قوله: أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ ای تصبّون فی الارحام من النطف یقال امنی الرجل یمنی لا غیر و منیت الشی‌ء اذا قضیته و سمی المنی منیا لان الخلق منه یقضی و تقول مذی الرجل یمذی و امذی یمذی لغتان: و اما الودی فلا اشتقاق منه و هو عند ابی عبیدة بالدال غیر المعجمة و عند الماستوی بالذال المعجمة قال و بالدال غیر المعجمة هو غرس النخل. احتجّ اللَّه علیهم بابتداء الخلق علی صحة البعث فقال أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ ای انتم تخلقون ما تُمْنُونَ بشرا، أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ و قد کانوا مقرّین بان اللَّه خالقهم.
نَحْنُ قَدَّرْنا، قرأ ابن کثیر بتخفیف الدال و الباقون بتشدیدها. و هما لغتان. التقدیر: ترتیب الشی‌ء علی مقدار و الموت یجری بین الخلق علی مقدار ما یقتضیه علمه و حکمه فسوّی بینهم و جعل اهل السماء و الارض و الشریف و الوضیع فیه واحدا و قیل قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ، بان کتبناه علی مقدار لا زیادة فیه و لا نقصان فمنهم من یموت صغیرا و منهم من یموت کبیرا، وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ لا یسبقنا احد الی اماتتکم قبل الوقت.
عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ علی بمعنی اللام و هو متصل بقوله: قَدَّرْنا.
.. وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ اعتراض و المعنی: قدّرنا بینکم الموت، لنبدّل امثالکم و قیل السّبق بمعنی الغلبة و عَلی أَنْ نُبَدِّلَ متصل بالغلبة، یعنی و ما نحن بمغلوبین عاجزین عن اهلاککم و ابدالکم بامثالکم. هذا کقوله تعالی: إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ. وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ ای لا یعیبنا احد لو أردنا ان ننشئکم فی خلق آخر مما لا تعلمونه من اعادتکم فی الوقت الذی اریده و علی الوجه الذی اریده.
و قیل نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ ای ان اردنا ان نجعل منکم القردة و الخنازیر لم نسبق و لا فاتنا ذلک. و قیل معناه نحن قادرون علی احیائکم و انشائکم ثانیا و ان کنتم لا تعلمون النشأة الثانیة فلقد علمتم النشأة الاولی کیف کانت فی بطون الامهات نطفة ثم علقة ثم مضغة الی تمام الخلقة و لیست الأخری کذلک فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ فتعلمون انی قادر علی اعادتکم کما قدرت علی ابدائکم و قیل النشأة الاولی خلق آدم من طین.
أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ای تثیرون الارض و تلقون فیها البذر.
أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ، تنبتونه، أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ المنبتون، و الحرث فعل العبد و الزرع فعل اللَّه وحده و لهذا
قال النبی (ص) لا یقولنّ احدکم زرعت و لیقل حرثت، و قد سمّی الحارث زارعا علی انه فعل اسباب الزرع و الانبات.
لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً ای ابطلناه حتی یکون متحطما ای تبنا لا حب فیه و لا قمح ای جعلناه یابسا بعد خضرته بآفة تصیبه حتّی لا یکون فیه الحب، فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ ای صرتم تتعجبون لهلاکه و یبسه بعد خضرته و قیل تفکّهون ای تندمون علی نفقاتکم کقوله: فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی ما أَنْفَقَ فِیها. و قال الحسن تندمون علی ما سلف منکم من المعصیة التی اوجبت تلک العقوبة.
إِنَّا لَمُغْرَمُونَ قرأ ابو بکر عن عاصم «اءنا» بهمزتین، و قرء الآخرون علی الخبر و مجاز الایة: فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ و تقولون إِنَّا لَمُغْرَمُونَ ای غرمنا اموالنا و صارما انفقنا فی حراثتنا غرما علینا و المغرم الذی ذهب ماله بغیر عوض.
بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ ممنوعون عن الرزق ای حرمنا ما کنّا نطلبه من الریع و الزرع.
روی عن انس بن مالک قال مر رسول اللَّه بارض الانصار فقال ما یمنعکم من الحرث قالوا الجدوبة قال: فلا تفعلوا فان اللَّه عز و جل یقول انا الزارع ان شئت زرعت بالماء و ان شئت زرعت بالریح و ان شئت زرعت بالبذر. ثم تلا رسول اللَّه (ص): أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ. أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ.
أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ یعنی الماء العذب.
أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ و هو السحاب واحدتها مزنة، أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ بقدرتنا.
لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً ملحا شدید الملوحة و قیل مرّا و المرّ الذی اذا شرب احرق الخلق، من تاججت النار اذا استعرت فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ ای هلّا تشکرون علی عظیم منتی علیکم حیث لم اجعل ذلک اجاجا.
أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ ای تقدحون و تستخرجون من زندکم یقال وری الزند یری وریا فهو وار اذا انقدحت و اوریت الزند ای قدحتها.
أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها التی تقدح منها النار و هی المرخ و العفار، أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ الخالقون.
و فی المثل: فی کل شجر نار و استمجد المرخ و العفار.
یقال یثقب الراعی عود احدهما و یدخل رأس الآخر فی الثقبة فیولد النار.
نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً، ای جعلنا نار الدنیا تذکرة للنار الکبری اذا رآها الرائی ذکر جهنّم. قال مقاتل و مجاهد جَعَلْناها تَذْکِرَةً، ای موعظة یتعظ المؤمن. و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) قال: نار بنی آدم التی یوقدون جزء من سبعین جزءا من نار جهنم. قالوا یا رسول اللَّه: ان کانت لکافیة قال: فانها فضلت علیها بتسعة و ستین جزءا.
و قیل معناه جعلنا النعم التی تقدمت تذکرة لحق اللَّه و ما یجب من طاعته وَ مَتاعاً، ای بلعة و منفعة لِلْمُقْوِینَ ای المسافرین الذین نزلوا بالقواء و القی و هی الارض الخالیة البعیدة من العمران و الاهلین ففی النار اعظم نفع للمسافر اذا نزل بالارض القفر، یخبز بها خبزه و یصلح طعامه و یستدفئ بها فی حال برده فحاجة المسافر الیها اعظم من حاجة المقیم.
ثم ان اللَّه تعالی اجری السعادة باظهار النار و خلقها اذا اوری الزند لانه لو احتاج المسافر الی حملها مع نفسه لشق علیه ذلک ففی هذا اعظم عبرة و اعظم حجة.
و قیل المقوی الذی نفد زاده من قولهم اقوت الدار اذا خلت من ساکنیها.
و قیل المقوی المسافر الذی معه دابّة قویة.
بدأ اللَّه تعالی بذکر خَلَقَ الْإِنْسانَ فقال أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ لان النعمة فیه سابقة علی جمیع النعم ثم بما فیه قوام الناس و هو الحبّ فقال أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ثم بالماء الذی یعجن به و یشرب علیه، فقال أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ ثم بالنار التی یخبز بها، فقال أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ فصار بمجموع الثلاثة طعاما لا یستغنی عنه الجسد ما دام حیا و ذکر عقیب کل واحد ما یأتی علیه و یفسده.
فقال فی الاول: نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ.
و فی الثانی: لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً. و فی الثالث لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً و لم یقل فی الرابعة ما یفسدها بل قال: نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً یتّعظون بها، وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ المسافرین ینتفعون بها.
ثم قال فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ امر بتنزیه اللَّه تعالی و تقدّس عمّا لا یلیق بوصفه بعد ما ذکر ما یدل وحدانیّته من عظیم آیاته، و قیل معناه قل سبحان ربی العظیم.
و جاء مرفوعا انّه لما نزلت هذه الآیة.
قال علیه السلام اجعلوها فی رکوعکم و لما نزلت: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی، قال اجعلوها فی سجودکم.
فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ معناه فاقسم و دخلت لا صلة للتوکید و قیل لا نفی و معناه: لیس الامر کما قال الکفار فی القرآن انه سحر و شعر و کهانة ثم ابتدأ فقال أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ.
قرأ حمزة و الکسائی: بموقع النجوم علی التوحید. و قرأ الباقون: بِمَواقِعِ النُّجُومِ علی الجمع.
قال ابن عباس: اراد نجوم القرآن و سوره فانه کان ینزل علی رسول اللَّه (ص) متفرّقا نجوما فکانّه اقسم بنزول القرآن نجوما علی رسول اللَّه (ص) و قیل اقسم بقلب محمد (ص) لانه محل وقوع نجوم القرآن و قیل مواقع النجوم قلوب العلماء و قیل هی مغارب کواکب السماء و قیل منازلها، فکانه اقسم بقدرته علی مساقطها و مجاریها فی افلاکها، و قیل هی الارض تسقط علیها الکواکب و تتناثر لیوم القیامة و یحتمل ان النجوم نجوم الرجوم و زمانه لانها حدثت عند مولده (ص) و بعثته.
وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ ای القسم، بنجوم القرآن قسم عظیم القدر لو تعلمون.
إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ کثیر الخیر عام المنافع تنال ببرکته الدنیا و الآخرة و الرؤیة و النعیم و قیل کَرِیمٌ ای عزیز لانه کلام اللَّه غیر مخلوق لم یلحقه التکوین و قیل کریم یکرم حافظه و یکرم قارئه، و قیل کریم یکرمه المؤمنون و الملائکة المقرّبون و قیل کریم لانّ یسره یغلب عسره.
فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ای محفوظ مصون محروس عند اللَّه فی اللوح المحفوظ محفوظ من الشیاطین و قیل فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ای محفوظ فی المصاحف عن التبدیل فلا یغیّر منه حرف و لا لفظ کقوله: إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ.
لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ قال قتاده هی المصاحف التی فی السماء بایدی الملائکة السفرة الکرام البررة لا یمسّها الّا ملک مطهّر، اما المصاحف فی الدنیا فیمسّه الکافر النجس و المنافق الرجس و قیل ظاهر الآیة نفی و معناه نهی ای لا ینبغی ان یمسّه جنب او حائض او محدث و هو قول عطاء و طاووس و اکثر اهل العلم و به قال مالک و الشافعی و قال ابو حنیفة یجور للمحدث و الجنب حمل المصحف و مسّه و الاول قول اکثر العلماء لما
روی عن عبد اللَّه بن ابی بکر بن محمد بن عمرو بن حزم ان فی الکتاب الذی کتبه رسول اللَّه (ص) لعمرو بن حزم ان لا یمسّ القرآن الا طاهر
و المراد بالقرآن المصحف سماه قرآنا علی قرب الجوار و الاتساع کما
روی ان رسول اللَّه (ص) نهی ان یسافر بالقرآن، الی ارض العدو و اراد به المصحف.
و روی سالم بن عبد اللَّه بن عمر عن ابیه ان النبی (ص) قال لا تمسّ القرآن الا و انت طاهر. و لانه اجماع الصحابه، و سئل علی (ع) أ یمسّ المحدث المصحف؟
فقال لا.
و قال عطاء: لا یقلّب الورق من المصحف الا المتوضّی.
و اما الصبیان فلاصحابنا فیه وجهان: احدهما انهم یمنعون منه کالبالغین.
و الثانی انهم لا یمنعون لمعنیین: احدهما ان الصبی لو منع ذلک ادّی الی ان لا یتعلّم القرآن و لا یحفظه لان وقت تعلّمه و حفظه حال الصغر.
و الثانی ان الصبی و ان کان له طهارة فلیست بکاملة لان النیّة لا تصح منه فاذا جاز ان یحمله علی غیر طهر کامل جاز ان یحمله محدثا و اللَّه اعلم.
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ ای القرآن من عند رب العالمین. سمّی المنزل تنزیلا علی اتساع اللغة کالقدر للمقدور و الخلق للمخلوق.
أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ، ای بهذا القرآن، سمّاه حدیثا لان فیه ذکر حوادث الامور، أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ ای مکذّبون کافرون و المدهن المنافق الذی یجری فی الظاهر علی خلاف ما هو فی الباطن. ادهن و داهن اذا اسرّ خلاف ما اظهر. و قیل المدهن المنافق الذی یلین جانبه لیخفی کفره و اصله من الدهن.
وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ ای تجعلون شکر رزقکم ان تکذّبوا رازقکم، نزلت فی المستمطرین بالانواء و ذلک انهم کانوا یقولون اذا مطروا بعد الجدوبة امطرنا بنوء کذا و لا یرون ذلک من قبل اللَّه عز و جل، و روی عن ابن عباس: ان النبی (ص) خرج فی بعض اسفاره فعطش اصحابه و احتاجوا الی الماء. فقال (ص) أ رأیتم ان دعوت لکم، فسقیتم فلعلکم تقولون سقینا هذا المطر بنوء کذا، فقالوا یا رسول اللَّه ما هذا بحین الانواء ثم صلّی رکعتین و دعا فهاجت ریح هیّمت سحابة فمطروا حتی سالت الاودیة و ملئوا الأسقیة، ثم رکب النبی علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات، فمرّ برجل یغترف بقدح له و یقول سقینا بنوء کذا و لم یقل هذا من رزق اللَّه فانزل اللَّه سبحانه تعالی و تقدّس وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.
و کان علیه الصلاة و السلام یقول لو حبس اللَّه سبحانه القطر عن امّتی عشر سنین ثم انزل لاصبحت طائفة منهم یقولون: سقینا بنوء کذا.
و عن زید بن خالد الجهنی قال: صلّی لنا رسول اللَّه (ص) صلاة الصبح بالحدیبیة فی اثر سماء کان من اللیل فلما انصرف اقبل علی الناس، فقال هل تدرون ما ذا قال ربکم قالوا اللَّه و رسوله اعلم قال اصبح من عبادی مؤمن بی و کافر فاما من قال مطرنا بفضل اللَّه و رسوله و برحمته فذلک مؤمن بی کافر بالکوکب و اما من قال مطرنا بنوء کذا و کذا، فذلک کافر بی مؤمن بالکوکب.
و عن ابی هریرة عن رسول اللَّه (ص) قال: ما انزل اللَّه من السماء من برکة الا اصبح فریق من الناس بها کافرین ینزل اللَّه الغیث فیقولون بکوکب کذا و کذا.
و قیل وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ ای حظکم و نصیبکم من القرآن، أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.
قال الحسن خسر عبد لا یکون حظه من کتاب اللَّه الا التکذیب به. و یروی انه (ص) قال: انّ اخوف ما اخاف علی امّتی ثلث: حیف الأئمة و تکذیب بالقدر و ایمان بالنجوم ثم حذّرهم فقال: فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ الحلقوم مجری النفس و البلعوم مجری الطعام.
یقول تعالی فهلا اذا بلغت الحلقوم عند النزع وَ أَنْتُمْ یا اقرباء المیت الذین حوله تَنْظُرُونَ الیه متی تخرج نفسه و قیل تنظرون الی امری و سلطانی لا یمکنکم الدفع و لا تملکون شیئا و قیل و انتم تنظرون ان یحلّ بکم ما حلّ به.
و فی الخبر لا یموت احد حتی یعلم أ هو من اهل الجنة ام من اهل النار.
وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ یعنی بالقدرة و العلم، وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ قربنا منه. و قیل نحن اقرب الیه و اقدر منکم علیه، وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ قربی و لا تعرفون قدرتی.
فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ای هلا ان کنتم غیر مجزیین، محاسبین تَرْجِعُونَها، ای تردّون روح هذا المیت الی جسده، إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی قولکم: لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا.
و قیل إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی ان لا بعث. و قوله: تَرْجِعُونَها، جواب لو لا الاولی و الثانیة و مثل هذا جائز فی کلامهم کقوله: فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ اجیبا بجواب واحد و تقدیر الآیة: ان کان الامر کما تقولون انه لا بعث و لا حساب و لا اله یجازی فهلا تردّون نفس من یعزّ علیکم اذا بلغت الحلقوم و اذ لم یمکنکم ذلک فاعلموا ان الامر الی غیرکم و هو اللَّه عز و جل فآمنوا.
ثم ذکر طبقات الخلق عند الموت و بیّن درجاتهم فقال: فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ هذا رجوع الی التقسیم فی اول السورة فالمقرّبون هم السابقون و هم اهل جنة عدن.
فَرَوْحٌ، قرأ یعقوب: فروح بضم الراء و الباقون بفتحها. فمن قرأ بالضم فمعناه الحیاة الدائمة لهم.
و قال الحسن: معناه تخرج روحه فی الریحان ای یشمّ عند الموت ریحانة فتخرج بها روحه.
و من قرأ بالفتح فمعناه فله روح ای راحة و فرح عند الموت.
و قیل الروح الاستراحة و الریحان الرزق و قیل الروح فی القبر و الریحان فی الجنة معدّلهم و قیل الروح النجاة من النار و الریحان دخول دار القرار.
و قال الزجاج: الریحان هاهنا التحیة لاهل جنة عدن.
وَ أَمَّا إِنْ کانَ، المتوفی، مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ ای سلامة لک یا محمد منهم فلا تهتم لهم فانهم سلموا من عذاب اللَّه عز و جل و انک تری فیهم ما تحب من السلامة.
و قیل فَسَلامٌ لَکَ، ای امن لک من شقاوتهم.
آورده‌اند در بعضی کتب که عایشه از حضرت سلطان کونین و امام الثقلین النبی الهاشمی اعنی النبی الامی العربی محمد المصطفی (ص) پرسید که یا رسول اللَّه از آن رازها که شب معراج رفت و حضرت احدیت جل جلاله و عم نواله و عظم شأنه و عزت کبریاؤه در کلام قدیم میفرماید که فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی چه بود؟ اگر لختی که گفتنی است با من گویی.
رسول هاشمی و نبیّ مطلبی علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات فرمود: یا عایشه گفتم خداوندا امّتهای گذشته چون سر از اطاعت بگردانیدند قومی را سنگ باران فرمودی، قومی را بزمین فرو بردی، قومی را صورت بگردانیدی، خداوندا با امت من چه خواهی فرمود و ایشان را حکم چه رانده‌ای؟
حضرت عزت جل و علا فرمود فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ.
تو در کار ایشان همه سلامت و امن و عافیت‌دان و دل خویش از ایشان بسلامت دار و ایمن باش.
اگر گذشتگان را سنگ‌باران فرستادم، امت تو را رحمت باران فرستادم و فرستم که من در ازل فرموده‌ام و حکم رانده که: عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ.
و اگر از ایشان قومی را بزمین فرو بردم اینان را بآسمان بر آرم و بجنّات مأوی رسانم که من در ازل فرموده‌ام: فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا.
