکافرین. و الوجه الآخر ان یکون الباء صلة و معنی الآیة دعا داع سأل سائل عذابا واقعا. لِلْکافِرینَ ای علی الکافرین و هو النّضر بن الحارث حیث دعا علی نفسه و سأل العذاب فقالوا: اللّهم ان کان هذا هو الحقّ من عندک الآیة.... فنزل به ما سأل یوم بدر فقتل صبرا و هذا قول ابن عباس و مجاهد.
هوش مصنوعی: این قسمت به توصیف یک واقعه از زمان بعثت پیامبر اسلام (ص) مربوط می‌شود که در آن مشرکین مکه از یکدیگر درباره عذابی که به آن تهدید شده بودند سوال کردند. آنها از محمد (ص) پرسیدند که این عذاب برای چه کسانی و چگونه خواهد بود. خداوند در پاسخ به این سوال توضیحاتی را نازل کرد. در این میان، اشاره شده است که یک فرد به نام نضر بن الحارث نیز به طور خاص عذاب را بر خود خواسته و دعا کرده بود که اگر این سخنان محمد (ص) راست است، عذاب بر او نازل شود. در نهایت، در نبرد بدر، عذابی که او درخواست کرده بود، بر او نازل شد و او به قتل رسید.
لَیْسَ لَهُ ای لذلک العذاب دافِعٌ مانع مِنَ اللَّهِ. ای ذلک العذاب واقع من قبل اللَّه سبحانه بالکافرین لا یدفعه عن الکافرین احد.
هوش مصنوعی: هیچ چیزی نمی‌تواند او را از آن عذاب نجات دهد و مانع آن شود. این عذابی که بر کافران وقوع می‌یابد، از سوی خداوند متعال است و هیچ‌کس نمی‌تواند آن را از کافران دور کند.
و قوله: ذِی الْمَعارِجِ صفة للَّه و له معنیان: احدهما ذو المصاعد الّتی تصعد فیها الملائکة و الرّوح و هی السّماوات. و الثّانی الْمَعارِجِ الفواضل و هی هباته السّنیّة و عطایاه الهنیّة. و قیل: المعارج تعالی الدّرجات و هی الّتی یعطیها اللَّه اولیاه فی الجنّة.
هوش مصنوعی: و کلمه "ذو المعارج" به عنوان صفتی برای خداوند دارای دو معنا است: اول، به معنای صاحب درجات و پل‌هایی است که ملائکه و روح در آنها صعود می‌کنند و این پل‌ها همان آسمان‌ها هستند. دوم، معارج به معنای نعمت‌ها و عطایای باارزش و عالی است که خداوند به بندگانش می‌بخشد. همچنین گفته شده که معارج، درجات بلندتری است که خداوند به دوستان خود در بهشت عطا می‌کند.
و العروج: الصّعود و المعرج المصعد و الجمع المعارج و ذکر المعارج هاهنا تنبیها لهم انّ من قدر علی خلق هذه المعارج للملائکة و هذا الرّتب للعباد قدر علی ارسال العذاب علی الکافرین.
هوش مصنوعی: عروج به معنای صعود و بالا رفتن است و معارج به معنای محل‌های بالا رفتن است. در اینجا اشاره به معارج شده است تا به انسان‌ها یادآوری کند که اگر خداوند قادر است این معارج را برای فرشتگان خلق کند و این مقام را برای بندگان فراهم نماید، پس قطعاً توانایی عذاب کردن کافران را نیز دارد.
قوله: تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ یعنی جبرئیل (ع) خصّ بالذّکر بعد العموم تشریفا له. و قیل: عنی بالرّوح ارواح المؤمنین عند الموت. و قیل: هم قوم موکّلون علی الملائکة قوله: إِلَیْهِ یعنی الی اللَّه، فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ خَمْسِینَ أَلْفَ سَنَةٍ اراد به یوم القیامة و فیه تقدیم و تأخیر ای لیس للعذاب دافع من الکفّار فی یوم القیامة الّذی کان مقداره خمسین الف سنة من سنی الدّنیا لو صعد غیر الملائکة و ذلک انّهم تصعد من اسفل الارض السّابعة الی ما فوق السّماء السّابعة الی العرش مقدار خمسین الف سنة. و امّا قوله: «فِی یَوْمٍ کانَ مِقْدارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ» انّما هو قدر مسیرهم من السّماء الدّنیا الی وجه الارض مسیرة خمس مائة سنة هبوطا و مثله صعودا و قیل: هواء الدّنیا مسیرة خمس مائة عام و بصر السّماء مسیرة خمسمائة عام. و قیل: موقفهم فی الحساب حتّی یفصل بین النّاس خمسون الف سنة ثمّ لا ینتهی الیوم الی لیل یردّ النّهار الی اهل الجنّة مخلّدا و اللّیل الی اهل النّار مخلّدا و قیل: یوم القیامة فیه خمسون موقعا کلّ موقف الف سنة و قیل: انّ الیوم فی الآیة عبارة عن اوّل ایام الدّنیا الی انقضائها و انّها خمسون الف سنة لا یدری احدکم کم مضی و کم بقی الّا اللَّه عزّ و جلّ. و روی عن ابن عباس انّه قال: هو یوم القیامة یکون علی الکافرین مقدار خمسین الف سنة.
