این سورة الحدید بیست و نه آیت است و پانصد و چهل کلمه و دو هزار و چهارصد و هفتاد و شش حرف، جمله بمدینه فرود آمده است.

مفسران آن را مدنی شمردند، مگر کلبی که او این سورة از مکیات شمرد و در این سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست.

و در فضیلت سورة روایت کند ابی کعب از مصطفی (ص) قال من قرأ سورة الحدید کتب من الذین آمنوا باللّه و رسوله.

قوله: سَبَّحَ لِلَّهِ در قرآن ذکر تسبیح بچهار لفظ بیاید: بلفظ مصدر و ماضی و مستقبل و امر، مصدر آن است که گفت: سُبْحانَ الَّذِی أَسْری‌، ماضی آن است که گفت: سبح للَّه مستقبل آنست که: یسبح للَّه امر آنست که: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ.

و این کلمه بر اختلاف الفاظ بر دو معنی حمل کنند یا بر معنی صلاة یا بر معنی تنزیه و تمجید ابن عباس بر معنی صلاة نهاد سَبَّحَ لِلَّهِ ای صلّی للَّه یُسَبِّحُ لِلَّهِ ای یصلّی للَّه سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ ای صلّ لربک و باین قول ما فِی السَّماواتِ معنی آن است که من فی السماوات تا بر عقلا افتد که نماز میکنند.

و بر قول دیگر مفسران تسبیح تنزیه است و تمجید و ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ از بهر آن گفت که عقلا و غیر عقلا در تحت آن مندرج است همانست که جای دیگر گفت وَ إِنْ مِنْ شَیْ‌ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ.

سئل عن علی بن ابی طالب (ع) عن سبحان فقال کلمة رضیها اللَّه لنفسه.

و سئل ابن عباس عن التسبیح فقال انزاه اللَّه عن السوء.

و الاسم منه سبّوح ای طاهر لا سوء به و لا دام و قال امیّة:

وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ العزیز هو المتین فی صنعه الشدید فی بطشه المنیع فی قدره الغالب علی غیره الذی لا نظیر له.

و قیل هُوَ الْعَزِیزُ فی امره الْحَکِیمُ فی قضائه و قیل العزیز فی انتصاره الحکیم فی تدبیره.

لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ ای القدرة علی ابداعها و اتقانها و ما فیها من المطر و الارزاق و الدفائن و النبات یُحْیِی وَ یُمِیتُ یحیی النطف المیتة و یمیت الحی.

و قیل یحیی للبعث و یمیت فی الدنیا. و قیل یحیی الارضین بالنبات و یمیتها عنه بیبسها و قیل یحیی قلوب المؤمنین بالایمان و یمیت قلوب الکافرین بالکفر، وَ هُوَ عَلی‌ کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ من الاحیاء و الاماتة و غیر ذلک.

هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ هُوَ الْأَوَّلُ یعنی قبل کل شی‌ء بلا ابتداء کان هو و لم یکن شی‌ء موجود و الآخر بعد فناء کل شی‌ء بلا انتهاء یفنی الاشیاء و یبقی هو و الظاهر الغالب العالی علی کل شی‌ء، و الباطن العالم بکل شی‌ء.

هذا معنی قول ابن عباس.

و قال السّدی: هُوَ الْأَوَّلُ ببره اذ عرّفک توحیده و الآخر بجوده اذ عرفک التوبة علی ما جنیت، وَ الظَّاهِرُ بتوفیقه اذ وفّقک للسجود له الْباطِنُ بستره اذ عصیته فستر علیک.

و قال ابن عمر هُوَ الْأَوَّلُ بالخلق وَ الْآخِرُ بالرزق وَ الظَّاهِرُ بالاحیاء وَ الْباطِنُ بالاماتة.

و قال الضحاک هو الذی اول الاول و اخّر الآخر و اظهر الظاهر و ابطن الباطن.

و قال مقاتل بن حیان هُوَ الْأَوَّلُ بلا تاویل احد وَ الْآخِرُ بلا تاخیر احد، وَ الظَّاهِرُ بلا اظهار احد وَ الْباطِنُ بلا ابطان احد.

و قال یمان هو الاول القدیم و الآخر الرحیم و الظّاهر الحلیم. و الباطن العلیم.