و اگر ایشان را صورت خلقت بگردانیدم، اینان را صورت عمل بگردانم، سیّئات را حسنات کنم. که من در ازل فرموده‌ام.
فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.
یا محمد و اگر نه آن بودی که من دوست دارم که با امت تو سخن گویم و عتاب کنم، خود با ایشان من حساب نکردی، لو لا انی احب معاتبتهم لما حاسبتهم.
و قیل قوله: فَسَلامٌ لَکَ، هذا خطاب لکل من مات منهم یقول له الملائکة یبشرونه عند قبض روحه سلام لک انک من اصحاب الیمین و قیل یبشرونه عند الخروج من القبر و قیل هذا من المقلوب ای سلام لاصحاب الیمین منک ای انک تلقاهم فی الجنة.
وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ، بالبعث، الضَّالِّینَ عن الهدی و هم اصحاب المشأمة فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ ای له نزل من حمیم ای غذاؤهم و معاشهم و نصیبهم من جهنم ماء حار.
وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ ای اقامة فی جحیم و هو ما عظم من النار.
إِنَّ هذا الذی ذکرت لهؤلاء الفرق الثلث و قیل کل ما ذکرنا فی هذه السورة، لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ ای هو یقین حق الیقین، ای الخبر الذی لا شک فیه اضاف الی نفسه کیوم القیامة و مسجد الجامع.
و قیل التقدیر: حق الامر الیقین. و الیقین علم یحصل به ثلج الصدر و یسمی برد الیقین و قیل هو علم یحصل بالدلیل.
و قال قتادة ان اللَّه عز و جل: لیس تارکا احدا من الناس حتی یقفه علی الیقین من هذا القرآن. فاما المؤمن فایقن فی الدنیا فنفعه ذلک یوم القیامة و اما الکافر فایقن یوم القیامه حین لا ینفعه.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ فیه دلالة علی ان الاسم هو المسمّی لانه لا یجوز ان یکون المسبّح غیر اللَّه و المعنی اذکره باسمائه العلی و صفاته الحسنی و قیل نزّه اللَّه عما نسب الیه من السوء.
روی صلة بن زفر عن حذیفة: انه صلّی مع النبی (ص)، فکان یقول فی رکوعه: «سبحان ربی العظیم» و فی سجوده: «سبحان ربی الاعلی». و ما اتی علی آیة رحمة الا وقف و سأل و ما اتی علی آیة عذاب الا وقف و تعوّذ.
.
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه ص: کلمتان خفیفتان علی اللسان ثقیلتان فی المیزان حبیبتان الی الرحمن: سبحان اللَّه و بحمده، سبحان اللَّه العظیم.
و عن عبد اللَّه بن مسعود قال سمعت رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة الواقعة کل لیلة لم تصبه فاقة ابدا.
برگردان به زبان ساده
قوله: أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ ای تصبّون فی الارحام من النطف یقال امنی الرجل یمنی لا غیر و منیت الشی‌ء اذا قضیته و سمی المنی منیا لان الخلق منه یقضی و تقول مذی الرجل یمذی و امذی یمذی لغتان: و اما الودی فلا اشتقاق منه و هو عند ابی عبیدة بالدال غیر المعجمة و عند الماستوی بالذال المعجمة قال و بالدال غیر المعجمة هو غرس النخل. احتجّ اللَّه علیهم بابتداء الخلق علی صحة البعث فقال أَ أَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ ای انتم تخلقون ما تُمْنُونَ بشرا، أَمْ نَحْنُ الْخالِقُونَ و قد کانوا مقرّین بان اللَّه خالقهم.
هوش مصنوعی: آیا شما به این فکر کرده‌اید که چه چیزی از آنچه در رحم‌ها قرار می‌گیرد به وجود می‌آید؟ مَنی به معنای مایعی است که مردان تولید می‌کنند و به همین خاطر به آن مَنی گفته می‌شود، چون از آن مایع، زندگی آغاز می‌شود. همچنین "مَذی" به مایعی اشاره دارد که از مردان خارج می‌شود و دو شکل گفتاری برای آن وجود دارد. اما "ودی" که به نوعی دیگر از مایعات اشاره دارد، از این ریشه زبان‌شناسی نمی‌آید. در توصیف این مایع، برخی به شکل خاصی از حروف اشاره می‌کنند. خداوند از آنها می‌خواهد که تأمل کنند آیا آنها خود می‌توانند مخلوقاتی تولید کنند یا اینکه او خالق است، در حالی که آنها به خلقت خداوند اعتراف کرده‌اند.
نَحْنُ قَدَّرْنا، قرأ ابن کثیر بتخفیف الدال و الباقون بتشدیدها. و هما لغتان. التقدیر: ترتیب الشی‌ء علی مقدار و الموت یجری بین الخلق علی مقدار ما یقتضیه علمه و حکمه فسوّی بینهم و جعل اهل السماء و الارض و الشریف و الوضیع فیه واحدا و قیل قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ، بان کتبناه علی مقدار لا زیادة فیه و لا نقصان فمنهم من یموت صغیرا و منهم من یموت کبیرا، وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ لا یسبقنا احد الی اماتتکم قبل الوقت.
هوش مصنوعی: ما تقدیر کردیم، ابن کثیر «قدرنا» را با تخفیف دال خوانده و بقیه با تشدید آن. هر دو حالت زبان‌شناختی صحیح است. تقدیر به معنای تنظیم و ترتیب چیزی بر اساس اندازه و مقدار مشخص است و مرگ به گونه‌ای در میان مخلوقات جاری است که مطابق علم و حکمت خداوند عمل می‌شود. در این راستا، خداوند میان مردم، ساکنان آسمان و زمین، و شخصیت‌های برجسته و عادی، توازن برقرار کرده است. برخی گفته‌اند که عبارت «قدرنا بینکم الموت» به این معناست که ما مرگ را به مقداری مشخص رقم زده‌ایم که نه افزایش و نه کاهش‌پذیر است. از این رو، برخی در سنین کم و برخی در سنین بالا می‌میرند. و هیچ‌کس نمی‌تواند قبل از موعد مقرر، بر ما سبقت بگیرد و ما را بمیراند.
عَلی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثالَکُمْ علی بمعنی اللام و هو متصل بقوله: قَدَّرْنا.
هوش مصنوعی: باید به جای شماها افرادی دیگر را قرار دهیم، که این به معنای "برای" است و به جمله بعدی مرتبط می‌شود: "ما تقدیر کرده‌ایم".
.. وَ ما نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ اعتراض و المعنی: قدّرنا بینکم الموت، لنبدّل امثالکم و قیل السّبق بمعنی الغلبة و عَلی أَنْ نُبَدِّلَ متصل بالغلبة، یعنی و ما نحن بمغلوبین عاجزین عن اهلاککم و ابدالکم بامثالکم. هذا کقوله تعالی: إِنْ یَشَأْ یُذْهِبْکُمْ وَ یَأْتِ بِخَلْقٍ جَدِیدٍ. وَ نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ ای لا یعیبنا احد لو أردنا ان ننشئکم فی خلق آخر مما لا تعلمونه من اعادتکم فی الوقت الذی اریده و علی الوجه الذی اریده.
هوش مصنوعی: ما هرگز مغلوب نخواهیم شد. معنای این جمله این است که ما مقدر کرده‌ایم که میان شما مرگ را قرار دهیم تا به جای شما افراد دیگری بیاوریم. در اینجا "سبق" به معنای غلبه است و منظور این است که ما عاجز نیستیم که شما را نابود کنیم و به جای شما افرادی شبیه به شما قرار دهیم. این مشابه با سخن خداوند است که میفرماید: اگر بخواهد، شما را از بین می‌برد و مخلوق جدیدی می‌آورد. و ما شما را به شکل‌هایی جدید و در شرایطی که نمی‌دانید، خلق خواهیم کرد. هیچ کسی نمی‌تواند ما را سرزنش کند اگر بخواهیم شما را در آفرینی دیگر به وجود آوریم، در زمانی که اراده کنیم و به شکلی که بخواهیم.
و قیل نُنْشِئَکُمْ فِی ما لا تَعْلَمُونَ ای ان اردنا ان نجعل منکم القردة و الخنازیر لم نسبق و لا فاتنا ذلک. و قیل معناه نحن قادرون علی احیائکم و انشائکم ثانیا و ان کنتم لا تعلمون النشأة الثانیة فلقد علمتم النشأة الاولی کیف کانت فی بطون الامهات نطفة ثم علقة ثم مضغة الی تمام الخلقة و لیست الأخری کذلک فَلَوْ لا تَذَکَّرُونَ فتعلمون انی قادر علی اعادتکم کما قدرت علی ابدائکم و قیل النشأة الاولی خلق آدم من طین.
هوش مصنوعی: اگر بخواهیم شما را به حالت‌های جدیدی درآوریم که نمی‌دانید، توانایی این کار را داریم. اگر بخواهیم شما را به شکل میمون‌ها و خوک‌ها درآوریم، هیچ مانعی برای ما وجود ندارد. ما می‌توانیم شما را دوباره زنده کنیم و به زندگی برگردانیم، حتی اگر شما از آن اطلاعی نداشته باشید. شما مراحل آفرینش خود را در رحم مادران خود به یاد می‌آورید که از نطفه آغاز شده، سپس به علقه و بعد به مضغه تبدیل شده‌اید تا به شکل کامل درآیید. این مراحل با مرحله دوم زندگی که در آینده برای شما ایجاد می‌شود، تفاوت دارد. بنابراین اگر به یاد نیاورید، به شما یادآوری می‌کنم که من قادر به بازگرداندن شما هستم، همانطور که توانستم شما را به وجود آورم. همچنین آفرینش اولیه را می‌توان در خلق آدم از خاک محسوب کرد.
أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ای تثیرون الارض و تلقون فیها البذر.
هوش مصنوعی: آیا دیده‌اید آنچه را که می‌کارید؟ یعنی آیا به زمین می‌روید و دانه‌ها را در آن می‌افکنید؟
أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ، تنبتونه، أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ المنبتون، و الحرث فعل العبد و الزرع فعل اللَّه وحده و لهذا
هوش مصنوعی: آیا شما آن را می‌کارید و می‌روید، یا ما آن را می‌کاریم و می‌روید؟ زراعت عمل انسان است، در حالی که رشد آن تنها به دست خداوند است.
قال النبی (ص) لا یقولنّ احدکم زرعت و لیقل حرثت، و قد سمّی الحارث زارعا علی انه فعل اسباب الزرع و الانبات.
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: هیچ‌یک از شما نگوید که "من کاشتم" بلکه باید بگوید "من زراعت کردم"، زیرا در اینجا حارث را زارع نامیده‌اند به این دلیل که او اقداماتی را انجام داده که موجب کاشت و رشد گیاهان می‌شود.
لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً ای ابطلناه حتی یکون متحطما ای تبنا لا حب فیه و لا قمح ای جعلناه یابسا بعد خضرته بآفة تصیبه حتّی لا یکون فیه الحب، فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ ای صرتم تتعجبون لهلاکه و یبسه بعد خضرته و قیل تفکّهون ای تندمون علی نفقاتکم کقوله: فَأَصْبَحَ یُقَلِّبُ کَفَّیْهِ عَلی ما أَنْفَقَ فِیها. و قال الحسن تندمون علی ما سلف منکم من المعصیة التی اوجبت تلک العقوبة.
هوش مصنوعی: اگر بخواهیم، می‌توانیم آن را به گرد و غبار تبدیل کنیم، به گونه‌ای که کاملاً نابود شود و دیگر دانه‌ای در آن وجود نداشته باشد. آن را خشک و بی‌ثمر می‌کنیم، به طوری که پس از داشتن سرسبزی، به بلا و آفتی دچار شود تا هیچگونه دانه‌ای در آن باقی نماند. پس شما به تعجب خواهید افتاد که چگونه این نابودی و خشکی پس از سرسبزی به وجود آمده است و همچنین ممکن است بر نفقات خود تأسف بخورید، همانطور که کسی ممکن است بر آنچه در گذشته خرج کرده است، تأسف داشته باشد. برخی نیز می‌گویند که شما بر گناهانی که انجام داده‌اید و منجر به این عذاب شده است، احساس پشیمانی خواهید کرد.
إِنَّا لَمُغْرَمُونَ قرأ ابو بکر عن عاصم «اءنا» بهمزتین، و قرء الآخرون علی الخبر و مجاز الایة: فَظَلْتُمْ تَفَکَّهُونَ و تقولون إِنَّا لَمُغْرَمُونَ ای غرمنا اموالنا و صارما انفقنا فی حراثتنا غرما علینا و المغرم الذی ذهب ماله بغیر عوض.
هوش مصنوعی: ما به شدت دچار زیان شده‌ایم. ابو بکر از عاصم «إنا» را با دو همزه خوانده است، ولی دیگران مطابق خبر خوانده‌اند. مفهوم این آیه این است که شما در حال تفریح و شوخی هستید و می‌گویید: ما دچار زیان شده‌ایم، یعنی اموال ما به هدر رفته و آنچه را که در کشاورزی خرج کرده‌ایم، برای ما ضرر بوده و زیان کردی به کسی اطلاق می‌شود که مال خود را بدون دریافت عوض از دست داده است.
بَلْ نَحْنُ مَحْرُومُونَ ممنوعون عن الرزق ای حرمنا ما کنّا نطلبه من الریع و الزرع.
هوش مصنوعی: ما به طور کامل از روزی محرومیم و از چیزی که از کشت و کار به دست می‌آوریم، بی‌نصیب شده‌ایم.
روی عن انس بن مالک قال مر رسول اللَّه بارض الانصار فقال ما یمنعکم من الحرث قالوا الجدوبة قال: فلا تفعلوا فان اللَّه عز و جل یقول انا الزارع ان شئت زرعت بالماء و ان شئت زرعت بالریح و ان شئت زرعت بالبذر. ثم تلا رسول اللَّه (ص): أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ. أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ.
هوش مصنوعی: حضرت انس بن مالک روایت کرده‌اند که پیامبر اکرم (ص) در دیاری به نام دیار انصار عبور کردند و از آنها پرسیدند که چرا از کشاورزی خودداری می‌کنند. آنها پاسخ دادند که به خاطر خشکی زمین است. پیامبر فرمودند: چنین نکنید، زیرا خداوند میفرماید من زراعت‌کننده‌ام. اگر بخواهید می‌توانید با آب بکارید، اگر بخواهید با باد، و اگر بخواهید با دانه. سپس ایشان آیه‌ای از قرآن را تلاوت کردند که آیا شما به آنچه که می‌کارید نگریسته‌اید؟ آیا شما آن را می‌کارید یا ما کاشت‌کننده‌ایم؟
أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ یعنی الماء العذب.
هوش مصنوعی: آیا به آب شیرینی که می‌نوشید، توجه کرده‌اید؟
أَ أَنْتُمْ أَنْزَلْتُمُوهُ مِنَ الْمُزْنِ و هو السحاب واحدتها مزنة، أَمْ نَحْنُ الْمُنْزِلُونَ بقدرتنا.
هوش مصنوعی: آیا شما این باران را از ابرها نازل کرده‌اید، یا اینکه ما با قدرت خود آن را نازل کرده‌ایم؟
لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً ملحا شدید الملوحة و قیل مرّا و المرّ الذی اذا شرب احرق الخلق، من تاججت النار اذا استعرت فَلَوْ لا تَشْکُرُونَ ای هلّا تشکرون علی عظیم منتی علیکم حیث لم اجعل ذلک اجاجا.
هوش مصنوعی: اگر می‌خواستیم، آن را به آب شور بسیار تلخی تبدیل می‌کردیم و برخی گفته‌اند که این آب تلخ، وقتی نوشیده شود، جان انسان‌ها را می‌سوزاند، مانند آتشی که در میانه شعله‌ور می‌شود. مگر اینکه شما شکرگزاری کنید، آیا نیست که باید سپاس‌گزار باشید برای نعمت بزرگتری که به شما عطا شده و آن این است که آن را به این شکل تلخ نکرده‌ام؟
أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ ای تقدحون و تستخرجون من زندکم یقال وری الزند یری وریا فهو وار اذا انقدحت و اوریت الزند ای قدحتها.
هوش مصنوعی: آیا شما آتش را که روشن می‌کنید و از سنگ‌های آتش‌زنه استخراج می‌کنید، دیده‌اید؟ گفته می‌شود که وقتی سنگ‌ها به هم می‌خورند و جرقه می‌زنند، آتش به وجود می‌آید. بنابراین، زمانی که شما آتش را روشن می‌کنید، در واقع از همان سنگ‌ها استفاده می‌کنید.
أَ أَنْتُمْ أَنْشَأْتُمْ شَجَرَتَها التی تقدح منها النار و هی المرخ و العفار، أَمْ نَحْنُ الْمُنْشِؤُنَ الخالقون.
هوش مصنوعی: آیا شما آن درختانی را که از آنها آتش زبانه می‌کشد، به وجود آوردید؟ آیا این درختان، درخت مرخ و عفار هستند؟ یا این که ما خالقان و پدیدآورندگان آنها هستیم؟
و فی المثل: فی کل شجر نار و استمجد المرخ و العفار.
هوش مصنوعی: به عنوان مثال: در هر درختی آتش وجود دارد و درخت مرخ و عفار بهترین سوخت را ارائه می‌دهند.
یقال یثقب الراعی عود احدهما و یدخل رأس الآخر فی الثقبة فیولد النار.
هوش مصنوعی: می‌گویند که چوپان یکی از چوب‌ها را سوراخ میکند و سر چوب دیگر را در آن سوراخ قرار می‌دهد تا آتش ایجاد کند.
نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً، ای جعلنا نار الدنیا تذکرة للنار الکبری اذا رآها الرائی ذکر جهنّم. قال مقاتل و مجاهد جَعَلْناها تَذْکِرَةً، ای موعظة یتعظ المؤمن. و فی الخبر عن رسول اللَّه (ص) قال: نار بنی آدم التی یوقدون جزء من سبعین جزءا من نار جهنم. قالوا یا رسول اللَّه: ان کانت لکافیة قال: فانها فضلت علیها بتسعة و ستین جزءا.
هوش مصنوعی: ما آتش دنیا را به عنوان یادآوری قرار داده‌ایم، یعنی این آتش می‌تواند یادآور آتش بزرگتری باشد که اگر کسی آن را ببیند، جهنم را به یاد می‌آورد. مقاتل و مجاهد گفته‌اند که این یادآوری برای مؤمنان است تا پند بگیرند. همچنین در حدیثی از پیامبر اسلام (ص) آمده است که آتش‌هایی که انسان‌ها روشن می‌کنند، تنها یک بخش از هفتاد بخش آتش جهنم است. وقتی از او پرسیده شد آیا همین مقدار کافی است، پاسخ داد که این آتش از آتش جهنم نود و نه بخش بیشتر دارد.
