این سوره را سه نام است: سورة الحوارییّن، سورة عیسی، سورة الصف. چهارده آیت است. دویست و بیست و یک کلمه و نهصد حرف. جمله به مدینه فرو آمد بقول بیشتر مفسّران و قال عطاء هی مکیّة. درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و یروی عن ابیّ بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة عیسی کان عیسی مصلّیا مستغفرا له ما دام فی الدنیا و یوم القیامة هو رفیقه.
سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. انّما اعید ذکر سَبَّحَ لانّه افتتاح السورة بتعظیم الرّب فحسن اعادته و الاستفتاح به کاعادة به بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فی کلّ سورة للتیمّن و التبرک. و قیل: انّ سبحان اللَّه کلمة احبّها اللَّه و رضیها فاحبّ ان یقال. و المعنی: قدّس اللَّه و نزّهه کلّ شی‌ء خلقه فکلّ ما خلقه جعله علی وحدانیّته دلیلا و لمن اراد ان یعرف الهیّته طریقا و سبیلا اتقن کلّ شی‌ء و ذلک دلیل علمه و حکمته و رتّب کلّ مخلوق و ترتیبه شاهد مشیّته و ارادته.
وَ هُوَ الْعَزِیزُ فلا شبیه یساویه و لا شریک فی الملک ینازعه و یضاهیه. الْحَکِیمُ الّذی لا یوجد فی حکمته عیب و لا یتوجّه علیه عتب.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ؟ اقوال مفسّران در سبب نزول این آیت مختلف است و از روی معنی جمله متقارب‌اند. جماعتی از صحابه گفتند: که اگر ما دانستیمی که از اعمال و طاعات کدام است بنزدیک اللَّه نیکوتر و پسندیده‌تر و ثواب آن بیشتر، ما آن طاعت کردیمی
و در تحصیل آن ببذل مال و نفس کوشش نمودیمی و جهد بندگی در آن بجای آوردیمی. ربّ العالمین بر وفق آرزوی ایشان این آیت فرستاد که: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا اللَّه دوست دارد صفهای برکشیده در معرکه ابطال در مقام قتال با اعداء دین. پس چون غزاء احد پیش آمد، بر گفته خود وفا ننمودند و قدم خویش بر جای بنداشتند و راه هزیمت گرفتند.
ربّ العالمین ایشان را در این آیت عتاب کرد که: لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ؟ قتادة و ضحاک گفتند: قومی از غزا باز گشته بودند، و هر یکی دعوی میکردند بر خلاف راستی. یکی میگفت: من چندین ضربت زدم، دشمن را بتیر خسته کردم، و ازین هیچ نکرده بود و دیگری گفت: من در معرکه صبر کردم و قدم بر جای بداشتم و از دشمن روی نگرداندم و آنچه گفت نکرده بود که راه هزیمت گرفته بود و قدم بر جای نداشته بود. ربّ العالمین ایشان را ازین گفتار بی‌حاصل نهی کرد که آنچه بفعل نکرده‌اید بزبان چرا گوئید؟ عبد الرحمن بن زید بن اسلم گفت: در شأن منافقان فرو آمد که با مسلمانان گفتند: ان قاتلتم قاتلنا معکم و ان خرجتم خرجنا معکم ثمّ لم یفعلوا و المعنی: یا ایّها الّذین آمنوا بالسنتهم و لم یؤمنوا بقلوبهم. قیل معناه: یا ایّها الّذین حکمه لهم کحکم الایمان فی الظاهر دون الباطن، بر قول ایشان که خطاب منافقان نهند. معنی آنست که: ای شما که ایمان بزبان آوردید نه بدل، و حکم اللَّه شما را همچون حکم ایمانست از روی ظاهر نه از روی باطن. چرا بزبان آن می‌گویید که بفعل نمی‌کنید؟ قال سفیان بن عیینة: معناه: لم تقولون ما لیس الامر فیه الیکم، فلا تدرون هل تفعلون ام لا تفعلون؟. چرا بزبان چیزی می‌گویید که توان آن و بسر بردن آن بدست شما نیست، ندانید که کنید یا نکنید تقدیر الهی با تدبیر بندگی موافق هست یا نیست؟! کَبُرَ مَقْتاً ای بغضا. عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ. من مقته اللَّه فله النّار کما ان من احبّه اللَّه فله الجنّة. و قوله: کَبُرَ مَقْتاً نصب علی الحال، و قیل: نصب علی التمییز ای کبر من مقت. و قیل: کبر المقت مقتا عند اللَّه ان تقولوا فی محلّ الرفع بالابتداء کقولک: نعم الرجل رجلا زید. قال مجاهد: نزلت هذه الآیة فی عبد اللَّه بن رواحة الانصاری، شاعر رسول اللَّه (ص)، المستشهد بموتة امیرا و کان یقصّ علی اصحاب رسول اللَّه (ص) فی مسجده علی حیاته و جلس الیه رسول اللَّه یوما و قال: امرت ان اجلس الیکم و امر ابن رواحة ان یمضی فی کلامه، فقال یوما فی اصحاب له: لیتنا علمنا ایّ الاعمال احبّ الی اللَّه فلزمناه ما دمنا. فنزلت: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ... الآیة، فلمّا نزلت قال ابن رواحة: لا ازال حبیسا فی سبیل اللَّه فلم یزل یجاهد حتی استشهد بموتة ثمّ تباطؤا فنزلت: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ؟ و قیل اشدّ ای القرآن علی الدعاة الی الدّین و الواعظین ثلاث آیات أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ...
الآیة. وَ ما أُرِیدُ أَنْ أُخالِفَکُمْ إِلی ما أَنْهاکُمْ عَنْهُ الآیة لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ و یقرب منه قوله عزّ و جلّ: یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا.
قوله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا یحثّ علی التسارع فی القتال، و یدعوا عن التباطؤ و یدلّ علی فضیلة الجهاد. صَفًّا ای.. مصطفّین، مصدر وقع موقع الحال. کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ المرصوص و المرصوف من البنیان: مالا خلل فیه و لا فرج. قیل: کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ، بنی بالرصاص لاصق بعضه الی بعض. و قیل: یرید استواء نیّاتهم فی حرب عدوّهم حتی یکون اجتماع کلمتهم کالبناء لا خلل فیه و لا فرجة و منه
قوله صلی اللَّه علیه و سلّم: تراصّوا فی الصفوف لا یتخلّلکم الشیطان.
و کان عمر بن الخطاب (رض) یقول اذا قام الی الصلاة: تراصّوا و استووا. و کذلک
فی الخبر انّ اللَّه عزّ و جلّ یقول: الشیوخ رکّع و صبیان رضّع و بهائم رتّع لصبّ علیهم العذاب صبّا ثمّ لرصّ رصّا.
وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ بنی اسرائیل: یا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی؟ و ذلک انّهم کانوا یقولون انّ به عیبا و انّه آدر ای لم لا توقروننی مع علمکم أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ و الرسول یعظم و یحترم فیه تسلیة للنبیّ (ص)، ای اذا آذاک المنافقون فتذکّر موسی (ع) و ایذاء قومه ایّاه. فَلَمَّا زاغُوا ای عدلوا عن احکام الشریعة بارتکاب ما نهوا عنه من المحظورات و ترک ما امروا به من الواجبات. أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بان خلق فیها شکّا و ضلالة و امالها عن الهدی عقوبة لهم عن معاصیهم و قیل: لمّا زاغوا عن العبادة، أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بان خلق فیها شکّا عن الارادة. و قیل: فی نظم الآیة تقدیم و تأخیر و المعنی فلمّا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ زاغوا نظیره. و من یؤمن باللّه یهد قلبه. وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ. ای لا یهدی الی دینه الّذین فی علمه انّهم یموتون کفّارا و نظیر الآیة قوله فی الاحزاب: لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی کان موسی (ع) حییّا، کریما، ستیرا، یغتسل مستترا و کان بنو اسرائیل یغتسلون عراة فقالوا: انّ موسی لا یستتر الّا لسوء به فاتّهموه بالادرة فخلا یوما للاغتسال و هم اذ ذاک فی التیه فتعرّی و وضع ثیابه علی الحجر الّذی یسقبهم فسار الحجر و ذهب بثیابه علی الماء یهوی کالطیر أی یسرع و هو یعد و خلفه بیده العصا و یقول: ثیابی حجر، ثیابی حجر، ثمّ لحقه و طفق ضربا بالحجر. قال ابو هریرة فو اللَّه لقد رأیت ندوب عصاه بالحجر و هو قوله عزّ و جلّ فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا و ذلک انّ بنی اسرائیل نظروا الیه حین یعد و خلف الحجر.
قوله: وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ المعنی و تذکّر ایضا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ.
اذ قال لقومه یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ ای مؤمنا. بما جاء به موسی من التوریة. وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ. بشّر کلّ نبیّ قومه بنبیّنا (ص) و اللَّه افرد عیسی بالذکر فی هذا الموضع لانّه آخر نبیّ قبل نبیّنا (ص). فبیّن انّ البشارة به عمّ جمیع الانبیاء واحدا بعد واحد حتی انتهی الی عیسی (ع).
یروی عن رسول اللَّه (ص) انّه قال انا دعوة ابی، ابراهیم، و بشارة اخی، عیسی، و رأت امّی فی منامها نورا خرج منها اضاء لها اعناق الإبل بنصری، یعنی بدعوة ابراهیم.
قوله: رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا و عن محمد بن جبیر بن مطعم عن ابیه انّ رسول اللَّه (ص) قال: لی خمسة اسماء انا محمد و انا احمد و انا الماحی الّذی یمحو اللَّه بی الکفر و انا الحاشر الّذی یحشر الناس علی قدمیّ و انا العاقب آخر الانبیاء».
و زاد فیه حذیفة بن الیمان و غیره و نبیّ الرحمة و نبیّ الملحمة. و قوله أَحْمَدُ الالف فیه للمبالغة فی الحمد و له و جهان: احدهما، انّه مبالغة من الفاعل ای الانبیاء کلّهم حامدون اللَّه عزّ و جلّ و هو اکثر حمدا للَّه من غیره.
و الثانی، انّه مبالغة من المفعول ای الانبیاء کلّهم محمودون لما فیهم من الخصال الحمیدة و هو اکثر مناقب و اجمع للفضائل و المحاسن الّتی یحمد بها. فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ یعنی: جاءهم عیسی بالمعجزات و الدلالات الواضحات. قالُوا هذا الّذی اتی به سِحْرٌ ظاهر مُبِینٌ. قرأ حمزة و الکسائی: هذا ساحر، ای عیسی ساحر مبین.
وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ و وصف البارئ بما لا یجوز ان یوصف به و نسب النبی الی السحر وَ هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ فلا یجیب، وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ای لا یهدی من علم انّه کافر فی عاقبة امره و فی سابق حکمه.
یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ. ای یریدون لیردّوا کتاب اللَّه بالتکذیب بالسنتهم. و قیل: یریدون ابطال نور اللَّه و هو الاسلام و القرآن و مثل من یرید ان یطفئ نور الاسلام و القرآن بکیده کمن یحتال و یزاول إطفاء شعاع الشمس بنفثه و نفخه فیه و ذلک من المحال. و قیل یُرِیدُونَ کنایة عن الیهود و النور الهدی و هو هذا رسول اللَّه (ص). و قال ایّوب السختیانی: الّذین یتمنّون موت اهل السنة یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ قرئ بالتنوین و بالاضافة مُتِمُّ نُورِهِ فحقّ ما وقع الاضافة و حقّ لما لم یقع التنوین فالمعنی: اتمّ نوره و یتمّه ابدا. و قال ابن عباس: ابطأ الوحی عن النبی (ص) یوما فقال کعب بن الاشرف للیهود: ابشروا فقد اطفأ اللَّه نور محمد ممّا کان ینزل علیه و ما کان اللَّه لیتم نوره، فحزن رسول اللَّه (ص) فانزلت هذه الآیة ثمّ اتّصل الوحی.
هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ یعنی: محمد (ص) بِالْهُدی ای بالاسلام و القرآن وَ دِینِ الْحَقِّ یعنی: دین اللَّه لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ ای یظهره بالغلبة و الاستعلاء و قد حصل لانّ الاسلام ما بقی دینا الّا غلبه و علاه. و قیل: یظهره علی الدّین کلّه بنزول عیسی (ع) و دخول اهل الارض قاطبة فی الاسلام فلا تبقی نفس الا مسلمة و ذلک قوله: حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها. و قوله: حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ. وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ یعنی: کفّار قریش.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ.
سمی اللَّه الایمان و الجهاد تجارة لانّ فی التجاره ربحا کذلک فی الایمان و الجهاد حصول الحظّ الاوفر. قرأ ابن عامر تُنْجِیکُمْ بالتشدید و المعنی: یبعّدکم عن العذاب الالیم.
قیل: نزلت هذه الآیة حین قالوا: لو نعلم، ایّ الاعمال احبّ الی اللَّه عزّ و جلّ لعملناه.
و قوله: تُؤْمِنُونَ بدل من التجارة ای تلک التجارة ان تؤمنوا. فلمّا حذف ان رفع وَ تُجاهِدُونَ ای تحاربون العدوّ من المشرکین فی طاعة اللَّه بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ الجهاد و الایمان خَیْرٌ لَکُمْ من ترکهما إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ای ان کنتم مؤمنین و عالمین بصدق اللَّه.
سئل رسول اللَّه (ص) عن افضل الاعمال، فقال: ایمان باللَّه و جهاد فی سبیله.
و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: جاهدوا المشرکین باموالکم و انفسکم و السنتکم
و قال رباط یوم فی سبیل اللَّه خیر من الدنیا و ما علیها و جاء رجل بناقة مخطومة و قال: هذه فی سبیل اللَّه.
فقال رسول اللَّه (ص): لک بها یوم القیامة سبع مائة ناقة کلّها مخطومة، و قال: «من جهّز غازیا فی سبیل اللَّه فقد غزا و من خلف غازیا فی اهله فقد غزا»
یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ ای یسترها علیکم و لا یفضحکم بها اذا انتم فعلتم ما امرتم به من الجهاد. وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ قوله: یَغْفِرْ لَکُمْ... یُدْخِلْکُمْ جزم لانّه جواب قوله: تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ لانّ معناه: آمنوا باللّه و جاهدوا یغفر لکم و یدخلکم. قوله وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً... قال الحسن سألنا عمران بن الحصین و ابا هریرة عن تفسیر وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ فقالا علی الخبیر سقطت، سألنا رسول اللَّه عنها. فقال: «قصر من لؤلؤة فی الجنّة فی ذلک القصر سبعون دارا من یاقوتة حمراء فی کلّ دار سبعون بیتا من زمرّدة خضراء فی کلّ بیت سبعون سریرا علی کلّ سریر سبعون فراشا من کلّ لون علی کلّ فراش امرأة من الحور العین فی کلّ بیت سبعون مائدة علی کلّ مائدة سبعون لونا من کلّ الطعام فی کلّ بیت وصیفا و وصیفة.» قال: «فیعطی اللَّه المؤمن القوّة من غداة واحدة ما یأتی علی ذلک کلّه.» ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ای النجاة لا یعادلها شی‌ء.