و قال ابن عطاء هُوَ الْأَوَّلُ بکشف احوال الدنیا حتی لا یرغبوا فیها وَ الْآخِرُ بکشف احوال العقبی حتی لا یشکّوا فیها وَ الظَّاهِرُ علی قلوب اولیائه حتی یعرفوه وَ الْباطِنُ عن قلوب اعدائه حتی ینکروه.

و قیل هذه الواوات مقحمة و المعنی هو الاول الآخر و الظاهر الباطن لان من کان منا اولا لا یکون آخرا و من کان ظاهرا لا یکون باطنا.

و قیل هُوَ الْأَوَّلُ کان قبل کل شی‌ء باسمائه و صفاته و کلامه لم یکن شی‌ء غیره وَ الْآخِرُ بعد کل شی‌ء یمضی ما قد اراد و یجبر علی مشیته العباد لم یزل آخرا کما کان اولا و لا یزال اولا کما یکون آخرا وَ الظَّاهِرُ الغالب العالی عز و جل و هو البارئ فی صنعه الدال علی قدرته و حکمته وَ الْباطِنُ الذی بطن کل شی‌ء علما فهو یبطنها و یری سرائرها و یعلم خفایاها و هو عز و جل خفی کنهه و کیفه و قدره.

و قیل هُوَ الْأَوَّلُ علما و حکما وَ الْآخِرُ امضاء و قسما وَ الظَّاهِرُ صنعا و رسما وَ الْباطِنُ کیفا و قدرا.

و سأل عمر کعبا عن هذه الآیة فقال معناها: ان علمه بالاول کعلمه بالآخر و علمه بالظاهر کعلمه بالباطن وَ هُوَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ ما کان منها و ما هو کائن مما لم یکن لا یخفی علیه شی‌ء.

روی عن ابی هریرة قال دخلت فاطمة بنت رسول اللَّه علی النبی (ص)، فسالته خادما فقال لها رسول اللَّه (ص) الا ادلّک علی ما هو خیر لک من ذلک ان تقولی اللهم رب السماوات السبع و رب العرش العظیم ربنا و رب کل شی‌ء منزّل التوریة و الانجیل و الفرقان فالق الحب و النوی اعوذ بک من شر کل ذی شر انت آخذ بناصیته انت الاول فلیس قبلک شی‌ء و انت الآخر فلیس بعدک شی‌ء و انت الظاهر فلیس فوقک شی‌ء و انت الباطن فلیس دونک شی‌ء اقض عنّی الدین و اغننی من الفقر.

هُوَ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ قال ابن عباس: کل یوم کالف سنة ممّا تعدّون و قال الحسن: ستة ایام من ایام الدنیا و لو أراد أن یجعلها فی طرفة عین لکان قادرا علی ذلک، ثُمَّ اسْتَوی‌ عَلَی الْعَرْشِ، الاستواء اذا عقّبته علی فهو فی العربیة استقرار کقوله عز و جل: وَ اسْتَوَتْ عَلَی الْجُودِیِّ لِتَسْتَوُوا عَلی‌ ظُهُورِهِ إِذَا اسْتَوَیْتُمْ عَلَیْهِ فَإِذَا اسْتَوَیْتَ أَنْتَ هو فی هذه المواضع الاربع استقرار.

قال یزید بن هارون من وضع استقراء اللَّه علی العرش علی غیر ما یقرر فی قلوب العامة فهو جهمی.

و الاستقراء اذا عقّبته الی فهو الصعود و العمد کقوله تعالی فی موضعین من القرآن: اسْتَوی‌ إِلَی السَّماءِ.

و عن علی بن الحسین بن شقیق، قال: قلت لعبد اللَّه بن المبارک: کیف نعرف ربنا عز و جل. قال: فی السماء السابعة علی عرشه و لا نقول کما تقول الجهمیة هنا هنا فی الارض و قد شرحنا الکلام فی هذه المسئلة فیما تقدم.

یَعْلَمُ ما یَلِجُ فِی الْأَرْضِ من عرق او دابة او ماء او بذر او کنز، وَ ما یَخْرُجُ مِنْها من دابة او نبات او ماء او جوهر، وَ ما یَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ من امر او قضاء او ملک او قطر، وَ ما یَعْرُجُ فِیها من ملک او عمل، وَ هُوَ مَعَکُمْ أَیْنَ ما کُنْتُمْ اتّفق العلماء قدیما و حدیثا ان معناه علمه معکم و قیل هو معکم اینما کنتم بالقدرة و العلم علی العموم و مع المؤمنین بالرحمة و النصرة علی الخصوص، وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ فیجازیکم علی اعمالکم.

لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ کرر لان المراد بالاول حالة الدنیا و المراد بالثانیة الدار الآخرة و لهذا ختم بقوله: وَ إِلَی اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ ای له الملک اولا و آخرا فالاول فی الدنیا و هو وقت الاحیاء و الإماتة و الآخر فی الآخرة حین ترجع الیه الامور و لا یملک احد سواه لا ملکا و لا ملکا فقرن بالاول یحیی و یمیت و قرن بالآخر ما یکون فی الآخرة من مرجع الخلق الیه و جزائه ایاهم بالثواب و العقاب.

یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ ای ینقص من اللیل و یزید فی النهار، وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ ای ینقص من النهار و یزید فی اللیل وَ هُوَ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ ای بما فی القلوب من خیر و شرّ و توحید و جحد.

آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا من الزکاة و الجهاد و وجوه البرّ، مِمَّا جَعَلَکُمْ مُسْتَخْلَفِینَ فِیهِ ای جعلکم خلفاء فی المال بالوراثة ممن قبلکم. و قیل جعلکم مملکین فیه بتملیکه ایاکم ذلک و حقیقة الاستخلاف استدعاء القادر الی ان یقوم بالامر بدلا من قیام غیره.

فَالَّذِینَ آمَنُوا مِنْکُمْ وَ أَنْفَقُوا فی سبیل اللَّه لَهُمْ أَجْرٌ کَبِیرٌ، جزاء حسن.

وَ ما لَکُمْ لا تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الرَّسُولُ یَدْعُوکُمْ لِتُؤْمِنُوا بِرَبِّکُمْ فی هذا دلالة علی الزام الایمان بالسمع و المعنی ایّ عذر لکم فی حال ترککم الایمان و دعاء الرسول ایاکم الی الایمان حاصل موجود، وَ قَدْ أَخَذَ مِیثاقَکُمْ قرأ ابو عمرو اخذ علی ما لم یسم فاعله، مِیثاقَکُمْ بضم القاف و قرأ الآخرون، بفتح الهمزة و الخاء میثاقکم بفتح القاف ای اخذ اللَّه میثاقکم حین اخرجکم من ظهر آدم علیه السلام بان اللَّه ربکم لا اله لکم سواه إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ، باخذ ذلکم المیثاق و قیل: اخذ میثاقکم باقامة الحجج و الدلائل التی تدعو الی متابعة الرسول ان کنتم مؤمنین یوما فالیوم احری الاوقات ان تؤمنوا لقیام الحجج و الاعلام ببعثة محمد (ص) و نزول القرآن.

هُوَ الَّذِی یُنَزِّلُ عَلی‌ عَبْدِهِ یعنی علی محمد (ص) آیاتٍ بَیِّناتٍ یعنی القرآن لِیُخْرِجَکُمْ، اللَّه بالقرآن مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ، و قیل لیخرجکم الرسول بالدعوة من ظلمات الشرک الی نور الایمان، وَ إِنَّ اللَّهَ بِکُمْ لَرَؤُفٌ رَحِیمٌ، وَ ما لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ لِلَّهِ مِیراثُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، یقول ایّ شی‌ء لکم فی ترک الانفاق فیما یقربکم الی اللَّه و انتم میتون تارکون اموالکم کانه یحثّهم علی الانفاق فی سبیله بتنبیههم علی انهم مخلفون ما یملکونه و انهم لا یخلدون فی الدنیا و ان ما فی ایدیهم یأول الی اللَّه سبحانه بعد فنائهم ثم بیّن فضل من سبق بالانفاق فی سبیل اللَّه و بالجهاد فقال: لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ، یعنی فتح مکه و قیل فتح الحدیبیة و قاتَلَ، یعنی لا یستوی فی الفضل من انفق ماله و قاتل العدو مع رسول اللَّه (ص) قبل فتح مکه مع من انفق و قاتل بعده أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا، و ذلک لان العرب کانت تعتز بمکه فلما فتحت قویت قلوب المؤمنین و انکسرت قلوبهم و کان الانفاق قبل فتح مکه افضل و کذلک الجهاد لما کان فیها من المشقة و لما کان بالمؤمنین الیها من الحاجة، قال الکلبی نزلت هذه الایة فی ابی بکر الصدّیق و فیها دلالة واضحة و حجة ظاهرة علی تفضیل ابی بکر و تقدیمه فانه اول من سلم و ذلک فیما روی ان ابا امامة قال لعمرو بن عبسه: بایّ شی‌ء تدّعی انک ربع الاسلام قال انی کنت اری الناس علی الضلالة و لا اری للاوثان شیئا ثم سمعت عن رجل یخبرنا اخبار مکة فرکبت راحلتی حتی قدمت علیه قال: قلت ما انت قال انا نبی، قلت و ما نبی، قال رسول اللَّه قلت بای شی‌ء ارسلک قال اوحّد اللَّه لا اشرک به شیئا و کسر الاوثان و صلة الارحام قلت: من معک علی هذا، قال: حر و عبد و اذا معه ابو بکر و بلال فاسلمت عند ذلک فرأیتنی ربع الاسلام.