و قیل معناه جعلنا النعم التی تقدمت تذکرة لحق اللَّه و ما یجب من طاعته وَ مَتاعاً، ای بلعة و منفعة لِلْمُقْوِینَ ای المسافرین الذین نزلوا بالقواء و القی و هی الارض الخالیة البعیدة من العمران و الاهلین ففی النار اعظم نفع للمسافر اذا نزل بالارض القفر، یخبز بها خبزه و یصلح طعامه و یستدفئ بها فی حال برده فحاجة المسافر الیها اعظم من حاجة المقیم.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که نعمت‌ها و نعمت‌های قبلی به عنوان یادآوری از حق خداوند و نیاز به اطاعت از او و همچنین به عنوان وسیله‌ای برای استفاده و نفع برای مسافران توصیف شده‌اند. این مسافران معمولاً در مناطق خالی و بی‌جمعیت می‌مانند و در چنین زمین‌هایی آتش برایشان اهمیت زیادی دارد. زیرا آنها می‌توانند با استفاده از آتش غذا بپزند، غذا را درست کنند و در سرمای هوا گرم شوند. بنابراین، نیاز یک مسافر به آتش بیشتر از نیاز یک فرد مقیم است.
ثم ان اللَّه تعالی اجری السعادة باظهار النار و خلقها اذا اوری الزند لانه لو احتاج المسافر الی حملها مع نفسه لشق علیه ذلک ففی هذا اعظم عبرة و اعظم حجة.
هوش مصنوعی: سپس خداوند متعال، خوشبختی را در ظاهر شدن آتش و خلقت آن ایجاد کرده است، زیرا اگر مسافر مجبور بود آتش را با خود حمل کند، برای او دشوار می‌شد. در این موضوع عبرت‌های بزرگ و دلایل قوی وجود دارد.
و قیل المقوی الذی نفد زاده من قولهم اقوت الدار اذا خلت من ساکنیها.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که واژه "مَقوی" به معنای چیزی است که از آن برای تامین نیرو یا قوت استفاده می‌شود، و همچنین به خانه‌ای که خالی از ساکنانش باشد، اطلاق می‌شود.
و قیل المقوی المسافر الذی معه دابّة قویة.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که مسافری که با خود حیوانی قوی دارد، از نظر قدرت و توانایی در سفر در وضعیت بهتری قرار دارد.
بدأ اللَّه تعالی بذکر خَلَقَ الْإِنْسانَ فقال أَ فَرَأَیْتُمْ ما تُمْنُونَ لان النعمة فیه سابقة علی جمیع النعم ثم بما فیه قوام الناس و هو الحبّ فقال أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ ثم بالماء الذی یعجن به و یشرب علیه، فقال أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ ثم بالنار التی یخبز بها، فقال أَ فَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ فصار بمجموع الثلاثة طعاما لا یستغنی عنه الجسد ما دام حیا و ذکر عقیب کل واحد ما یأتی علیه و یفسده.
هوش مصنوعی: خداوند متعال با ذکر خلقت انسان آغاز میکند و می‌پرسد آیا به آنچه که تولید می‌کنید توجه کرده‌اید؟ زیرا نعمت‌هایی که در این زمینه وجود دارد، بر تمامی نعمت‌ها مقدم است. سپس به مواردی که پایه و اساس زندگی انسان‌ها را تشکیل می‌دهد، اشاره میکند که همان محبت است و بار دیگر می‌پرسد آیا به آنچه که می‌کارید فکر کرده‌اید؟ بعد به آب که هم برای نوشیدن و هم برای تهیه خمیر استفاده می‌شود، می‌پردازد و می‌پرسد آیا به آب‌نوشیدنی خود دقت کرده‌اید؟ سپس به آتش که برای پخت و پز استفاده می‌شود اشاره میکند و سوال میکند آیا به آتش‌سوزی که ایجاد می‌کنید توجه کرده‌اید؟ در نهایت، با جمع‌بندی این سه مورد، به غذایی که برای بقا ضروری است اشاره میکند و می‌افزاید که هر کدام از این موارد به مرور زمان ممکن است دچار تغییر و فساد شوند.
فقال فی الاول: نَحْنُ قَدَّرْنا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ.
هوش مصنوعی: او در ابتدا گفت: ما سرنوشت مرگ را برای شما مشخص کرده‌ایم.
و فی الثانی: لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْناهُ حُطاماً. و فی الثالث لَوْ نَشاءُ جَعَلْناهُ أُجاجاً و لم یقل فی الرابعة ما یفسدها بل قال: نَحْنُ جَعَلْناها تَذْکِرَةً یتّعظون بها، وَ مَتاعاً لِلْمُقْوِینَ المسافرین ینتفعون بها.
هوش مصنوعی: در مورد مورد دوم گفته شده که اگر بخواهیم، آن را به خاکستر تبدیل می‌کنیم. در مورد سوم نیز اگر بخواهیم، می‌توانیم آن را آب شور قرار دهیم. اما در مورد چهارم، به جای این که بگوید این چیزها را خراب میکند، بیان کرده که ما آن را به عنوان یادآوری قرار داده‌ایم تا مردم از آن پند بگیرند و همچنین به عنوان وسیله‌ای برای مسافران که از آن بهره‌مند شوند.
ثم قال فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ امر بتنزیه اللَّه تعالی و تقدّس عمّا لا یلیق بوصفه بعد ما ذکر ما یدل وحدانیّته من عظیم آیاته، و قیل معناه قل سبحان ربی العظیم.
هوش مصنوعی: سپس فرمود: پس با نام پروردگار بزرگت تسبیح بگویید. این به معنای تنزیه خداوند متعال از هر چیزی است که شایسته وصف او نیست، بعد از آنکه نشانه‌های بزرگی از یگانگی او را ذکر کرد. همچنین گفته شده است که معنا دارد که بگویید: «پاک است پروردگارم، بزرگ است.»
و جاء مرفوعا انّه لما نزلت هذه الآیة.
هوش مصنوعی: وقتی این آیه نازل شد، موضوعی مورد بحث قرار گرفت که نشان‌دهنده اهمیت و تاثیر آن بود.
قال علیه السلام اجعلوها فی رکوعکم و لما نزلت: سَبِّحِ اسْمَ رَبِّکَ الْأَعْلَی، قال اجعلوها فی سجودکم.
هوش مصنوعی: امام علیه السلام فرمودند: آیات را در رکوع خود قرار دهید و هنگامی که آیه «سبّح اسم ربّک الاعلی» نازل شد، فرمودند: آن را در سجده خود قرار دهید.
فَلا أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ معناه فاقسم و دخلت لا صلة للتوکید و قیل لا نفی و معناه: لیس الامر کما قال الکفار فی القرآن انه سحر و شعر و کهانة ثم ابتدأ فقال أُقْسِمُ بِمَواقِعِ النُّجُومِ.
هوش مصنوعی: من به مکان‌های قرارگیری ستارگان سوگند می‌خورم. این جمله به معنای قسم خوردن است و کلمه "نه" در اینجا برای تأکید نیست و گفته شده است که این جمله نفی نمی‌کند. در واقع، هدف این است که بگوید آنچه که کفار در مورد قرآن گفته‌اند، مانند اینکه قرآن سحر، شعر یا جادوگری است، درست نیست. سپس ادامه می‌دهد که به مکان‌های قرارگیری ستارگان قسم می‌خورد.
قرأ حمزة و الکسائی: بموقع النجوم علی التوحید. و قرأ الباقون: بِمَواقِعِ النُّجُومِ علی الجمع.
هوش مصنوعی: حمزه و الکسایی این آیه را به صورت "بموقع النجوم" با معنای تأکید بر توحید خوانده‌اند. در حالی که بقیه قاریان آن را "بمواقع النجوم" خوانده‌اند که به جمع اشاره دارد.
قال ابن عباس: اراد نجوم القرآن و سوره فانه کان ینزل علی رسول اللَّه (ص) متفرّقا نجوما فکانّه اقسم بنزول القرآن نجوما علی رسول اللَّه (ص) و قیل اقسم بقلب محمد (ص) لانه محل وقوع نجوم القرآن و قیل مواقع النجوم قلوب العلماء و قیل هی مغارب کواکب السماء و قیل منازلها، فکانه اقسم بقدرته علی مساقطها و مجاریها فی افلاکها، و قیل هی الارض تسقط علیها الکواکب و تتناثر لیوم القیامة و یحتمل ان النجوم نجوم الرجوم و زمانه لانها حدثت عند مولده (ص) و بعثته.
هوش مصنوعی: ابن عباس گفته است که منظور از "نجوم القرآن" و سوره، نازل شدن قرآن به صورت تدریجی بر پیامبر اسلام (ص) است. به گونه‌ای که گویی خداوند به نزول قرآن به شکل ستاره‌ای بر پیامبر (ص) قسم خورده است. همچنین گفته شده که ممکن است به دلیل قلب محمد (ص) قسم خورده باشد، زیرا این قلب محل دریافت وحی است. برخی هم بر این باورند که نجوم به دل‌های علمای بزرگ اشاره دارد و یا اینکه به مکان و موقعیت ستاره‌ها در آسمان ربط دارد. همچنین می‌توان به قدرت خداوند در حرکت و مسیر ستاره‌ها اشاره کرد. در نهایت گفته شده که ممکن است این "نجوم" به ستاره‌های دینی یا مربوط به زمان تولد و بعثت پیامبر (ص) نیز اشاره داشته باشد.