وَ أُخْری تُحِبُّونَها ای و لکم خصلة اخری فی العاجل مع ثواب الآخرة تحبّونها و تلک الخصلة. نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ ای ظفر من اللَّه و عون علی کفّار قریش.
وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ یعنی فتح مکة، و قیل: فتح فارس و الروم عجّل لهم النصر و الغنیمة و الفتح فی الدنیا مع ما اعدّ اللَّه لهم فی الآخرة من جمیل الثواب. وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بما اعدّ لهم و وعدهم به من نصرته و احسانه فی الدّنیا و الآخرة، فکان فی هذا دلالة علی صدق النبی (ص) لانّه اخبر عمّا حصل و وقع فی المستقبل من الایام علی ما اخبره ثمّ خصّهم علی نصرة الدّین وجها المخالفین، فقال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ قرأ اهل الحجاز و ابو عمرو انصارا بالتنوین للَّه بلام الاضافة، و قرأ الآخرون أَنْصارَ اللَّهِ مضافا لقوله: نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خطاب لاهل المدینة و هم الانصار، و کانوا سبعین نفرا بایعوا رسول اللَّه (ص) لیلة العقبة یقول تعالی: «انصروا دین اللَّه و رسوله مثل نصرة الحوارییّن» لمّا قال عیسی (ع) مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ؟ ای من انصاری الی نصرة اللَّه. و قیل: مَنْ أَنْصارِی و اعوانی مع اللَّه کقول القائل: الذود الی الذود إبل، قال الحواریون، و هم الّذین اخلصوا من کلّ عیب و منه الدقیق الحواری لانّه لباب البرّ، و قیل: لانّهم کانوا یحورون الی نبیّهم فی کلّ امر. ای یرجعون و یأتمرون لامره. نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ ای انصار الحقّ. فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ ای بعیسی وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ ای قوّینا هم و نصرناهم. فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ غالبین عالین. قیل: قاتل اصحاب عیسی بعد عیسی و لم یکن عیسی امر بالقتال و القتل. و ذلک انّه لمّا رفع عیسی تفرّق قومه ثلاث فرق. فرقة قالوا: کان اللَّه فارتفع. و فرقة قالوا: کان ابن اللَّه فرفعه اللَّه الیه، و فرقة قالوا: عبد اللَّه و رسوله. فاقتتلوا و ظهرت الفرقة المؤمنة علی الکافرة. فذلک قوله: فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ. و قیل: ظاهرین بالحجّة لا بالحرب. روی مغیرة عن ابراهیم فاصبحت حجّة من آمن بعیسی ظاهرة بتصدیق محمد (ص) انّ عیسی کلمة اللَّه و روحه.
برگردان به زبان ساده
این سوره را سه نام است: سورة الحوارییّن، سورة عیسی، سورة الصف. چهارده آیت است. دویست و بیست و یک کلمه و نهصد حرف. جمله به مدینه فرو آمد بقول بیشتر مفسّران و قال عطاء هی مکیّة. درین سوره نه ناسخ است و نه منسوخ. و یروی عن ابیّ بن کعب قال: قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة عیسی کان عیسی مصلّیا مستغفرا له ما دام فی الدنیا و یوم القیامة هو رفیقه.
هوش مصنوعی: این سوره دارای سه نام است: سوره حواریون، سوره عیسی و سوره صف. این سوره شامل چهارده آیه، دویست و بیست و یک کلمه و نهصد حرف می‌باشد. اکثر مفسران بر این باورند که این سوره در مدینه نازل شده است، در حالی که عطاء معتقد است که این سوره مکی است. در این سوره نه آیه‌ای وجود دارد که حکم قبلی را نسخ کند و نه آیه‌ای که منسوخ شده باشد. از ابی بن کعب روایت شده که پیامبر (ص) فرموده‌اند: «هر کس سوره عیسی را بخواند، عیسی برای او در دنیا و روز قیامت دعا کرده و به او استغفار می‌کند و او را همراهی خواهد کرد.»
سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِی السَّماواتِ وَ ما فِی الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ. انّما اعید ذکر سَبَّحَ لانّه افتتاح السورة بتعظیم الرّب فحسن اعادته و الاستفتاح به کاعادة به بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ فی کلّ سورة للتیمّن و التبرک. و قیل: انّ سبحان اللَّه کلمة احبّها اللَّه و رضیها فاحبّ ان یقال. و المعنی: قدّس اللَّه و نزّهه کلّ شی‌ء خلقه فکلّ ما خلقه جعله علی وحدانیّته دلیلا و لمن اراد ان یعرف الهیّته طریقا و سبیلا اتقن کلّ شی‌ء و ذلک دلیل علمه و حکمته و رتّب کلّ مخلوق و ترتیبه شاهد مشیّته و ارادته.
هوش مصنوعی: هر چیزی که در آسمان‌ها و زمین است، خدا را تسبیح می‌گوید و اوست عزیز و حکیم. ذکر تسبیح در آغاز سوره، به خاطر بزرگداشت خداوند است و تکرار آن زیباست، مانند ذکر «بسم الله الرحمن الرحیم» که در آغاز هر سوره برای برکت ذکر می‌شود. گفته شده که کلمه «سبحان الله» کلمه‌ای است که خداوند آن را دوست دارد و از آن راضی است، به همین دلیل دوست دارد که گفته شود. معنای این عبارت آن است که خداوند پاک و منزه است و همه موجودات که آفریده، نشانه‌ای بر یکتایی او هستند و برای کسانی که می‌خواهند به شناخت الهی او برسند، راهی را نمایان می‌کنند. خداوند به هر چیزی کمال بخشیده و این خود دلیلی بر علم و حکمت اوست و همه موجودات به نحوی محکم و مرتب شده‌اند که شاهدی بر اراده و مشیت او هستند.
وَ هُوَ الْعَزِیزُ فلا شبیه یساویه و لا شریک فی الملک ینازعه و یضاهیه. الْحَکِیمُ الّذی لا یوجد فی حکمته عیب و لا یتوجّه علیه عتب.
هوش مصنوعی: او بسیار محترم و قدرتمند است، به طوری که هیچ کس با او مشابهت ندارد و در سلطنتش هیچ شریک یا رقیبی ندارد. او حکیم است و در حکمتش هیچ نقصی وجود ندارد و هیچ ایرادی به او وارد نمی‌شود.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ؟ اقوال مفسّران در سبب نزول این آیت مختلف است و از روی معنی جمله متقارب‌اند. جماعتی از صحابه گفتند: که اگر ما دانستیمی که از اعمال و طاعات کدام است بنزدیک اللَّه نیکوتر و پسندیده‌تر و ثواب آن بیشتر، ما آن طاعت کردیمی
هوش مصنوعی: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، چرا چیزی می‌گویید که خودتان انجام نمی‌دهید؟ مفسران درباره دلایل نزول این آیه نظرات متفاوتی دارند که از نظر معنا به هم نزدیک‌اند. برخی از صحابه بیان کردند که اگر می‌دانستیم کدام فعالیت و عبادت از نظر خداوند بهتر، پسندیده‌تر و پاداش بیشتری دارد، آن عبادت را انجام می‌دادیم.