و انه اول من اظهر الاسلام علی ما روی عن عبد اللَّه قال کان اول من اظهر الاسلام رسول اللَّه (ص) و ابو بکر و عمار و امّه سمیة و صهیب و بلال و المقداد و لانه اول من قاتل علی الاسلام.

روی عن عبد اللَّه قال: اول من اظهر اسلامه بسیفه النبی (ص) و ابو بکر و انه اول من انفق علی رسول اللَّه (ص).

روی عن ابن عمر قال کنت عند النبی و عنده ابو بکر الصدیق و علیه عباءة قد خلّها فی صدره بخلال فنزل جبرئیل فقال مالی اری ابا بکر علیه عباءة قد خلها فی صدره بخلال فقال انفق ماله علیّ قبل الفتح. قال فان اللَّه عز و جل یقول اقرأ علیه السلام و قل له أ راض انت عنی فی فقرک هذا ام ساخط، فقال رسول اللَّه (ص) یا ابا بکر ان اللَّه عز و جل یقرأ علیک السلام و یقول لک أ راض انت فی فقرک ام ساخط، فقال: اسخط علی ربی..؟ انی عن ربی راض.

و لهذا قدّمه الصحابه علی انفسهم و اقرّوا له بالتقدم و السبق و ذلک فیما

روی عبد اللَّه بن سلمة عن علی (ع) قال: سبق رسول اللَّه (ص) و صلی ابو بکر و ثلّث عمر فلا اوتی برجل فضلنی علی ابی بکر و عمر الا جلدته جلد المفتری و طرح الشهادة

و قوله: وَ کُلًّا وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی‌ السابق و اللاحق وعدهم اللَّه الجنة. قال عطا درجات الجنة یتفاضل فالذین انفقوا قبل الفتح فی افضلها.

و قرأ ابن عامر: و کلّ بالرفع ای کل وعد اللَّه الحسنی وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ. فیثبت کلا علی ما یستحقه.

مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً کل من قدم عملا صالحا یستحق به مثوبة فقد اقرض و منه قولهم: الایادی قروض و کذلک کلّ من قدّم عملا سیّئا یستوجب به عقوبة فقد اقرض. لذلک قال عز و جل: قَرْضاً حَسَناً لان المعصیة قرض سی‌ء قال امیّة:

و قیل المراد بالقرض الصدقة.

و اختلفوا فی القرض الحسن فقیل: ان یکون من الحلال و قیل لا ربا فیه و قیل: طیبة بها نفسه و قیل القرض الحسن ان یقول: «سبحان اللَّه و الحمد للَّه و لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر».

روی انه لما نزلت هذه الایة جعل ابو الدحداح یتصدق بنصف کل شی‌ء یملکه فی سبیل اللَّه حتی انه خلع احدی نعلیه ثم جاء الی ام الدحداح فقال: انی بایعت ربی فقالت: ربح بیعک، فقال النبی (ص): کم من نخلة مدلاة عذوقها فی الجنة لابی الدحداح‌

فَیُضاعِفَهُ بالرفع علی الاستیناف علی معنی فهو یضاعفه و بالنصب علی جواب الاستفهام وَ لَهُ أَجْرٌ کَرِیمٌ. ثواب حسن و قیل کریم لانه لم یتبذل فی طلبه و قیل کریم صاحبه.