وَ إِنَّهُ لَقَسَمٌ لَوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ ای القسم، بنجوم القرآن قسم عظیم القدر لو تعلمون.
هوش مصنوعی: این یک سوگند بزرگ است، اگر شما می‌دانستید چقدر اهمیت دارد. قسمی به ستاره‌های قرآن که از ارزش بالایی برخوردارند، اگر فقط متوجه بودید.
إِنَّهُ لَقُرْآنٌ کَرِیمٌ کثیر الخیر عام المنافع تنال ببرکته الدنیا و الآخرة و الرؤیة و النعیم و قیل کَرِیمٌ ای عزیز لانه کلام اللَّه غیر مخلوق لم یلحقه التکوین و قیل کریم یکرم حافظه و یکرم قارئه، و قیل کریم یکرمه المؤمنون و الملائکة المقرّبون و قیل کریم لانّ یسره یغلب عسره.
هوش مصنوعی: این کتاب آسمانی، قرآن، بسیار با ارزش و پر خیر است که منافع زیادی دارد و به برکت آن انسان‌ها در زندگی دنیوی و آخرتی خود برخوردار می‌شوند. زیبایی آن در این است که کلام خداوند است و مخلوق نمی‌باشد و تحت تأثیر هیچگونه پدیده‌ای قرار نمی‌گیرد. علاوه بر این، قرآن حافظان و خوانندگان خود را بزرگ می‌دارد و مؤمنان و ملائکه مقرب آن را مورد احترام قرار می‌دهند. همچنین می‌توان گفت که قرآن به دلیل آسانی و سادگی آموزه‌هایش، بر دشواری‌ها غلبه میکند.
فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ای محفوظ مصون محروس عند اللَّه فی اللوح المحفوظ محفوظ من الشیاطین و قیل فِی کِتابٍ مَکْنُونٍ ای محفوظ فی المصاحف عن التبدیل فلا یغیّر منه حرف و لا لفظ کقوله: إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ.
هوش مصنوعی: در یک کتاب پنهان و محفوظ که در نزد خدا در لوح محفوظ نگهداری می‌شود و از دست شیطان‌ها در امان است، آمده است که این کتاب در مصاحف از تغییر و تبدل محفوظ است، به گونه‌ای که هیچ حرف و واژه‌ای از آن تغییر نمی‌کند، همانطور که فرموده‌اند: ما بی‌تردید آن را حفظ می‌کنیم.
لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ قال قتاده هی المصاحف التی فی السماء بایدی الملائکة السفرة الکرام البررة لا یمسّها الّا ملک مطهّر، اما المصاحف فی الدنیا فیمسّه الکافر النجس و المنافق الرجس و قیل ظاهر الآیة نفی و معناه نهی ای لا ینبغی ان یمسّه جنب او حائض او محدث و هو قول عطاء و طاووس و اکثر اهل العلم و به قال مالک و الشافعی و قال ابو حنیفة یجور للمحدث و الجنب حمل المصحف و مسّه و الاول قول اکثر العلماء لما
هوش مصنوعی: فقط افراد پاک و مطهّر می‌توانند به آن (مصحف) دست بزنند. قتاده گفته است که اشاره به مصاحفی دارد که در آسمان، در دستان فرشتگان نیکوکار و محترم قرار دارد و هیچ کس جز فرشتگان مطهّر نمی‌تواند به آنها دست بزند. اما مصاحف موجود در دنیا در دست کافر، نجس و منافق نیز قرار می‌گیرد. همچنین ممکن است معنای ظاهری آیه نافی باشد و بیان کند که نباید کسی که جنب، حائض یا محدث است به آن دست بزند. این نظریه مورد تایید عطاء، طاووس و بسیاری از علمای دیگر است. مالکی‌ها و شافعی‌ها نیز همین نظر را دارند، در حالی که ابو حنیفه معتقد است که محدث و جنب می‌توانند به مصحف دست بزنند. این دیدگاه مورد پذیرش اکثر علمای دین است.
روی عن عبد اللَّه بن ابی بکر بن محمد بن عمرو بن حزم ان فی الکتاب الذی کتبه رسول اللَّه (ص) لعمرو بن حزم ان لا یمسّ القرآن الا طاهر
هوش مصنوعی: در کتابی که رسول خدا (ص) برای عمرو بن حزم نوشته است، آمده که هیچ‌کس نمی‌تواند به قرآن دست بزند مگر آنکه پاک باشد.
و المراد بالقرآن المصحف سماه قرآنا علی قرب الجوار و الاتساع کما
هوش مصنوعی: مقصود از قرآن، مصحف است که به آن قرآن گفته می‌شود، به دلیل نزدیکی معنا و گسترش مفهوم آن.
روی ان رسول اللَّه (ص) نهی ان یسافر بالقرآن، الی ارض العدو و اراد به المصحف.
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) نهی کرده‌اند که قرآن را به سرزمین دشمنان ببرد و مقصود از این نهی، مصحف قرآن است.
و روی سالم بن عبد اللَّه بن عمر عن ابیه ان النبی (ص) قال لا تمسّ القرآن الا و انت طاهر. و لانه اجماع الصحابه، و سئل علی (ع) أ یمسّ المحدث المصحف؟
هوش مصنوعی: سالم بن عبد اللَّه بن عمر از پدرش نقل کرده که پیامبر (ص) فرموده‌اند: قرآن را جز در حالت طهارت نیاورید. این موضوع مورد توافق صحابه نیز بوده و از علی (ع) پرسیده شد که آیا فردی که طاهر نیست می‌تواند به مصحف دست بزند؟
فقال لا.
هوش مصنوعی: او گفت نه.
و قال عطاء: لا یقلّب الورق من المصحف الا المتوضّی.
هوش مصنوعی: عطاء گفت: تنها فردی که وضو دارد، می‌تواند ورق‌های قرآن را ورق بزند.
و اما الصبیان فلاصحابنا فیه وجهان: احدهما انهم یمنعون منه کالبالغین.
هوش مصنوعی: اما درباره کودکان، دو نظر وجود دارد: یکی اینکه آنها نیز مانند بزرگ‌ترها از این موضوع منع شده‌اند.
و الثانی انهم لا یمنعون لمعنیین: احدهما ان الصبی لو منع ذلک ادّی الی ان لا یتعلّم القرآن و لا یحفظه لان وقت تعلّمه و حفظه حال الصغر.
هوش مصنوعی: دلیل دوم این است که آنها مانع نمی‌شوند زیرا دو دلیل وجود دارد: یکی اینکه اگر کودک از آن چیزی منع شود، این باعث می‌شود نتواند قرآن را یاد بگیرد و حفظ کند، زیرا زمان مناسب برای یادگیری و حفظ قرآن در دوران کودکی است.
و الثانی ان الصبی و ان کان له طهارة فلیست بکاملة لان النیّة لا تصح منه فاذا جاز ان یحمله علی غیر طهر کامل جاز ان یحمله محدثا و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: دوم اینکه کودک هرچند دارای طهارت باشد، این طهارت کامل نیست زیرا نیت از او صحیح نمی‌باشد. بنابراین اگر این امکان وجود داشته باشد که او را بدون طهارت کامل حمل کنند، پس می‌توان او را در حالی که وضو ندارد نیز حمل کرد و خداوند داناتر است.
تَنْزِیلٌ مِنْ رَبِّ الْعالَمِینَ ای القرآن من عند رب العالمین. سمّی المنزل تنزیلا علی اتساع اللغة کالقدر للمقدور و الخلق للمخلوق.
هوش مصنوعی: این آیه بیان میکند که قرآن کتابی است که به عنوان نازل شده از جانب پروردگار جهانیان معرفی شده است. به همین دلیل، نام آن "تنزیل" قرار داده شده است که نشان‌دهنده انتقال وحی از سوی خدا به انسان‌ها است، مشابه واژه‌های دیگری که در زبان به کار می‌روند، مانند "قدر" برای مخلوق و "خلق" برای خلق‌شده.
أَ فَبِهذَا الْحَدِیثِ، ای بهذا القرآن، سمّاه حدیثا لان فیه ذکر حوادث الامور، أَنْتُمْ مُدْهِنُونَ ای مکذّبون کافرون و المدهن المنافق الذی یجری فی الظاهر علی خلاف ما هو فی الباطن. ادهن و داهن اذا اسرّ خلاف ما اظهر. و قیل المدهن المنافق الذی یلین جانبه لیخفی کفره و اصله من الدهن.
هوش مصنوعی: آیا به خاطر این سخن، که به قرآن اطلاق می‌شود، می‌توانید آن را "سخن" بنامید؟ زیرا در آن به ذکر حوادث و وقایع پرداخته شده است. آیا شما تظاهر به ایمان می‌کنید یا کافر و دروغگو هستید؟ "مُدهن" به فردی اطلاق می‌شود که در ظاهر رفتاری متفاوت از آنچه در باطن دارد، نشان می‌دهد. او در باطن برعکس چیزی که نشان می‌دهد عمل میکند. گفته شده که "مُدهن" به کسی اطلاق می‌شود که برای پنهان کردن کفر خود، به نرم‌خویی و مداراجات روی می‌آورد و ریشه آن به خود دهن بازمی‌گردد.
وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ ای تجعلون شکر رزقکم ان تکذّبوا رازقکم، نزلت فی المستمطرین بالانواء و ذلک انهم کانوا یقولون اذا مطروا بعد الجدوبة امطرنا بنوء کذا و لا یرون ذلک من قبل اللَّه عز و جل، و روی عن ابن عباس: ان النبی (ص) خرج فی بعض اسفاره فعطش اصحابه و احتاجوا الی الماء. فقال (ص) أ رأیتم ان دعوت لکم، فسقیتم فلعلکم تقولون سقینا هذا المطر بنوء کذا، فقالوا یا رسول اللَّه ما هذا بحین الانواء ثم صلّی رکعتین و دعا فهاجت ریح هیّمت سحابة فمطروا حتی سالت الاودیة و ملئوا الأسقیة، ثم رکب النبی علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات، فمرّ برجل یغترف بقدح له و یقول سقینا بنوء کذا و لم یقل هذا من رزق اللَّه فانزل اللَّه سبحانه تعالی و تقدّس وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.
هوش مصنوعی: در این متن به مسأله‌ای اشاره شده که برخی افراد بر این باور بودند که باران و آب و هوای مطلوب حاصل زنجیره‌ای از ستاره‌ها و یا پدیده‌های طبیعی است و ارتباطی به اراده خداوند ندارد. داستانی از پیامبر اسلام ذکر شده که در یک سفر، وقتی یارانش به آب نیاز داشتند، ایشان دعا کردند و پس از آن بارانی شروع به باریدن کرد. در این هنگام، یکی از مردان در حال برداشت آب بود و ادعا می‌کرد که باران به خاطر یک ستاره خاص آمده است و نه از سوی خداوند. در پاسخ به این نوع تفکر، آیه‌ای نازل شد که به آنها یادآوری میکند که رزق و روزی آنها حقیقتاً از جانب خداست و نمی‌توانند آن را انکار کنند.
و کان علیه الصلاة و السلام یقول لو حبس اللَّه سبحانه القطر عن امّتی عشر سنین ثم انزل لاصبحت طائفة منهم یقولون: سقینا بنوء کذا.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند که اگر خداوند باران را برای امت من به مدت ده سال متوقف کند و سپس آن را نازل کند، آنگاه برخی از آنها خواهند گفت: ما به خاطر فلان ستاره باران گرفتیم.
و عن زید بن خالد الجهنی قال: صلّی لنا رسول اللَّه (ص) صلاة الصبح بالحدیبیة فی اثر سماء کان من اللیل فلما انصرف اقبل علی الناس، فقال هل تدرون ما ذا قال ربکم قالوا اللَّه و رسوله اعلم قال اصبح من عبادی مؤمن بی و کافر فاما من قال مطرنا بفضل اللَّه و رسوله و برحمته فذلک مؤمن بی کافر بالکوکب و اما من قال مطرنا بنوء کذا و کذا، فذلک کافر بی مؤمن بالکوکب.
هوش مصنوعی: زید بن خالد جهنی نقل میکند که رسول‌الله (ص) در حدیبیه نماز صبح را به جماعت خواند و بعد از نماز به مردم رو کرد و پرسید آیا می‌دانید پروردگار شما چه گفته است؟ مردم پاسخ دادند که خدا و پیامبرش داناترند. ایشان فرمودند: در میان بندگانم صبحگاهی وجود دارد که به من ایمان دارد و کافر است، و کسانی که می‌گویند باران به برکت خدا و پیامبرش و رحمت او باریده، آنها به من ایمان دارند و نسبت به ستاره‌ها کافرند. اما کسانی که می‌گویند باران به خاطر فلان و فلان ستاره باریده، آنها کافر به من و مؤمن به ستاره‌ها هستند.
و عن ابی هریرة عن رسول اللَّه (ص) قال: ما انزل اللَّه من السماء من برکة الا اصبح فریق من الناس بها کافرین ینزل اللَّه الغیث فیقولون بکوکب کذا و کذا.
هوش مصنوعی: ابو هریره از پیامبر (ص) نقل میکند که خداوند هیچ برکت و رحمت آسمانی را نازل نمی‌کند، مگر اینکه گروهی از مردم به آن کفر می‌ورزند و وقتی باران می‌بارد، می‌گویند این باران به خاطر فلان ستاره یا علتی دیگر است.
و قیل وَ تَجْعَلُونَ رِزْقَکُمْ ای حظکم و نصیبکم من القرآن، أَنَّکُمْ تُکَذِّبُونَ.
هوش مصنوعی: شما به دنبال تقسیم بندی قرآن هستید و می‌خواهید سهم و پاداش خود از آن را مشخص کنید، اما در واقع به آیات و حقایق آن کذب می‌گویید.
قال الحسن خسر عبد لا یکون حظه من کتاب اللَّه الا التکذیب به. و یروی انه (ص) قال: انّ اخوف ما اخاف علی امّتی ثلث: حیف الأئمة و تکذیب بالقدر و ایمان بالنجوم ثم حذّرهم فقال: فَلَوْ لا إِذا بَلَغَتِ الْحُلْقُومَ الحلقوم مجری النفس و البلعوم مجری الطعام.
هوش مصنوعی: حسن گفته است که کسی که تنها نصیبش از کتاب خداوند، انکار آن باشد، به حقیقت باخته است. همچنین روایت شده که پیامبر(ص) فرمودند: سه چیز بیشتر از همه مرا نگران امت من کرده است: ظلم از سوی رهبران، انکار تقدیر و اعتقاد به نجوم. سپس پیامبر(ص) به آنها هشدار داد و گفت: زمانی که روح به گلو نزدیک می‌شود و در حال خروج است، چه خواهند کرد؟
یقول تعالی فهلا اذا بلغت الحلقوم عند النزع وَ أَنْتُمْ یا اقرباء المیت الذین حوله تَنْظُرُونَ الیه متی تخرج نفسه و قیل تنظرون الی امری و سلطانی لا یمکنکم الدفع و لا تملکون شیئا و قیل و انتم تنظرون ان یحلّ بکم ما حلّ به.
هوش مصنوعی: خداوند میفرماید: آیا هنگامی که جان فرد مورد نظر به حلقومش نزدیک می‌شود و شما، نزدیکان او، به او نگاه می‌کنید که چه زمانی جانش بیرون می‌آید، متوجه نمی‌شوید که در آن لحظه شما به هیچ‌وجه نمی‌توانید کمکی کنید و هیچ چیزی در دست ندارید؟ شما فقط نظاره‌گر سرنوشت او هستید که ممکن است برای شما نیز پیش بیاید.
و فی الخبر لا یموت احد حتی یعلم أ هو من اهل الجنة ام من اهل النار.
هوش مصنوعی: در خبری آمده است که هیچ‌کس نمی‌میرد مگر اینکه بداند آیا از اهل بهشت است یا از اهل جهنم.
وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْکُمْ یعنی بالقدرة و العلم، وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ قربنا منه. و قیل نحن اقرب الیه و اقدر منکم علیه، وَ لکِنْ لا تُبْصِرُونَ قربی و لا تعرفون قدرتی.
هوش مصنوعی: ما از او به شما نزدیکتر هستیم، از نظر قدرت و علم، اما شما این نزدیکی را نمی‌بینید. همچنین گفته شده است که ما به او نزدیکتر و نسبت به او توانمندتر از شما هستیم، اما شما نه تنها این نزدیکی را نمی‌بیند بلکه قدرت ما را نیز درک نمی‌کنید.
فَلَوْ لا إِنْ کُنْتُمْ غَیْرَ مَدِینِینَ تَرْجِعُونَها إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ ای هلا ان کنتم غیر مجزیین، محاسبین تَرْجِعُونَها، ای تردّون روح هذا المیت الی جسده، إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی قولکم: لَوْ کانُوا عِنْدَنا ما ماتُوا وَ ما قُتِلُوا.
هوش مصنوعی: اگر شما از حسابرسی و پاسخگویی معاف هستید، چرا روح این مرده را به بدنش برنمی‌گردانید، اگر در گفته‌های خود راست می‌گویید که: اگر آنها در نزد ما بودند، نه می‌مردند و نه کشته می‌شدند؟
و قیل إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فی ان لا بعث. و قوله: تَرْجِعُونَها، جواب لو لا الاولی و الثانیة و مثل هذا جائز فی کلامهم کقوله: فَإِمَّا یَأْتِیَنَّکُمْ مِنِّی هُدیً فَمَنْ تَبِعَ هُدایَ فَلا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ اجیبا بجواب واحد و تقدیر الآیة: ان کان الامر کما تقولون انه لا بعث و لا حساب و لا اله یجازی فهلا تردّون نفس من یعزّ علیکم اذا بلغت الحلقوم و اذ لم یمکنکم ذلک فاعلموا ان الامر الی غیرکم و هو اللَّه عز و جل فآمنوا.
هوش مصنوعی: اگر شما در ادعای خود مبنی بر این که هیچ بعثی وجود ندارد، صادق هستید، پس چرا جان کسی را که برایتان عزیز است، در زمانی که به دم مرگ نزدیک می‌شود، باز نمی‌گردانید؟ و چون نمی‌توانید چنین کاری را انجام دهید، بدانید که کار به دست کسان دیگری است و آن خداوند متعال است، پس به او ایمان بیاورید.