و در تحصیل آن ببذل مال و نفس کوشش نمودیمی و جهد بندگی در آن بجای آوردیمی. ربّ العالمین بر وفق آرزوی ایشان این آیت فرستاد که: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا اللَّه دوست دارد صفهای برکشیده در معرکه ابطال در مقام قتال با اعداء دین. پس چون غزاء احد پیش آمد، بر گفته خود وفا ننمودند و قدم خویش بر جای بنداشتند و راه هزیمت گرفتند.
هوش مصنوعی: ما در راه تحصیل علم و معرفت، با بذل مال و جان خود تلاش کردیم و خود را در خدمت به آن مشغول ساختیم. خداوند به آرزوی ما پاسخ داد و آیه‌ای نازل کرد که نشان می‌دهد خداوند کسانی را که در راه او می‌جنگند و در صفوف منظم به میدان می‌آیند، دوست دارد. اما زمانی که نبرد احد پیش آمد، این افراد به وعده خود وفا نکردند و پا به فرار گذاشتند.
ربّ العالمین ایشان را در این آیت عتاب کرد که: لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ؟ قتادة و ضحاک گفتند: قومی از غزا باز گشته بودند، و هر یکی دعوی میکردند بر خلاف راستی. یکی میگفت: من چندین ضربت زدم، دشمن را بتیر خسته کردم، و ازین هیچ نکرده بود و دیگری گفت: من در معرکه صبر کردم و قدم بر جای بداشتم و از دشمن روی نگرداندم و آنچه گفت نکرده بود که راه هزیمت گرفته بود و قدم بر جای نداشته بود. ربّ العالمین ایشان را ازین گفتار بی‌حاصل نهی کرد که آنچه بفعل نکرده‌اید بزبان چرا گوئید؟ عبد الرحمن بن زید بن اسلم گفت: در شأن منافقان فرو آمد که با مسلمانان گفتند: ان قاتلتم قاتلنا معکم و ان خرجتم خرجنا معکم ثمّ لم یفعلوا و المعنی: یا ایّها الّذین آمنوا بالسنتهم و لم یؤمنوا بقلوبهم. قیل معناه: یا ایّها الّذین حکمه لهم کحکم الایمان فی الظاهر دون الباطن، بر قول ایشان که خطاب منافقان نهند. معنی آنست که: ای شما که ایمان بزبان آوردید نه بدل، و حکم اللَّه شما را همچون حکم ایمانست از روی ظاهر نه از روی باطن. چرا بزبان آن می‌گویید که بفعل نمی‌کنید؟ قال سفیان بن عیینة: معناه: لم تقولون ما لیس الامر فیه الیکم، فلا تدرون هل تفعلون ام لا تفعلون؟. چرا بزبان چیزی می‌گویید که توان آن و بسر بردن آن بدست شما نیست، ندانید که کنید یا نکنید تقدیر الهی با تدبیر بندگی موافق هست یا نیست؟! کَبُرَ مَقْتاً ای بغضا. عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ. من مقته اللَّه فله النّار کما ان من احبّه اللَّه فله الجنّة. و قوله: کَبُرَ مَقْتاً نصب علی الحال، و قیل: نصب علی التمییز ای کبر من مقت. و قیل: کبر المقت مقتا عند اللَّه ان تقولوا فی محلّ الرفع بالابتداء کقولک: نعم الرجل رجلا زید. قال مجاهد: نزلت هذه الآیة فی عبد اللَّه بن رواحة الانصاری، شاعر رسول اللَّه (ص)، المستشهد بموتة امیرا و کان یقصّ علی اصحاب رسول اللَّه (ص) فی مسجده علی حیاته و جلس الیه رسول اللَّه یوما و قال: امرت ان اجلس الیکم و امر ابن رواحة ان یمضی فی کلامه، فقال یوما فی اصحاب له: لیتنا علمنا ایّ الاعمال احبّ الی اللَّه فلزمناه ما دمنا. فنزلت: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ... الآیة، فلمّا نزلت قال ابن رواحة: لا ازال حبیسا فی سبیل اللَّه فلم یزل یجاهد حتی استشهد بموتة ثمّ تباطؤا فنزلت: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ؟ و قیل اشدّ ای القرآن علی الدعاة الی الدّین و الواعظین ثلاث آیات أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ...
هوش مصنوعی: خدای عالم در این آیه به بندگانش تذکر می‌دهد که چرا سخنانی می‌گویند که در عمل انجام نمی‌دهند؟ برخی مفسران گفته‌اند که گروهی از غزوات بازگشته بودند و هر کدام ادعای کارهای شجاعانه‌ای میکردند که حقیقت نداشت. بعضی می‌گفتند که ضربات زیادی به دشمن زده‌اند، در حالی که هیچ کار خاصی نکرده بودند. خداوند آنها را از این بی‌فایده گویی نهی می‌کند و به آنها می‌فهماند که چرا به زبانی آنچه را که عملی انجام نداده‌اند، می‌گویند؟ همچنین اشاره شده که این آیه درباره منافقانی است که با مسلمانان می‌گفتند اگر بجنگید، ما نیز با شما خواهیم جنگید، اما در عمل انجام نمی‌دادند. کسانی که تنها به زبان ایمان آورده‌اند، در حالی که ایمان واقعی در دل ندارند، مورد سرزنش و نفرت خداوند قرار می‌گیرند. خداوند می‌گوید که این نوع سخن گفتن نزد او بسیار ناپسند و نفرت‌آور است و بر این اساس کسانی که کار نیکی نمی‌کنند و فقط به حرف می‌زنند، در آتش عذاب خواهند بود. این آیه در مورد عبد الله بن رواحه نازل شده است که از شاعران پیامبر (ص) بود و همیشه در محضر ایشان صحبت می‌کرد. او آرزو کرده بود که ای کاش می‌دانستند کدام اعمال محبوب خداوند است تا به آنها عمل کنند. این آیه، به او و دیگر مؤمنان یادآوری می‌کند که باید کاری را که می‌گویند، واقعاً انجام دهند.
الآیة. وَ ما أُرِیدُ أَنْ أُخالِفَکُمْ إِلی ما أَنْهاکُمْ عَنْهُ الآیة لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ و یقرب منه قوله عزّ و جلّ: یُحِبُّونَ أَنْ یُحْمَدُوا بِما لَمْ یَفْعَلُوا.
هوش مصنوعی: من نمی‌خواهم شما را به کارهایی که از آن نهی شده‌اید، وا دارم. چرا شما سخنانی می‌گویید که خودتان عمل نمی‌کنید؟ همچنین، خداوند می‌فرماید که آنها دوست دارند برای کارهایی که انجام نداده‌اند، مورد ستایش قرار گیرند.