هوش مصنوعی: در این متن به ذکر چند تفسیر از عبارت "تَعْرُجُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ" پرداخته شده است. برخی بر این باورند که روح در اینجا به جبرائیل اشاره دارد که به دلیل عظمت و شرافتش به طور خاص ذکر شده است. دیگران معتقدند که روح، ارواح مؤمنین در زمان مرگ را مدنظر دارد یا اینکه به گروهی اشاره دارد که به ملائکه مأموریت دارند. سپس به مفهوم "إِلَیْهِ" اشاره شده که به خداوند مربوط می‌شود و به روز قیامت با مدت زمانی برابر با پنجاه هزار سال از سال‌های دنیا اشاره دارد. این نشان‌دهنده آن است که هیچ دافعی برای عذاب کفار در آن روز وجود ندارد. همچنین به مدت زمان لازم برای صعود ملائکه از پایین‌ترین زمین به بالاترین آسمان، یعنی پنجاه هزار سال اشاره شده است. در ادامه، توضیحاتی درباره دیگر معانی و تفسیرات مربوط به روز قیامت و زمان مواقف مختلف آن داده شده است، از جمله مواقف و زمان‌های مختلفی که ممکن است در آن روز به وقوع بپیوندد. همچنین، به گفتاری از ابن عباس اشاره شده که این روز را برای کفار برابر با پنجاه هزار سال توصیف کرده است.
روی ابو سعید الخدری قال: قیل لرسول اللَّه (ص): یوم کان مقداره خمسین الف سنة فما اطول هذا الیوم! فقال (ص): «و الّذی نفسی بیده انّه لیخفّف علی المؤمن حتّی یکون اخفّ علیه من صلاة مکتوبة یصلّیها فی الدّنیا
هوش مصنوعی: ابو سعید خدری نقل می‌کند که به رسول خدا (ص) گفته شد: "روز قیامت به قدری طولانی است که برابر با پنجاه هزار سال می‌باشد، این روز چقدر طولانی است!" پیامبر (ص) فرمود: "به خدایی که جانم در دست اوست، برای مؤمن این روز آسان خواهد شد، به طوری که نسبت به یک نماز واجب که در دنیا می‌خواند، برای او سبکتر خواهد بود."
و قیل: معناه لو ولی محاسبة العباد فی ذلک الیوم غیر اللَّه لم یفرغ منه فی خمسین الف سنة و یفرغ اللَّه فی مقدار نصف یوم من ایّام الدّنیا قوله: فَاصْبِرْ صَبْراً جَمِیلًا ای فاصبر یا محمّد علی تکذیبهم ایّاک صبرا جمیلا لا شکوی فیه و لا جزع و هذا قبل ان امر بالقتال فنسخ.
هوش مصنوعی: در توضیح این متن آمده است که اگر در روز قیامت، محاسبه اعمال انسان‌ها بر عهده غیر از خداوند باشد، این کار در مدت پنجاه هزار سال به پایان نخواهد رسید. اما خداوند در کمتر از نیم روز از روزهای دنیوی، محاسبه را به اتمام می‌رساند. سپس به پیامبر محمد توصیه می‌شود که با صبری زیبا در برابر تکذیب‌های مردم صبر کند، صبری که در آن شکایت و ناامیدی وجود نداشته باشد. این توصیه پیش از آن است که امر به جهاد و مبارزه صادر شود و بعداً این دستور تغییر می‌کند.
إِنَّهُمْ یَرَوْنَهُ بَعِیداً ای انّ الکفّار یرون العذاب و الیوم المذکور بعیدا مستحیلا غیر ممکن.
هوش مصنوعی: کافران عذاب و روز مورد اشاره را دور و غیر ممکن می‌بینند.
وَ نَراهُ قَرِیباً من الفهوم ممکنا. و الرّؤیة هاهنا بمعنی العلم، و قیل: انّهم یرونه بعیدا ای بطیئا وقوعه و نراه قریبا ای سریعا وقوعه لانّ ما هو آت قریب، هذا کقوله «وَ یَقْذِفُونَ بِالْغَیْبِ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ». ثمّ وصف الیوم فقال: یَوْمَ تَکُونُ السَّماءُ کَالْمُهْلِ المهل علی معان منها ما یسیل من القرح من صدید او قیح و هو فی قول ابی بکر الصدیق حین اتی بحبرتین و قد احتضر قال: ادفنونی فی ثوبیّ هذین انّما هما للمهل و ردّ الحبرتین و قال: الحیّ اولی بالجدید من المیّت و المهل المذاب من فضّة او نحاس او صفر و ما اشبهها و المهل دردیّ الزّیت و عکره سمّی بذلک لانّه یسیل العکر لثخانته علی مهل و علی المعنیین الاخیرین تأویل الآیة فالسّماء الیوم خضراء و هی تتلوّن یوم القیامة فتکون وردة کالدّهان فتکون الوانا من الفزع کتلوّن الانسان للفزع ثمّ تشقّق و تنفطر و تمور مورا و تسیر سیرا.