یَوْمَ تَرَی الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمُؤْمِناتِ ای لهم اجر کریم، فی ذلک الیوم یَسْعی‌ نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدِیهِمْ لان طریق اهل الجنة یمنة و تجاههم و طریق اهل النار یسرة ذات الشمال. رفت بهشتیان سوی بهشت میان دست راست است و پیش روی و رفت دوزخیان سوی دوزخ میان پس پشت است و دست چپ و قال النبی (ص): بینا انا علی الحوض انادی هلمّ، فاذا ناس اخذ بهم ذات الشمال فاختلجوا دونی فانادی الا هلم فیقال انک لا تدری ما احدثوا بعدک فاقول سحقا.

قال ابن مسعود نورهم علی قدر اعمالهم یمرّون علی الصراط فمنهم من نوره مثل الجبل و منهم من نوره مثل النخلة و من نوره کالرجل القائم و ادناهم نورا من نوره فی ابهامه یتّقد مرّة و یطفأ اخری.

قال الضحاک لیس من احد الا یعطی یوم القیامة نورا فاذا انتهوا الی الصراط طفئ نور المنافقین فلما رأی المؤمنون ذلک اشفقوا ان یطفأ نورهم کما طفئ نور المنافقین فیقولون رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا ای بلّغنا به الی جنّتک و قیل الباء بمعنی فی یعنی فی ایمانهم کتبهم التی اعطوها بایمانهم دخلها نورهم و قیل الباء بمعنی عن و التقدیر: یسعی نورهم بین ایدیهم و عن ایمانهم، اراد جمیع جوانبهم فعبّر بالبعض عن الکل و قیل بایمانهم یعنی بسبب صدقاتهم التی اعطوها بایمانهم لان الغالب فی اعطاء الصدقات ان یکون بالایمان و قوله: بُشْراکُمُ الْیَوْمَ، ای تقول لهم الملائکة بشراکم الیوم، جَنَّاتٌ ای بشارتکم من اللَّه الیوم جنات فیکون مبتداء و خبرا، ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظِیمُ ای النجاة العظیمة.

یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ، ای اذکر ذلک الیوم و هو یوم القیامة، یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ اذا رأوا المؤمنین و هم فی ضیاء و نور و المنافقون خلفهم فی ظلمة لا یبصرون مواقع اقدامهم، انْظُرُونا ای انتظرونا، و قرأ حمزة: انظرونا بفتح الهمزة و کسر الظاء ای امهلونا و قیل انتظرونا یقول العرب نظرته و انتظرته کقوله عز و جل: غَیْرَ ناظِرِینَ إِناهُ، ای منتظرین و قوله عز و جل: فَنَظِرَةٌ إِلی‌ مَیْسَرَةٍ ای فانظار. قال الشاعر:

ای لمنتظره و تأویل الآیة: قفوا لنا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ، نأخذ من نورکم قبسا سراجا او شعلة و قیل معنی نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ: نمشی فیه معکم و ذلک ان اللَّه تعالی یعطی المؤمنین نورا علی قدر اعمالهم یمشون به علی الصراط و یعطی المنافقین ایضا نورا خدیعة لهم و هو قوله عز و جل: وَ هُوَ خادِعُهُمْ‌

فبیناهم یمشون اذ بعث اللَّه ریحا و ظلمة فاطفأ نور المنافقین.

و قال الکلبی: بل یستضی‌ء المنافقون بنور المؤمنین و لا یعطون النور فاذا سبقهم المؤمنون و بقوا فی الظلمة قالوا للمؤمنین: انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ، قِیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ.

قال ابن عباس یقول لهم المؤمنون. و قال قتادة یقول لهم الملائکة، ارْجِعُوا وَراءَکُمْ، ای ارجعوا الی الموضع الذی اعطینا فیه النور فاطلبوا النور هناک لانفسکم فانه لا سبیل لکم الی الاقتباس من نورنا فیرجعون فی طلب النور و لا یجدون شیئا فینصرفون الیهم فیمیّز بینهم و بین المؤمنین و هو قوله: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ و قیل معناه ارجعوا الی حکم الازل و اطلبوا النور من القسمة و هذا علی جهة ضرب المثل و استبعاد ذلک و قیل ارْجِعُوا وَراءَکُمْ یعنی الی الدنیا فاعملوا عملا یجعله اللَّه بین ایدیکم نُوراً فان نورنا انما اقتبسنا، فی الدنیا و قیل ارْجِعُوا وَراءَکُمْ هذا استهزائهم جزاء علی استهزائهم فی الدنیا کقوله: لا تَرْکُضُوا وَ ارْجِعُوا إِلی‌ ما أُتْرِفْتُمْ فِیهِ و کقوله: ذُقْ إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْکَرِیمُ فَذُوقُوا ما کُنْتُمْ تَکْنِزُونَ و قوله: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ الباء صلة و معناه: فضرب بینهم سور و هو سور بین الجنة و النار و یقف علیها اصحاب الاعراف یشرفون علی اهل الجنة و اهل النار و هو السور الذی یذبح علیه الموت یراه الفریقان معا و قیل هو سور بیت المقدس باطنه المسجد و ظاهره وادی جهنم.