قوله: إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا یحثّ علی التسارع فی القتال، و یدعوا عن التباطؤ و یدلّ علی فضیلة الجهاد. صَفًّا ای.. مصطفّین، مصدر وقع موقع الحال. کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ المرصوص و المرصوف من البنیان: مالا خلل فیه و لا فرج. قیل: کَأَنَّهُمْ بُنْیانٌ مَرْصُوصٌ، بنی بالرصاص لاصق بعضه الی بعض. و قیل: یرید استواء نیّاتهم فی حرب عدوّهم حتی یکون اجتماع کلمتهم کالبناء لا خلل فیه و لا فرجة و منه
هوش مصنوعی: خداوند افرادی را که در راه او با هم متحد و منظم می‌جنگند، دوست دارد. این جمله به سرعت در جنگیدن دعوت می‌کند و از تنبلی و شک‌ورزی برحذر می‌دارد و به فضیلت جهاد اشاره دارد. "صفًّا" به معنای صف‌آرا هست و نشان‌دهنده حالتی است که افراد به صورت منظم و بدون نقص در صف قرار دارند. مانند بنایی استوار و محکم که هیچ جا و شکاف و فاصله‌ای در آن وجود ندارد. برخی گفته‌اند که این مانند بنایی است که با دقت و به هم چسبیده ساخته شده است. همچنین ممکن است اشاره به هماهنگی نیت‌ها در میدان جنگ داشته باشد به گونه‌ای که وحدت کلام ایشان همچون بنایی باشد که در آن هیچ‌گونه نقص و خللی وجود نداشته باشد.
قوله صلی اللَّه علیه و سلّم: تراصّوا فی الصفوف لا یتخلّلکم الشیطان.
هوش مصنوعی: پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: صفوف را به‌هم بچسبانید تا شیطان در میان شما نفوذ نکند.
و کان عمر بن الخطاب (رض) یقول اذا قام الی الصلاة: تراصّوا و استووا. و کذلک
هوش مصنوعی: عمر بن خطاب (رض) می‌فرمود که هنگام قیام به نماز، صف‌ها را مرتب کنید و صاف بایستید.
فی الخبر انّ اللَّه عزّ و جلّ یقول: الشیوخ رکّع و صبیان رضّع و بهائم رتّع لصبّ علیهم العذاب صبّا ثمّ لرصّ رصّا.
هوش مصنوعی: در خبر آمده است که خداوند می‌فرماید: «پیران در حال رکوع، کودکان در حال شیرخوری و چهارپایان در حال چرا هستند، تا عذاب را بر آنها به شدت نازل کنم و آن را به شکل فشرده بر سرشان بریزم.»
وَ إِذْ قالَ مُوسی لِقَوْمِهِ بنی اسرائیل: یا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی؟ و ذلک انّهم کانوا یقولون انّ به عیبا و انّه آدر ای لم لا توقروننی مع علمکم أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ و الرسول یعظم و یحترم فیه تسلیة للنبیّ (ص)، ای اذا آذاک المنافقون فتذکّر موسی (ع) و ایذاء قومه ایّاه. فَلَمَّا زاغُوا ای عدلوا عن احکام الشریعة بارتکاب ما نهوا عنه من المحظورات و ترک ما امروا به من الواجبات. أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بان خلق فیها شکّا و ضلالة و امالها عن الهدی عقوبة لهم عن معاصیهم و قیل: لمّا زاغوا عن العبادة، أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ بان خلق فیها شکّا عن الارادة. و قیل: فی نظم الآیة تقدیم و تأخیر و المعنی فلمّا أَزاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ زاغوا نظیره. و من یؤمن باللّه یهد قلبه. وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِینَ. ای لا یهدی الی دینه الّذین فی علمه انّهم یموتون کفّارا و نظیر الآیة قوله فی الاحزاب: لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ آذَوْا مُوسی کان موسی (ع) حییّا، کریما، ستیرا، یغتسل مستترا و کان بنو اسرائیل یغتسلون عراة فقالوا: انّ موسی لا یستتر الّا لسوء به فاتّهموه بالادرة فخلا یوما للاغتسال و هم اذ ذاک فی التیه فتعرّی و وضع ثیابه علی الحجر الّذی یسقبهم فسار الحجر و ذهب بثیابه علی الماء یهوی کالطیر أی یسرع و هو یعد و خلفه بیده العصا و یقول: ثیابی حجر، ثیابی حجر، ثمّ لحقه و طفق ضربا بالحجر. قال ابو هریرة فو اللَّه لقد رأیت ندوب عصاه بالحجر و هو قوله عزّ و جلّ فَبَرَّأَهُ اللَّهُ مِمَّا قالُوا و ذلک انّ بنی اسرائیل نظروا الیه حین یعد و خلف الحجر.
هوش مصنوعی: وقتی موسی به قوم خود، بنی‌اسرائیل، گفت: «چرا مرا آزار می‌دهید؟» این به خاطر این بود که آنها او را متهم به عیب‌جویی میکردند و می‌گفتند که او دچار نقص است. موسی از آنها خواست که با توجه به اینکه می‌دانند او پیامبر خدا به سویشان است، او را احترام کنند. این برای تسلی خاطر پیامبر بود که اگر از طرف منافقان آزار دید، به یاد موسی و آزارهایی که از سوی قومش دید، بیفتد. اما وقتی آنها از احکام شریعت منحرف شدند و به کارهای ممنوع دست زدند و واجبات را ترک کردند، خداوند هم دل‌های آنها را گمراه کرد و در دل‌هایشان شک و ضلالت ایجاد کرد تا مجازاتی برای گناهان‌شان باشد. وقتی آنها از عبادت منحرف شدند، خداوند در دل‌هایشان شک و بی‌میلی به اراده‌اش را به وجود آورد. همچنین می‌توان این‌گونه فهمید که وقتی خدا دل‌هایشان را گمراه کرد، آنها هم منحرف شدند. و همچنین بیان شده که هر کس به خدا ایمان آورد، دلش هدایت خواهد شد و خداوند قوم فاسق را هدایت نخواهد کرد که این به معنای آن است که خداوند افرادی را که می‌داند در نهایت کافر می‌میرند به دینش هدایت نمی‌کند. در آیه‌ای مشابه نیز آمده که نباید مانند کسانی باشید که موسی را آزار کردند. موسی انسانی با حیا، کریم و پوشیده‌کار بود. او در هنگام غسل کردن مستتر می‌شد، در حالی که بنی‌اسرائیل در حالت عریانی غسل میکردند و می‌گفتند که موسی فقط در مواقع قبیح استتار می‌کند. سرانجام در یک روز خاص، وقتی موسی در حال غسل بود، لباس‌هایش را بر روی سنگی قرار داد که سنگ از او دور شد و لباس‌های او را به آب انداخت. موسی برای گرفتن لباس‌ها به دنباله سنگ رفت و با عصایش به آن ضربه می‌زد و میگفت: «لباس‌ها، ای سنگ!» و سپس او را دنبال کرد. ابوهریره نیز گفت که او دستی از نشانه‌های عصای موسی بر روی سنگ را دیده است و در نهایت خداوند او را از اتهاماتی که بنی‌اسرائیل به او زده بودند، تبرئه کرد.
قوله: وَ إِذْ قالَ عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ المعنی و تذکّر ایضا عِیسَی ابْنُ مَرْیَمَ.
هوش مصنوعی: عیسای پسر مریم گفت و همچنین به یادآوری کرد عیسای پسر مریم.