هوش مصنوعی: ما این را نزدیک به فهم می‌دانیم. در اینجا «رؤیت» به معنای علم است و گفته شده که بعضی‌ها آن را دور می‌بینند، به معنای وقوع آن به کندی، و ما آن را نزدیک می‌بینیم، به معنای وقوع سریع، زیرا آنچه در آینده است نزدیک است. این مشابه این آیه است: «و به غیب پرتاب می‌کنند از جایی دور». سپس روز را توصیف کرد: «روزیکه آسمان مانند مهل است». مهل به معنای چیزی است که از زخم جاری می‌شود، مانند ترشح یا عرق، و در قول ابوبکر صدیق زمانی که در حال احتضار بود، آمده که او گفت: مرا در این دو لباسی که دارم دفن کنید، زیرا این‌ها مخصوص مهل هستند و او لباس‌ها را به حالت اولی برگشت و گفت: زنده‌ها بیشتر به چیزهای نو نیاز دارند تا مردگان. مهل مایع ذوب‌شده‌ای از نقره یا مس یا زرد است و مشابه آن و مهل به روغن در حال جوش و عرق گفته می‌شود زیرا از آن به آرامی جاری می‌شود. در معنای اخیر، آیه به این صورت تفسیر می‌شود که آسمان امروز سبز است و در روز قیامت رنگ عوض می‌کند و مانند گل سرخ می‌شود. رنگ‌ها به خاطر ترس انسان تغییر می‌کند، سپس آسمان شکافته و متلاشی می‌شود و به شدت می‌چرخد و حرکت می‌کند.
وَ تَکُونُ الْجِبالُ کَالْعِهْنِ و هو الصّوف المصبوغ الوانا و اوّل ما یتغیّر الجبال تصیر رملا مهبلا ثمّ عهنا منفوشا ثمّ تصیر هباء منثورا.
هوش مصنوعی: کوه‌ها مثل پشم رنگی خواهند شد و ابتدا کوه‌ها به شن‌های پراکنده تبدیل خواهند شد و سپس به پشم رقیق و نرم، و در آخر به گرد و غبار پخش‌شده تغییر شکل خواهند داد.
وَ لا یَسْئَلُ حَمِیمٌ حَمِیماً ای لا یسأل قریب عن حال قریبه لاشتغاله بنفسه و قیل: لا یسأله لیحمل عنه من اوزاره شیئا لیأسه عن نصرته. قرأ البزی عن ابن کثیر لا یسأل بضمّ الیاء ای لا یسأل حمیم عن حمیم لا یقال لحمیم این حمیمک. و قیل: لا یسأل لانقطاع ما بینهم من العصم.
هوش مصنوعی: در آن روز قیامت، افراد نزدیک به یکدیگر از حال یکدیگر سؤال نمی‌کنند، زیرا هرکدام مشغول به خود و حالات خود هستند. برخی گفته‌اند که آنها از یکدیگر نمی‌پرسند تا بار گناه یکدیگر را کم کنند، چرا که از یاری یکدیگر ناامید هستند. یکی از قرائت‌ها این است که "نمی‌پرسد" با ضمّ یاء خوانده می‌شود، به این معنا که دو فرد نزدیک به هم از حال یکدیگر سؤال نمی‌کنند و نمی‌توان به یکی از آنها گفت: "دوستت کجاست؟" همچنین گفته شده که پرسش نمی‌کنند چون ارتباطشان از بین رفته است.
یُبَصَّرُونَهُمْ ای یعرفون اقاربهم، فیقال لهم: هذا فلان و هذا فلان زیادة فی فضیحتهم. و قیل: یعرّفونهم ای یعرّفون الملائکة حتّی یعرفوهم بسیماهم فیعذّبوهم بالوان العذاب. و قیل: یبصّر المؤمنون الکافرین حتّی یعرفوا الکفّار بسیماهم فیزدادوا شکرا و یزداد الکفّار حسرة و اسفا، و قیل: یعرف المؤمن ببیاض وجهه و الکافر بسواد وجهه، و قیل: لیس فی القیامة مخلوق الّا و هو نصب عین صاحبه فیبصر الرّجل اباه و اخاه و اقرباه و عشیرته لا یسأله و لا یکلّمه لاشتغاله بما هو فیه. یَوَدُّ الْمُجْرِمُ ای یتمنّی المشرک. لَوْ یَفْتَدِی ای یفادی نفسه ببنیه و هم اعزّ الخلق الیه وَ صاحِبَتِهِ: زوجته و سکنه وَ أَخِیهِ الّذی کان ناصرا له و معینا.