روی عن ابی سنان قال کنت مع علی بن عبد اللَّه بن عباس عند وادی جهنم یحدث عن ابیه و قرأ: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ، ثم قال قال ابی هذا موضع السور یعنی وادی جهنم.

و عن عبد اللَّه بن عمرو قال ان السور الذی ذکر اللَّه عز و جل فی القرآن: فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ سور بیت المقدس الشرقی، باطنه منه المسجد و ظاهره وادی جهنم.

و قام عبادة علی سور بیت المقدس الشرقی فبکی فقال بعضهم ما یبکیک یا با الولید فقال من هاهنا اخبرنا رسول اللَّه (ص) انه رأی جهنم‌

و قیل لَهُ بابٌ هو الباب الذی سمّی باب الرحمة ببیت المقدس، باطِنُهُ فِیهِ الرَّحْمَةُ، ای ینتهی الی الجنة، وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ ای من قبل ذلک الظاهر العذاب یعنی النار و هو الجانب الذی یلی المنافقون.

یُنادُونَهُمْ ای ینادی المنافقون المؤمنین حین حجز بینهم السور فبقوا فی الظلمة و العذاب و صار المؤمنون فی النور و الرحمة، أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ، یعنی فی الدنیا نصلّی کما تصلّون و نصوم کما تصومون و کنّا معکم فی المناکحة و الموارثة، قالُوا بَلی‌ وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ، ای اهلکتم انفسکم بالنفاق، وَ تَرَبَّصْتُمْ ای انتظرتم موت محمد (ص) و قلتم یوشک ان یموت فنستریح منه و انتظرتم نزول الدوابر بالمؤمنین. و قیل تَرَبَّصْتُمْ بالایمان و التوبة، وَ ارْتَبْتُمْ، ای شککتم فی کتاب اللَّه و نبوّة محمد (ص) و قیل ارْتَبْتُمْ یعنی فی قوله عز و جل: وَ یَقُولُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ لَوْ لا یُعَذِّبُنَا اللَّهُ بِما نَقُولُ، وَ غَرَّتْکُمُ الْأَمانِیُّ یعنی ما کنتم تمنّون علی اللَّه من الجنة و المغفرة و هو قوله: سَیُغْفَرُ لَنا، و قیل ما کنتم تمنّون من نزول البلاء بالمؤمنین و طول الحیاة لکم و ان تکون لکم السلامة فی الدنیا و ان لا بعث بعد الموت حَتَّی جاءَ أَمْرُ اللَّهِ، یعنی الموت و قیل ظهور الاسلام و نصرة المؤمنین، وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ ای غرّکم الشیطان ای اطمعکم فی بطلان الاسلام و ان لا بعث و لا حساب، و الغرور الشیطان الذی یغرّ کثیرا و هو من اسماء المبالغة کالاکول الذی یاکل کثیرا.

قال قتادة ما زالوا علی خدعة من الشیطان حتی قذفهم اللَّه فی النار.

و قیل الغرور هو الدنیا تغر اهلها فی طول الحیاة و دوام السلامة.

روی انس بن مالک ان النبی (ص) خط خطوطا و خط خطا منها ناحیة فقال تدرون ما هذا، هذا مثل ابن آدم و مثل التمنی و ذلک الخط الامل، بینما هو یتمنی اذ جاءه الموت.

فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ، قرأ ابو جعفر و ابن عامر و یعقوب: تؤخذ بالتاء، و قرأ الباقون: بالیاء، و الفدیة الفداء و المعنی: لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ ایها المنافقون، وَ لا مِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا، فداء بنفس و لا فداء بمال یعنی لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ دیة و لا نفس اخری مکان انفسکم، مَأْواکُمُ النَّارُ ای مصیرکم و منقلبکم الیها، هِیَ مَوْلاکُمْ، ای هی اولی بکم لما اسلفتم من الذنوب، وَ بِئْسَ الْمَصِیرُ ای المرجع و المنقلب.