اذ قال لقومه یا بَنِی إِسْرائِیلَ إِنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْکُمْ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیَّ مِنَ التَّوْراةِ ای مؤمنا. بما جاء به موسی من التوریة. وَ مُبَشِّراً بِرَسُولٍ یَأْتِی مِنْ بَعْدِی اسْمُهُ أَحْمَدُ. بشّر کلّ نبیّ قومه بنبیّنا (ص) و اللَّه افرد عیسی بالذکر فی هذا الموضع لانّه آخر نبیّ قبل نبیّنا (ص). فبیّن انّ البشارة به عمّ جمیع الانبیاء واحدا بعد واحد حتی انتهی الی عیسی (ع).
هوش مصنوعی: وقتی که او به قومش گفت: "ای بنی اسرائیل، من رسول خدا به سوی شما هستم و چیزهایی را که قبلاً از تورات به من داده شده، تصدیق می‌کنم و نویددهنده رسولی هستم که بعد از من می‌آید و نامش احمد است." هر پیامبری قوم خود را به پیامبر ما بشارت داده است و خداوند در اینجا به بیان عیسی اختصاص داده، زیرا او آخرین پیامبر قبل از پیامبر ما (ص) است. بنابراین، نشان می‌دهد که بشارت به او شامل همه پیامبران بود که یکی پس از دیگری تا عیسی (ع) ختم می‌شود.
یروی عن رسول اللَّه (ص) انّه قال انا دعوة ابی، ابراهیم، و بشارة اخی، عیسی، و رأت امّی فی منامها نورا خرج منها اضاء لها اعناق الإبل بنصری، یعنی بدعوة ابراهیم.
هوش مصنوعی: پیامبر خدا (ص) فرمودند: من دعای پدرم ابراهیم و بشارت برادر خود عیسی هستم. مادر من در خواب دید که نوری از او خارج می‌شود و گردن‌های شتران را با نصرت خود روشن می‌کند، که این اشاره به دعای ابراهیم دارد.
قوله: رَبَّنا وَ ابْعَثْ فِیهِمْ رَسُولًا و عن محمد بن جبیر بن مطعم عن ابیه انّ رسول اللَّه (ص) قال: لی خمسة اسماء انا محمد و انا احمد و انا الماحی الّذی یمحو اللَّه بی الکفر و انا الحاشر الّذی یحشر الناس علی قدمیّ و انا العاقب آخر الانبیاء».
هوش مصنوعی: خداوند گفته: "پروردگارا، در میان آنها پیامبری برانگیز." و محمد بن جبیر بن مطعم از پدرش نقل می‌کند که پیامبر خدا (ص) فرمود: "من پنج نام دارم: من محمد هستم، من احمد هستم، من ماحی هستم که خداوند به واسطه من کفر را محو می‌کند، من حاشر هستم که مردم را بر روی پاهایم جمع می‌کند و من عاقب هستم که آخرین پیامبران هستم."
و زاد فیه حذیفة بن الیمان و غیره و نبیّ الرحمة و نبیّ الملحمة. و قوله أَحْمَدُ الالف فیه للمبالغة فی الحمد و له و جهان: احدهما، انّه مبالغة من الفاعل ای الانبیاء کلّهم حامدون اللَّه عزّ و جلّ و هو اکثر حمدا للَّه من غیره.
هوش مصنوعی: در این متن به تولد حذیفه بن الیمان و دیگران اشاره شده است و همچنین به نبی رحمت و نبی ملحمة (نبوت پیامبر). واژه "احمد" به معنای ستایش بسیار و با شدت به کار رفته و دو معنا دارد: یک معنا این است که این واژه بیان‌گر این است که همه پیامبران خداوند را ستایش می‌کنند و او نسبت به سایرین بیشتر خدا را ستایش می‌کند.
و الثانی، انّه مبالغة من المفعول ای الانبیاء کلّهم محمودون لما فیهم من الخصال الحمیدة و هو اکثر مناقب و اجمع للفضائل و المحاسن الّتی یحمد بها. فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْبَیِّناتِ یعنی: جاءهم عیسی بالمعجزات و الدلالات الواضحات. قالُوا هذا الّذی اتی به سِحْرٌ ظاهر مُبِینٌ. قرأ حمزة و الکسائی: هذا ساحر، ای عیسی ساحر مبین.
هوش مصنوعی: دومین نکته این است که تمامی پیامبران به دلیل ویژگی‌های نیکویی که دارند، شایسته ستایش هستند. آنها دارای تعداد زیادی از فضایل و خوبی‌ها هستند که به آنها اعتبار می‌بخشد. وقتی عیسی معجزات و نشانه‌های روشنی را به آنها نشان داد، آنها گفتند: "این چیزی که آورده است، سحر آشکار و مشخصی است." برخی از قاریان مانند حمزه و کسایی نیز خوانده‌اند که گفته‌اند: "این عیسی، ساحر روشنی است."
وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ الْکَذِبَ و وصف البارئ بما لا یجوز ان یوصف به و نسب النبی الی السحر وَ هُوَ یُدْعی إِلَی الْإِسْلامِ فلا یجیب، وَ اللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الظَّالِمِینَ ای لا یهدی من علم انّه کافر فی عاقبة امره و فی سابق حکمه.
هوش مصنوعی: چه کسی ظالم‌تر است از کسی که به خدا دروغ ببندد و او را به صفت‌هایی توصیف کند که شایسته‌اش نیست و پیامبر را به جادوگری متهم کند، در حالی که او مردم را به اسلام دعوت می‌کند و آنها پاسخ نمی‌دهند؟ خداوند، قوم ظالمین را هدایت نمی‌کند؛ یعنی کسی را که می‌داند در پایان کارش کافر است و این موضوع در حکمت پیشینش مشخص شده است.
یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ. ای یریدون لیردّوا کتاب اللَّه بالتکذیب بالسنتهم. و قیل: یریدون ابطال نور اللَّه و هو الاسلام و القرآن و مثل من یرید ان یطفئ نور الاسلام و القرآن بکیده کمن یحتال و یزاول إطفاء شعاع الشمس بنفثه و نفخه فیه و ذلک من المحال. و قیل یُرِیدُونَ کنایة عن الیهود و النور الهدی و هو هذا رسول اللَّه (ص). و قال ایّوب السختیانی: الّذین یتمنّون موت اهل السنة یُرِیدُونَ لِیُطْفِؤُا نُورَ اللَّهِ بِأَفْواهِهِمْ وَ اللَّهُ مُتِمُّ نُورِهِ وَ لَوْ کَرِهَ الْکافِرُونَ قرئ بالتنوین و بالاضافة مُتِمُّ نُورِهِ فحقّ ما وقع الاضافة و حقّ لما لم یقع التنوین فالمعنی: اتمّ نوره و یتمّه ابدا. و قال ابن عباس: ابطأ الوحی عن النبی (ص) یوما فقال کعب بن الاشرف للیهود: ابشروا فقد اطفأ اللَّه نور محمد ممّا کان ینزل علیه و ما کان اللَّه لیتم نوره، فحزن رسول اللَّه (ص) فانزلت هذه الآیة ثمّ اتّصل الوحی.