هوش مصنوعی: در آن روز، مؤمنان و کافرها به یکدیگر شناسایی می‌شوند. افرادی که در آنجا هستند، آنها را به نام می‌شناسند و این موضوع به فضاحت آنها می‌افزاید. همچنین، فرشتگان آنها را با نشانه‌های مخصوصشان شناسایی کرده و عذاب‌های مختلفی را به آنها می‌رسانند. مؤمنان نیز کافران را به نشانه‌هایشان می‌شناسند و این باعث می‌شود که مؤمنان شکرگزاری بیشتری کنند و کافران بیشتر به حسرت و اندوه بیفتند. افراد در قیامت به راحتی یکدیگر را شناسایی می‌کنند، به‌طوری که هر کس می‌تواند پدر، برادر و نزدیکانش را ببیند، اما هیچ‌یک از آنها نمی‌توانند با یکدیگر صحبت کنند چون همگی مشغول اوضاع خود هستند. در این شرایط، مجرمان آرزو می‌کنند که بتوانند جان خود را با عزیزانشان مانند فرزندان و همسرانشان فدای کنند، چرا که آنها برایشان عزیزترین افراد هستند.
وَ فَصِیلَتِهِ الَّتِی تُؤْوِیهِ ای قبیلته الّتی تضمّه لقرابته و یأوی الیها عند الخوف.
هوش مصنوعی: و اعضای خانواده‌اش که او را در خود جای می‌دهند، یعنی قبیله‌ای که او در آنجا به خویشاوندی مرتبط است و در زمان ترس به آن پناه می‌برد.
وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً من الانس ای یودّ لو یفتدی بهم جمیعا ثُمَّ یُنْجِیهِ ذلک الافتداء من عذاب ذلک الیوم.
هوش مصنوعی: هر که در زمین است، از انسان‌ها، آرزو می‌کند که کاش می‌توانست به خاطر خود، همه آنها را فدای خود کند تا از عذاب آن روز نجات یابد.
کَلَّا ای لیس کذلک لا ینجیه من عذاب اللَّه شی‌ء ثمّ ابتدا فقال: إِنَّها لَظی هی اسم من اسماء جهنّم. قیل: هی الدّرکة الثّانیة سمّیت بذلک لانّها تتلظّی ای تتلهّب.
هوش مصنوعی: نه، اینطور نیست که چیزی او را از عذاب خدا نجات دهد. سپس ادامه داد: «این آتش، جهنم است و نامی از نام‌های جهنم به شمار می‌آید.» گفته شد: این آتش، مرتبه دوم جهنم است که به این نام خوانده می‌شود زیرا به شدت شعله‌ور و ملتهب است.
نَزَّاعَةً لِلشَّوی قرأ حفص عن عاصم نَزَّاعَةً نصب علی الحال و القطع فیه.
هوش مصنوعی: حفص از عاصم خوانده است «نَزَّاعَةً» را به صورت منصوب و به معنای حال، و همچنین در این مورد قطع کرده است.
و قرأ الآخرون بالرّفع ای هی نَزَّاعَةً لِلشَّوی الشّوی الاطراف کالیدین و الرّجلین و قیل: هی جلدة الرّأس، و قیل: هی محاسن الوجه قال الضحاک تنزع النّار الجلد و اللّحم عن العظم و قیل: تفصّل الاعضاء بعضها من بعض ثمّ یعود الی ما کان.
هوش مصنوعی: برخی دیگر به شکل ارجاعی تفسیر کرده‌اند که این به معنای کشیدن یا جدایی بخشی از بدن است مانند دست‌ها و پاها. بعضی نیز آن را به پوست سر نسبت داده‌اند و برخی دیگر به زیبایی‌های صورت. بر اساس گفته‌ی ضحاک، آتش پوست و گوشت را از استخوان جدا می‌کند و دیگران گفته‌اند که اعضا از یکدیگر جدا می‌شوند و سپس به حالت قبلی خود باز می‌گردند.
تَدْعُوا مَنْ أَدْبَرَ وَ تَوَلَّی ای تدعو النّار الکافر و المنافق فتقول الیّ الیّ ایّها الکافر ایّها المنافق. قال ابن عباس تدعوهم باسمائهم بلسان فصیح ثمّ تلتقطهم کما یلتقط الطّیر الحبّ تدعو من اعرض عن الدّین و تولّی عن الایمان و الطّاعة.
هوش مصنوعی: آتش جهنم افرادی را که از ایمان و دین فاصله گرفته‌اند، می‌خواند و آنها را با نام‌هایشان صدا می‌زند. این ندا به گونه‌ای است که مانند پرنده‌ای که دانه‌ها را جمع می‌کند، آنها را به خود می‌خواند. این صدا به کافران و منافقان می‌گوید: «به سوی من بیایید»، و از کسانی دعوت می‌کند که از دین کناره‌گیری کرده و از اطاعت خداوند سرپیچی کرده‌اند.
وَ جَمَعَ فَأَوْعی ای جمع المال فاوعاه فی الظّروف و لم یؤدّ زکاته و لم ینفقه فی سبیل اللَّه. و فی الخبر یجاء بابن آدم یوم القیامة کانّه بذج فیتوقّف بین یدی اللَّه عزّ و جلّ فیقول له: اعطیتک و خولتک و انعمت علیک فما صنعت؟ فیقول: ربّ جمعته و ثمّرته و ترکته اکثر ما کان، فارجعنی آتک به کلّه فاذا عبد لم یقدّم خیرا فیمضی به الی النّار.