هوش مصنوعی: آنها می‌خواهند نور خدا را با کلمات خود خاموش کنند. به این معنی که می‌خواهند کتاب خدا را با زبان‌هایشان تکذیب کنند. همچنین گفته شده که آنها می‌خواهند نور خدا که اسلام و قرآن است را باطل کنند. این تلاش شبیه به این است که کسی بخواهد نور خورشید را با دمیدن و فوت کردن خاموش کند که این کار غیرممکن است. همچنین ممکن است این عبارت به یهودیان و هدایت که رسول خدا (ص) است، اشاره داشته باشد. یکی از علمای بزرگ می‌گوید: کسانی که آرزوی مرگ اهل سنت را دارند، می‌خواهند نور خدا را با کلمات خود خاموش کنند و خداوند نور خود را کامل خواهد کرد، هرچند کافران این را نپسندند. این جمله می‌تواند به صورت تنوین و همچنین به صورت اضافه خوانده شود که به معنای کیف و دائمی بودن نور خداست. گفته شده است که یک روز وحی بر پیامبر (ص) به تاخیر افتاد و کعب بن اشرف به یهودیان گفت: خوشحال باشید چون خدا نور محمد را خاموش کرده است. ولی خداوند هرگز نورش را کامل نخواهد کرد، و پیامبر (ص) غمگین شد و سپس این آیه نازل شد و وحی دوباره ادامه پیدا کرد.
هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ یعنی: محمد (ص) بِالْهُدی ای بالاسلام و القرآن وَ دِینِ الْحَقِّ یعنی: دین اللَّه لِیُظْهِرَهُ عَلَی الدِّینِ کُلِّهِ ای یظهره بالغلبة و الاستعلاء و قد حصل لانّ الاسلام ما بقی دینا الّا غلبه و علاه. و قیل: یظهره علی الدّین کلّه بنزول عیسی (ع) و دخول اهل الارض قاطبة فی الاسلام فلا تبقی نفس الا مسلمة و ذلک قوله: حَتَّی تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها. و قوله: حَتَّی لا تَکُونَ فِتْنَةٌ. وَ لَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ یعنی: کفّار قریش.
هوش مصنوعی: او کسی است که پیامبرش را به سوی هدایت، اسلام و قرآن و دین حق فرستاد تا آن را بر همه ادیان غالب کند. این غلبه به گونه‌ای خواهد بود که اسلام به عنوان دین غالب باقی خواهد ماند. بعضی گفته‌اند که این غلبه با نزول عیسی و ورود تمامی مردم زمین به اسلام محقق خواهد شد، تا جایی که هیچ‌کس باقی نماند که مسلمان نباشد. این به معنای آن است که جنگ‌ها به پایان خواهند رسید و هیچ عاملی برای ایجاد فتنه باقی نخواهد ماند، حتی اگر مشرکان (کفار قریش) را ناخوش آید.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا هَلْ أَدُلُّکُمْ عَلی تِجارَةٍ تُنْجِیکُمْ مِنْ عَذابٍ أَلِیمٍ.
هوش مصنوعی: ای کسانی که ایمان آورده‌اید، آیا می‌خواهم شما را به تجارتی راهنمایی کنم که شما را از عذابی دردناک نجات دهد؟
سمی اللَّه الایمان و الجهاد تجارة لانّ فی التجاره ربحا کذلک فی الایمان و الجهاد حصول الحظّ الاوفر. قرأ ابن عامر تُنْجِیکُمْ بالتشدید و المعنی: یبعّدکم عن العذاب الالیم.
هوش مصنوعی: ایمان و جهاد به گونه‌ای تجارت هستند که در این تجارت، سود وجود دارد. در ایمان و جهاد نیز فرد به پاداش‌های فراوانی دست پیدا می‌کند. ابن عامر خوانده است که "تنجیکم" را با تاکید بیان کند که معنا دارد: شما را از عذاب دردناک دور می‌سازد.
قیل: نزلت هذه الآیة حین قالوا: لو نعلم، ایّ الاعمال احبّ الی اللَّه عزّ و جلّ لعملناه.
هوش مصنوعی: این آیه زمانی نازل شد که گفتند: اگر می‌دانستیم کدام اعمال برای خداوند عزیز و جلیل محبوب‌تر است، به آن عمل می‌کردیم.
و قوله: تُؤْمِنُونَ بدل من التجارة ای تلک التجارة ان تؤمنوا. فلمّا حذف ان رفع وَ تُجاهِدُونَ ای تحاربون العدوّ من المشرکین فی طاعة اللَّه بِأَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ ذلِکُمْ الجهاد و الایمان خَیْرٌ لَکُمْ من ترکهما إِنْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ ای ان کنتم مؤمنین و عالمین بصدق اللَّه.
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که ایمان به خدا و جهاد در راه او با مال و جان، بهتر از تجارت و کسب و کار دنیاست. اگر شما به حقیقت ایمان داشته باشید و بدانید که خدا چه وعده‌ای داده است، این کارها برای شما خیر و منفعت بیشتری خواهد داشت.
سئل رسول اللَّه (ص) عن افضل الاعمال، فقال: ایمان باللَّه و جهاد فی سبیله.
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) در پاسخ به سوالی درباره بهترین اعمال، فرمودند: ایمان به خدا و جهاد در راه او.
و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: جاهدوا المشرکین باموالکم و انفسکم و السنتکم
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: با مال و جان و زبان‌تان در برابر مشرکان جهاد کنید.
و قال رباط یوم فی سبیل اللَّه خیر من الدنیا و ما علیها و جاء رجل بناقة مخطومة و قال: هذه فی سبیل اللَّه.
هوش مصنوعی: خداوند فرمود که یک روز در راه خدا بهتر از تمام دنیا و چیزهایی است که در آن وجود دارد. در این حال، فردی با شتری مهر و موم شده آمد و گفت: این شتر در راه خداست.
فقال رسول اللَّه (ص): لک بها یوم القیامة سبع مائة ناقة کلّها مخطومة، و قال: «من جهّز غازیا فی سبیل اللَّه فقد غزا و من خلف غازیا فی اهله فقد غزا»
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمود: برای تو در روز قیامت، هفتصد شتر خواهد بود که هرکدام آنها مهر و نشان دارند. همچنین فرمود: هر کسی که یک غازی (جنگجوی در راه خدا) را تجهیز کند، مانند این است که خود به جهاد رفته و هر کسی که کسی را که در راه خدا به جهاد می‌رود، در خانه‌اش حمایت کند، نیز همانند جهاد کرده است.
یَغْفِرْ لَکُمْ ذُنُوبَکُمْ ای یسترها علیکم و لا یفضحکم بها اذا انتم فعلتم ما امرتم به من الجهاد. وَ یُدْخِلْکُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ قوله: یَغْفِرْ لَکُمْ... یُدْخِلْکُمْ جزم لانّه جواب قوله: تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ تُجاهِدُونَ لانّ معناه: آمنوا باللّه و جاهدوا یغفر لکم و یدخلکم. قوله وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً... قال الحسن سألنا عمران بن الحصین و ابا هریرة عن تفسیر وَ مَساکِنَ طَیِّبَةً فِی جَنَّاتِ عَدْنٍ فقالا علی الخبیر سقطت، سألنا رسول اللَّه عنها. فقال: «قصر من لؤلؤة فی الجنّة فی ذلک القصر سبعون دارا من یاقوتة حمراء فی کلّ دار سبعون بیتا من زمرّدة خضراء فی کلّ بیت سبعون سریرا علی کلّ سریر سبعون فراشا من کلّ لون علی کلّ فراش امرأة من الحور العین فی کلّ بیت سبعون مائدة علی کلّ مائدة سبعون لونا من کلّ الطعام فی کلّ بیت وصیفا و وصیفة.» قال: «فیعطی اللَّه المؤمن القوّة من غداة واحدة ما یأتی علی ذلک کلّه.» ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ای النجاة لا یعادلها شی‌ء.