هوش مصنوعی: کسی که ثروت جمع‌آوری می‌کند و آن را در ظروف مختلف نگهداری می‌کند، بدون اینکه زکاتش را بپردازد یا آن را در راه خدا خرج کند، در روز قیامت پیش خداوند قرار می‌گیرد. خداوند از او می‌پرسد: «من به تو روزی دادم و نعمت‌هایم را به تو ارزانی داشتم، تو با آنها چه کردی؟» پاسخ می‌دهد: «ای پروردگار، آنها را جمع‌آوری کردم و رشد دادم و بیشتر از آنچه داشتم، نگه داشتم.» در این صورت، اگر او کار خوبی ارائه ندهد، به جهنم فرستاده می‌شود.
قوله: إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً قال ابن عباس: الهلوع الحریص علی ما لا یحلّ له. و الهلع شدّة الحرص و قلّة الصّبر، و قیل: هلوعا ای نسّاء عند النّعمة دعّاء عند المحنة، و قیل: معنی الهلوع ما فسّره اللَّه تعالی بعده و هو قوله: إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ ای الضّرّ و الفقر جزع و لم یصبر.
هوش مصنوعی: انسان به طور طبیعی و به خاطر ساختارش، بسیار حریص و زودرنج است. ابن عباس می‌گوید که هلوع به معنی کسی است که به دنبال چیزهایی است که برای او حرام است. هلع به معنای حرص شدید و کمبود صبر است. برخی نیز می‌گویند هلوع به کسانی اطلاق می‌شود که در زمان خوشی و نعمت، دعاگو هستند اما در زمان سختی و مشکل، بی‌تابی می‌کنند. همچنین، در ادامه آیه‌ای از قرآن، آمده که وقتی انسان به سختی‌ها و مشکلاتی مانند ضرر و فقر دچار می‌شود، ناراحت و بی‌تابی می‌کند و صبر نمی‌کند.
وَ إِذا مَسَّهُ الْخَیْرُ ای السّعة و الغنی و المال منع حقّ الفقراء و لم ینفق فی الخیر شرّ ما اعطی العبد شحّ هالع و حین خالع. فالهالع المحزن و الخالع الّذی یخلع قلبه. قال مقاتل: الهلوع دابّة من وراء جبل قاف تأکل کلّ یوم سبع صحار من الحشیش و تشرب سبع بحار من ماء لا تصبر مع الحرّ و لا مع البرد، تتفکّر کلّ لیلة ما ذا تأکل غدا فشبّه اللَّه الانسان بها.
هوش مصنوعی: وقتی به انسان خوبی و رفاه و ثروت می‌رسد، حق فقرا را نادیده می‌گیرد و در کارهای خیر خرج نمی‌کند. این نشان دهنده بدترین ویژگی‌های انسانی است، یعنی بخل و تنگ‌نظری. انسان‌های بخیل همیشه مضطرب و نگران هستند. مقاتل می‌گوید که بخل مانند یک حیوانی است که در پشت کوه قاف زندگی می‌کند و هر روز از علف‌های زمین می‌خورد و از دریاها می‌آشامد. این حیوان نمی‌تواند در گرما یا سرما تحمل کند و شب‌ها دائم نگران این است که فردا چه خواهد خورد. خداوند انسان را به این حیوان تشبیه کرده است.
إِلَّا الْمُصَلِّینَ لیس هذا استثناء من الکلام الاوّل و معناه: و لکنّ المصلّین، و قیل: استثنی المصلّین من الانسان لانّ الانسان فی معنی الجمع کقوله تعالی: إِنَّ الْإِنْسانَ لَفِی خُسْرٍ إِلَّا الَّذِینَ آمَنُوا. قوله الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ دائِمُونَ ای یقیمون الفرائض فی اوقاتها، و قیل: دائمون ای خاشعون لا یزیلون وجوههم عن سمت القبلة.
هوش مصنوعی: جز مصلّی‌ها، این جمله به عنوان استثنایی در جمله اول نیست و به این معنی است که اما مصلّی‌ها، و نیز گفته شده که مصلّی‌ها از انسان مستثنی شده‌اند زیرا واژه انسان در اینجا به معنای جمع است، مانند آیه "إن الانسان لفی خسر" جز کسانی که ایمان آورده‌اند. گروهی که همواره بر نمازهای خود پابرجا هستند، به این معناست که واجبات خود را در زمان‌های مشخص انجام می‌دهند، و برخی دیگر گفته‌اند که دائماً یعنی خاشع و فروتن هستند و چهره‌های خود را از سمت قبله برنمی‌گردانند.
وَ الَّذِینَ فِی أَمْوالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ معیّن یعنی الزّکاة، و قیل: سائر ابواب البرّ من صلة الرّحم و تعهّد المساکین و غیر ذلک.
هوش مصنوعی: و کسانی که در اموال خود حق معلوم و مشخصی دارند، که به معنای زکات است، و همچنین برخی می‌گویند که شامل سایر کارهای نیک مانند صله رحم و رسیدگی به مستمندان و موارد دیگر نیز می‌شود.
لِلسَّائِلِ وَ الْمَحْرُومِ السَّائِلَ الطّواف الّذی یسأل النّاس و الْمَحْرُومِ الّذی لا سهم له فی الاسلام و لیس یهتدی الی کسب و لا یسأل.
هوش مصنوعی: به درخواست‌کننده و کسی که در فقر و نیاز است، دو نوع وضع وجود دارد: یک نوع، شخصی است که سؤال می‌کند و از مردم کمک می‌خواهد، و نوع دیگر، فردی است که سهمی در اسلام ندارد، به کسب و کار آشنا نیست و از دیگران درخواست کمک نمی‌کند.
وَ الَّذِینَ یُصَدِّقُونَ بِیَوْمِ الدِّینِ ای بیوم الجزاء و الحساب. و قیل: یصدّقون الانبیاء بسبب ایمانهم بیوم الدّین.
هوش مصنوعی: کسانی که به روز جزا و حساب ایمان دارند. برخی گفته‌اند: آنها به پیامبران نیز ایمان دارند به خاطر اعتقادشان به روز جزا.
وَ الَّذِینَ هُمْ مِنْ عَذابِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ خائفون، قال الحسن: یشفق المؤمن ان لا تقبل حسناته.
هوش مصنوعی: و کسانی که از عذاب پروردگارشان می‌ترسند و نگران هستند، حسن گفته است که مؤمن نگران این است که اعمال نیکش قبول نشود.
إِنَّ عَذابَ رَبِّهِمْ غَیْرُ مَأْمُونٍ و لا یؤمن وقوعه لانّه لا یعلم احد عاقبته و وقته فالواجب علی کلّ مسلم ان لا یأمن عقوبته و لا یأمن مکره.
هوش مصنوعی: عذاب پروردگارشان غیر قابل اطمینان است و هیچ‌کس نمی‌تواند وقوع آن را تضمین کند، چرا که هیچ‌کس نمی‌داند عاقبت و زمان آن چه خواهد بود. بنابراین، بر هر مسلمان واجب است که از عذاب او ایمن نباشد و به مکر او اعتماد نکند.
وَ الَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ. إِلَّا عَلی أَزْواجِهِمْ الی قوله وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ مضی تفسیر هذه الآیات فی سورة المؤمنین.
هوش مصنوعی: و کسانی که به شدت از ناموس خود محافظت می‌کنند، جز بر همسرانشان. این مفهوم در آیات سوره مؤمنون توضیح داده شده است.
وَ الَّذِینَ هُمْ بِشَهاداتِهِمْ قائِمُونَ قرأ حفص عن عاصم و یعقوب بشهاداتهم علی الجمع، ای یقومون فیها بالحقّ فلا یکتمونها و لا یغیّرونها.
هوش مصنوعی: و آن‌هایی که بر شهادت‌های خود ایستادگی می‌کنند، یعنی به حقّ در آنها حاضر هستند و آنها را نه پنهان می‌کنند و نه تغییر می‌دهند.
وَ الَّذِینَ هُمْ عَلی صَلاتِهِمْ یُحافِظُونَ یعنی الصّلوات الخمس.
هوش مصنوعی: و کسانی که بر نمازهای خود محافظت می‌کنند، منظور نمازهای پنج‌گانه است.
أُولئِکَ ای اهل هذه الصّفات فِی جَنَّاتٍ مُکْرَمُونَ بجمیل ثواب اللَّه ایّاهم.
هوش مصنوعی: این افراد که دارای این ویژگی‌ها هستند، در بهشت‌ها مورد احترام و پاداش‌های زیبا و بزرگ الهی قرار خواهند گرفت.
فَما لِ الَّذِینَ کَفَرُوا ای فما بال الّذین کفروا. قِبَلَکَ مُهْطِعِینَ مسرعین مقبلین الیک متطلّعین نحوک، انزلت فی جماعة من الکفّار کانوا یجتمعون حول النّبی (ص) یستمعون کلامه و یستهزءون به و یکذّبونه فقال اللَّه: ما لهم ینظرون الیک نظر عداوة و یجلسون عندک و هم لا ینتفعون بما یسمعون.