هوش مصنوعی: خداوند گناهان شما را می‌بخشاید و بر شما پوشش می‌نهد و شما را با کارهایی که انجام داده‌اید، آشکار نمی‌سازد، به شرطی که به آنچه فرمان یافته‌اید، عمل کنید و در راه جهاد تلاش نمایید. سپس شما را به بهشت‌هایی وارد می‌کند که از زیر درختان آن نهرها جاری است. آیه‌ای که به آن اشاره شده، تحت تأثیر این جمله است که به شما می‌گوید: ایمان بیاورید و جهاد کنید؛ پس خداوند شما را می‌آمرزد و به بهشت می‌برد. همچنین در خصوص مسکن‌های پاکیزه در بهشت عدن، حسن از عمران بن حُصین و ابوهریره درباره تفسیر آن سوال کرد. آنها گفتند: از رسول خدا پرسیدیم، ایشان فرمودند: «قصرهایی از مروارید در بهشت وجود دارد که در هر قصر هفتاد خانه از یاقوت قرمز و در هر خانه هفتاد اتاق از زمرّد سبز وجود دارد. در هر اتاق هفتاد تختخواب است و بر هر تختخواب هفتاد نوع خواب‌افزار از رنگ‌های مختلف قرار دارد و بر هر تخت خواب زنی از حورالعین است. در هر اتاق هفتاد میز وجود دارد که بر هر میز هفتاد نوع غذا از همه طعم‌ها آماده است و همیشه مهمان و مهمان‌دار خواهند بود.» گفته شد: «خداوند به مؤمنان قدرتی می‌دهد که در یک لحظه می‌توانند به این همه برسند.» این حقیقت، پیروزی بزرگ است؛ زیرا نجاتی به این اهمیت وجود ندارد.
وَ أُخْری تُحِبُّونَها ای و لکم خصلة اخری فی العاجل مع ثواب الآخرة تحبّونها و تلک الخصلة. نَصْرٌ مِنَ اللَّهِ ای ظفر من اللَّه و عون علی کفّار قریش.
هوش مصنوعی: و شما ویژگی دیگری دارید که در دنیا دوستش دارید و آن ویژگی این است: پیروزی از سوی خدا، یعنی کمک خدا برای غلبه بر کفار قریش.
وَ فَتْحٌ قَرِیبٌ یعنی فتح مکة، و قیل: فتح فارس و الروم عجّل لهم النصر و الغنیمة و الفتح فی الدنیا مع ما اعدّ اللَّه لهم فی الآخرة من جمیل الثواب. وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ بما اعدّ لهم و وعدهم به من نصرته و احسانه فی الدّنیا و الآخرة، فکان فی هذا دلالة علی صدق النبی (ص) لانّه اخبر عمّا حصل و وقع فی المستقبل من الایام علی ما اخبره ثمّ خصّهم علی نصرة الدّین وجها المخالفین، فقال: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا کُونُوا أَنْصارَ اللَّهِ قرأ اهل الحجاز و ابو عمرو انصارا بالتنوین للَّه بلام الاضافة، و قرأ الآخرون أَنْصارَ اللَّهِ مضافا لقوله: نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ.
هوش مصنوعی: فتح نزدیک یعنی فتح مکه، و برخی گفته‌اند که به فتح فارس و روم نیز اشاره دارد. خداوند پیروزی و غنیمت را به زودی به آنها بشارت داده و در دنیا به آنها نصرت و پاداش‌های خوب در آخرت وعده داده است. در اینجا دلیلی بر صدق نبی (ص) وجود دارد، زیرا او از آینده خبر داده و آنچه که واقعاً اتفاق افتاده را پیش‌بینی کرده است. سپس به مؤمنان دستور داده شده که در یاری دین خدا بکوشند. در اینجا همچنین اختلاف قرائت‌های مختلفی وجود دارد که در مورد بیان نصر و یاری خدا مطرح شده است.
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا خطاب لاهل المدینة و هم الانصار، و کانوا سبعین نفرا بایعوا رسول اللَّه (ص) لیلة العقبة یقول تعالی: «انصروا دین اللَّه و رسوله مثل نصرة الحوارییّن» لمّا قال عیسی (ع) مَنْ أَنْصارِی إِلَی اللَّهِ؟ ای من انصاری الی نصرة اللَّه. و قیل: مَنْ أَنْصارِی و اعوانی مع اللَّه کقول القائل: الذود الی الذود إبل، قال الحواریون، و هم الّذین اخلصوا من کلّ عیب و منه الدقیق الحواری لانّه لباب البرّ، و قیل: لانّهم کانوا یحورون الی نبیّهم فی کلّ امر. ای یرجعون و یأتمرون لامره. نَحْنُ أَنْصارُ اللَّهِ ای انصار الحقّ. فَآمَنَتْ طائِفَةٌ مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ ای بعیسی وَ کَفَرَتْ طائِفَةٌ فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ ای قوّینا هم و نصرناهم. فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ غالبین عالین. قیل: قاتل اصحاب عیسی بعد عیسی و لم یکن عیسی امر بالقتال و القتل. و ذلک انّه لمّا رفع عیسی تفرّق قومه ثلاث فرق. فرقة قالوا: کان اللَّه فارتفع. و فرقة قالوا: کان ابن اللَّه فرفعه اللَّه الیه، و فرقة قالوا: عبد اللَّه و رسوله. فاقتتلوا و ظهرت الفرقة المؤمنة علی الکافرة. فذلک قوله: فَأَیَّدْنَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلی عَدُوِّهِمْ فَأَصْبَحُوا ظاهِرِینَ. و قیل: ظاهرین بالحجّة لا بالحرب. روی مغیرة عن ابراهیم فاصبحت حجّة من آمن بعیسی ظاهرة بتصدیق محمد (ص) انّ عیسی کلمة اللَّه و روحه.
هوش مصنوعی: این متن به مؤمنان در مدینه و یاران آنها خطاب می‌کند و از آنها می‌خواهد که دین خدا و پیامبرش را حمایت کنند، همان‌طور که یاران عیسی علیه‌السلام او را یاری کردند. عیسی وقتی خواست یارانش را جمع کند، از آنها پرسید که چه کسی به او کمک می‌کند. یاران او به حمایت از او برخواستند و به او پیوستند. در پی این حمایت، طایفه‌ای از بنی‌اسرائیل به عیسی ایمان آوردند و گروهی دیگر کافر شدند. خداوند مؤمنان را بر دشمنانشان یاری کرد و آنها پیروز و غالب شدند. بعد از عیسی، پیروان او به سه دسته تقسیم شدند؛ دسته‌ای او را خدا دانستند، دسته‌ای او را پسر خدا خواندند و دسته‌ای او را بنده و پیامبر خدا شناختند. جنگی میان این گروه‌ها درگرفت و مؤمنان بر کافران پیروز شدند. این پیروزی نشان‌دهنده حمایت الهی از مؤمنان و تأکید بر حقانیت عیسی است، به‌ویژه با اشاره به اینکه عیسی کلام و روح خداست.
میبدی