هوش مصنوعی: چرا افراد کافر اینگونه به تو نزدیک می‌شوند و با شتاب و اشتیاق به تو نگاه می‌کنند؟ در حالی که در جمعی از کافران، برگزیده‌ای که دور پیامبر (ص) جمع شده‌اند، به کلام او گوش می‌دهند و به او تمسخر می‌کنند و او را تکذیب می‌کنند. خداوند می‌فرماید: چه چیزی باعث شده که آنها با چشم‌های دشمنانه به تو نگاه کنند و در کنار تو بنشینند در حالیکه از آنچه می‌شنوند چیزی نمی‌آموزند؟
عَنِ الْیَمِینِ وَ عَنِ الشِّمالِ عِزِینَ ای حلقا حلقا و جماعة جماعة عن یمین النّبی (ص) و عن شماله. و عِزِینَ جمع عزة مثل کرة و کرین، و انّما انکر علیهم الاسراع الیه لانّهم اسرعوا الیه لطلب العیب به، و قیل: انّها نزلت فی نفر من الکفّار قبلت نفوسهم صدق النّبی و کانوا یسرعون نحوه و یقصدون مجلسه و یتحلقون حوالیه و لا یؤمنون به امّا حیاء عن الرّجوع عن دین آبائهم و امّا مساعدة لعشائرهم و کانوا یطمعون فی دخول الجنّة بالقدر الّذی کان منهم فانزل اللَّه تعالی: أَ یَطْمَعُ کُلُّ امْرِئٍ مِنْهُمْ أَنْ یُدْخَلَ جَنَّةَ نَعِیمٍ. کَلَّا ای لا یدخلونها و قیل: کانوا یقولون لئن دخل هؤلاء الجنّة کما یقول محمد لندخلنّها قبلهم فنحن افضل منها حظّا منهم کما لنا الفضل علیهم فی الدّنیا، فنزلت هذه الآیة جوابا لهم.
هوش مصنوعی: در این متن به توصیف گروهی از افرادی که به سرعت به سمت پیامبر نزدیک می‌شدند، اشاره شده است. این افراد از دو طرف پیامبر جمع می‌شدند و با وجود آنکه به صداقت پیامبر ایمان نداشتند، به خاطر شرم از بازگشت به آرای اجدادشان و همچنین حمایت از قبایل خود، به او نزدیک می‌شدند. آنها در دل امید داشتند که با وجود کارهایشان، بتوانند به بهشت راه یابند. خداوند در پاسخ به این تفکر آنها آیه‌ای نازل کرد که به روشنی می‌فرماید هیچ‌یک از آنها به بهشت نمی‌روند و آنها در درون خود به این فکر می‌کردند که اگر پیامبر و پیروانش به بهشت بروند، چون از نظر دنیوی وضعیت بهتری دارند، حق ورود به بهشت را قبل از آنها نیز دارند. این آیات در واقع پاسخی به این افکار نادرست آنها بوده است.
کَلَّا ردع و زجر عن قولهم، ای لا یکون کذلک و لیس الامر کما قالوا: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ من نطفة و علقة و اصلهم من تراب فانّی یستحقّون علی اللَّه الثّواب و دخول الجنّة من خساسة اصلهم و امّا المؤمنون فانّه لا تتوجّه علیهم هذه الآیة اذا امّلوا دخول الجنّة لانّهم یرجونها من فضل اللَّه و لا یرون ذلک مستحقّا لهم علی اللَّه لفضیلتهم و فی الخبر عن بسر بن جحاش قال: قال رسول اللَّه (ص): «و بصق یوما فی کفّه و وضع علیها اصبعه فقال: یقول اللَّه عزّ و جلّ بنیّ آدم انّی تعجزنی و قد خلقتک من مثل هذه؟
هوش مصنوعی: هرگز نمی‌توان گفت که آنچه می‌گویند صحیح است و واقعیت به شکل دیگری است. ما انسان‌ها را از آنچه خودشان می‌دانند، یعنی از نطفه و علقه، خلق کرده‌ایم و ریشه آنها از خاک است؛ بنابراین چگونه می‌توانند از خداوند توقع پاداش و ورود به بهشت داشته باشند در حالی که اصل و نسل آنها از چیزهای پست است. اما در مورد مؤمنان، این آیه شامل حال آنها نمی‌شود اگر به ورود به بهشت امید داشته باشند؛ چون آنها این امید را از فضل خداوند می‌دانند و خود را مستحق آن نمی‌دانند. همچنین در حدیثی از رسول خدا (ص) نقل شده که فرمود: «روزی در دستش بزاقی انداخت و انگشتش را بر روی آن گذاشت و گفت: ای فرزندان آدم، آیا من را ناتوان می‌پندارید در حالی که شما را از چنین چیزهایی خلق کرده‌ام؟»
حتّی اذا سوّیتک و عدّلتک مشیت بین بر دین و للارض منک وئید فجمعت و منعت حتّی اذا بلغت التّراقی قلت اتّصدّق و انّی اوان الصّدقة
هوش مصنوعی: وقتی که تو را به درستی تربیت کردم و به اندازه لازم آماده‌ات کردم، تو در زمین با آرامش و استواری حرکت کردی و به خوبی جمع و جلوگیری کردی. اما وقتی به مرحله حساس نزدیک شدی، گفتی که می‌خواهم صدقه بدهم و این بهترین زمان برای صدقه است.
و قیل: إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِمَّا یَعْلَمُونَ ای من اجل ما یعلمون و هو الامر و النّهی و الثّواب و العقاب فحذف اجل فلا اقسم لا صلة دخلت للتّأکید.
هوش مصنوعی: گفته شده است که ما آنها را از چیزی که می‌دانند خلق کردیم، یعنی به علت دانایی آنها، که شامل دستورات، نهی‌ها، پاداش‌ها و تنبیه‌ها می‌شود. در اینجا "علت" حذف شده و "قسم" به منظور تاکید وارد جمله شده است.
بِرَبِّ الْمَشارِقِ وَ الْمَغارِبِ یعنی: مشرق کلّ یوم من السّنة و مغربه إِنَّا لَقادِرُونَ.
هوش مصنوعی: خداوندی که شرق و غرب را در اختیار دارد، یعنی تمام نقاط مشرق و مغرب در طول سال. ما به راستی قادر هستیم.
عَلی أَنْ نُبَدِّلَ خَیْراً مِنْهُمْ ای علی ان نخلق امثل منهم و اطوع للَّه و اشکر له و اعمل بطاعته. و قیل: إِنَّا لَقادِرُونَ علی ان نبدّل محمدا خیرا منهم و هم اهل المدینة و قد فعل. وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای بمغلوبین ان اردنا ذلک و قیل: وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ ای عاجزین لانّ من سبق الی شی‌ء عجز.
هوش مصنوعی: ما می‌توانیم افرادی بهتر و مطیع‌تر از آنها خلق کنیم که نسبت به خداوند شکر گزارتر و متعهدتر باشند. گفته شده است که ما توانایی داریم محمد (ص) را با افرادی بهتر از ایشان جایگزین کنیم و این کار انجام شده است. و ما هرگز در این کار شکست نخواهیم خورد، یعنی نمی‌توانیم بر این امر غلبه پیدا کنیم اگر بخواهیم. همچنین ممکن است اشاره شود که ما به هیچ وجه ناتوان نیستیم، زیرا کسی که به چیزی دست می‌یابد، ناتوان نیست.
فَذَرْهُمْ یَخُوضُوا وَ یَلْعَبُوا امر تهدید لهم و توبیخ کقوله: «اعملوا ما شئتم: حَتَّی یُلاقُوا ای یعاینوا یَوْمَهُمُ الَّذِی یُوعَدُونَ یعنی: وم القیامة، و قیل: نسختها آیة القتال.
هوش مصنوعی: بنابراین، بگذارید آنها در بازی‌ها و سرگرمی‌های خود غرق شوند تا زمانی که با روزی که به آنها وعده داده شده است، مواجه شوند. این روز، روز قیامت نامیده می‌شود. برخی گفته‌اند که این آیه، آیه قتال را نسخ کرده است.
یَوْمَ یَخْرُجُونَ مِنَ الْأَجْداثِ ای من القبور سِراعاً ای مسرعین الی اجابة الدّاعی. کَأَنَّهُمْ إِلی نُصُبٍ ای الی علم منصوب یُوفِضُونَ یسرعون و ذلک حین یسمعون الصّیحة الآخرة قرأ ابن عامر و حفص الی نصب یُوفِضُونَ بضمّ النّون و الصّاد قال مقاتل و الکسائی یعنی: الی اوثانهم الّتی کانوا یعبدونها من دون اللَّه کقوله تعالی وَ ما ذُبِحَ عَلَی النُّصُبِ و قال الحسن یسرعون الیها ایّهم یستلمهم اوّلا و قیل: هی جمع نصب کرهن و رهن.
هوش مصنوعی: در روزی که مردم از قبرهای خود به سرعت خارج می‌شوند، مانند این است که به سوی نشانه‌هایی که برای آنها قرار داده شده می‌شتابند. این اتفاق زمانی رخ می‌دهد که آنها صدای ندا را می‌شنوند. برخی روات از جمله ابن عامر و حفص، این عبارت را به گونه‌ای خوانده‌اند که به معابدی که در گذشته عبادت می‌کردند اشاره دارد. همچنین، گفته شده است که آنها به سمت این معابد می‌شتابند تا مشخص کنند کدام یک از آنها به اولویت می‌رسند. در اینجا همچنین به جمعی از نشانه‌ها اشاره می‌شود که نقش رهن و ضمانت را داشته‌اند.
خاشِعَةً أَبْصارُهُمْ محزونین متفکّرین فیما دهاهم قوله: تَرْهَقُهُمْ ذِلَّةٌ ای یغشاهم و یعلوهم هو ان و ذلّ ذلِکَ الْیَوْمُ الَّذِی کانُوا یُوعَدُونَ وعدهم اللَّه ذلک علی السنة رسله فی الدّنیا و هم یکذّبون به، یعنی یوم القیامة و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: چشمانشان خیره و غمگین است و در حالی که در مورد آنچه به آنها گفته شده، تفکر می‌کنند. ذلتی بر آنها خواهد بود که آنها را فرا می‌گیرد و بر آنها چیره می‌شود. این ذلت، روزی است که به آنها وعده داده شده بود و آن روز، همان روز قیامت است که خداوند آن را از زبان پیامبرانش در دنیا به آنها وعده داده و آنها به آن کفر می‌ورزیدند. خدا بهترین آگاه به این امور است.
میبدی