ثم ذکر طبقات الخلق عند الموت و بیّن درجاتهم فقال: فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ هذا رجوع الی التقسیم فی اول السورة فالمقرّبون هم السابقون و هم اهل جنة عدن.
هوش مصنوعی: سپس دربارهٔ طبقات مختلف انسان‌ها در زمان مرگ صحبت کرد و درجات آنها را مشخص کرد. او گفت: اگر فردی از مقربان باشد، این به نوعی به تقسیم‌بندی که در ابتدای سوره آمده بازمی‌گردد. مقربان همان کسانی هستند که پیشتازند و به بهشت عدن خواهند رفت.
فَرَوْحٌ، قرأ یعقوب: فروح بضم الراء و الباقون بفتحها. فمن قرأ بالضم فمعناه الحیاة الدائمة لهم.
هوش مصنوعی: فَرَوْحٌ به معنای زندگی دائم و همیشگی است. در اینجا، یعقوب این کلمه را با ضمه بر روی حرف "ر" خوانده است، در حالی که بقیه با فتحه آن را می‌خوانند.
و قال الحسن: معناه تخرج روحه فی الریحان ای یشمّ عند الموت ریحانة فتخرج بها روحه.
هوش مصنوعی: و حسن میفرماید: معنا این است که روح او در هنگام مرگ به عطر ریحان منتقل می‌شود، یعنی او در لحظه مرگ عطر ریحان را استشمام کرده و با همان عطر روحش خارج می‌شود.
و من قرأ بالفتح فمعناه فله روح ای راحة و فرح عند الموت.
هوش مصنوعی: کسی که با فتحه بخواند، معنی‌اش این است که او در زمان مرگ روحی از آرامش و شادی خواهد داشت.
و قیل الروح الاستراحة و الریحان الرزق و قیل الروح فی القبر و الریحان فی الجنة معدّلهم و قیل الروح النجاة من النار و الریحان دخول دار القرار.
هوش مصنوعی: در مورد روح گفته شده که آرامش و آسایش است و همچنین رایحه خوش به معنای روزی و رزق می‌باشد. در برخی تفاسیر آمده روح در قبر وجود دارد و رایحه خوش در بهشت آماده است. همچنین گفته شده که روح به معنای نجات از آتش جهنم و رایحه خوش به معنای ورود به سرای آرامش و قرار است.
و قال الزجاج: الریحان هاهنا التحیة لاهل جنة عدن.
هوش مصنوعی: زجاج می‌گوید: در اینجا ریحان به معنی سلام و درود به اهل بهشت عدن است.
وَ أَمَّا إِنْ کانَ، المتوفی، مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ ای سلامة لک یا محمد منهم فلا تهتم لهم فانهم سلموا من عذاب اللَّه عز و جل و انک تری فیهم ما تحب من السلامة.
هوش مصنوعی: اگر کسی که فوت کرده از صاحبان بهشتیان باشد، سلام بر تو ای محمد از سوی آنها. پس نگران آنها نباش زیرا که آنها از عذاب خداوند محفوظ هستند و تو در میان آنها چیزهایی را خواهی دید که دوست داری و به آرامش می‌رسی.
و قیل فَسَلامٌ لَکَ، ای امن لک من شقاوتهم.
هوش مصنوعی: سلام بر تو، ای کسی که از سختی‌ها و مشکلات آنان در امان هستی.
آورده‌اند در بعضی کتب که عایشه از حضرت سلطان کونین و امام الثقلین النبی الهاشمی اعنی النبی الامی العربی محمد المصطفی (ص) پرسید که یا رسول اللَّه از آن رازها که شب معراج رفت و حضرت احدیت جل جلاله و عم نواله و عظم شأنه و عزت کبریاؤه در کلام قدیم میفرماید که فَأَوْحی إِلی عَبْدِهِ ما أَوْحی چه بود؟ اگر لختی که گفتنی است با من گویی.
هوش مصنوعی: در برخی از کتاب‌ها آمده است که عایشه از پیامبر اسلام، حضرت محمد (ص)، سؤال کرد که یا رسول الله، درباره آن رازهایی که در شب معراج revealed شد و خداوند در کلام قدیم میفرماید: «پس به بنده‌اش آنچه را که می‌خواست وحی کرد» چه بود؟ اگر ممکن است کمی از آنچه را که می‌توان گفت با من در میان بگذاری.
رسول هاشمی و نبیّ مطلبی علیه افضل الصلوات و اکمل التحیات فرمود: یا عایشه گفتم خداوندا امّتهای گذشته چون سر از اطاعت بگردانیدند قومی را سنگ باران فرمودی، قومی را بزمین فرو بردی، قومی را صورت بگردانیدی، خداوندا با امت من چه خواهی فرمود و ایشان را حکم چه رانده‌ای؟
هوش مصنوعی: رسول هاشمی و نبی مطلبی درباره افضل الصلوات و اکمل التحیات گفتند: ای عایشه، من به خداوند گفتم که امّتهای گذشته به محض اینکه از اطاعت خدا سرپیچی کردند، برخی از آنها را سنگسار کردی، برخی را در زمین فرو بردی و برخی دیگر را دگرگون کردی. حالا، ای خدا، با امّت من چه خواهی کرد و حکمت تو درباره آنها چیست؟
حضرت عزت جل و علا فرمود فَسَلامٌ لَکَ مِنْ أَصْحابِ الْیَمِینِ.
هوش مصنوعی: خداوند متعال فرمود: "سلام بر تو از جانب اصحاب یمین."
تو در کار ایشان همه سلامت و امن و عافیت‌دان و دل خویش از ایشان بسلامت دار و ایمن باش.
هوش مصنوعی: شما در کارهای آنان همواره در امان و سلامت خواهید بود و دل خود را از ایشان در امان نگه دارید و از آنها ایمن باشید.
اگر گذشتگان را سنگ‌باران فرستادم، امت تو را رحمت باران فرستادم و فرستم که من در ازل فرموده‌ام و حکم رانده که: عَسی رَبُّکُمْ أَنْ یَرْحَمَکُمْ کَتَبَ رَبُّکُمْ عَلی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ.
هوش مصنوعی: اگر به گذشته‌ها عذابی فرستادم، برای امت تو رحمت و بارانی فرستاده‌ام و باران رحمت خود را ادامه خواهیم داد، چرا که من از ابتدا تعیین کرده‌ام و حکمی صادر کرده‌ام که امید است پروردگارتان به شما رحم کند، زیرا پروردگارتان بر خود رحمت را نوشته است.
و اگر از ایشان قومی را بزمین فرو بردم اینان را بآسمان بر آرم و بجنّات مأوی رسانم که من در ازل فرموده‌ام: فَلَهُمْ جَنَّاتُ الْمَأْوی نُزُلًا.
هوش مصنوعی: اگر از میان آنها گروهی را به زمین فرو ببرم، آنها را به آسمان برمی‌دارم و به بهشت‌هایی می‌رسانم که من در آغاز فرموده‌ام: "برای آنها بهشت‌هایی است که محل اقامت خواهد بود."
و اگر ایشان را صورت خلقت بگردانیدم، اینان را صورت عمل بگردانم، سیّئات را حسنات کنم. که من در ازل فرموده‌ام.
هوش مصنوعی: اگر من آنها را به گونه‌ای دیگر خلق کنم، می‌توانم اعمالشان را تغییر دهم و کارهای بدشان را به نیکی تبدیل کنم، چرا که این موضوع را از ابتدا مقرر کرده‌ام.
فَأُوْلئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ.
هوش مصنوعی: خداوند عمل‌های بد آنها را به عمل‌های نیک تبدیل میکند.
یا محمد و اگر نه آن بودی که من دوست دارم که با امت تو سخن گویم و عتاب کنم، خود با ایشان من حساب نکردی، لو لا انی احب معاتبتهم لما حاسبتهم.
هوش مصنوعی: ای محمد، اگر این نبود که من دوست دارم با امت تو صحبت کنم و از آنها انتقاد کنم، خودت با آنها حساب و کتاب نمی‌کردی. اگر دوست نداشتم که از آنها انتقاد کنم، هرگز به حسابشان نمی‌رسیدم.
و قیل قوله: فَسَلامٌ لَکَ، هذا خطاب لکل من مات منهم یقول له الملائکة یبشرونه عند قبض روحه سلام لک انک من اصحاب الیمین و قیل یبشرونه عند الخروج من القبر و قیل هذا من المقلوب ای سلام لاصحاب الیمین منک ای انک تلقاهم فی الجنة.
هوش مصنوعی: این عبارت به این معناست که سلامی که در اینجا ذکر شده، به تمامی افرادی که از دنیا رفته‌اند، خطاب می‌شود. فرشتگان در زمان قبض روح به آنها تبریک می‌گویند و می‌گویند: "سلام بر تو! تو از اهل بهشتی." همچنین گفته شده که این بشارت ممکن است در هنگام خروج از قبر نیز به آنها داده شود. برخی نیز بر این عقیده هستند که این سلام به معنای سلامی از جانب اهل بهشت به اهل بهشت است و به این معناست که تو آنها را در بهشت ملاقات خواهی کرد.
وَ أَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُکَذِّبِینَ، بالبعث، الضَّالِّینَ عن الهدی و هم اصحاب المشأمة فَنُزُلٌ مِنْ حَمِیمٍ ای له نزل من حمیم ای غذاؤهم و معاشهم و نصیبهم من جهنم ماء حار.
هوش مصنوعی: اگر او از کسانی باشد که به قیامت دروغ می‌گویند و از راه هدایت گمراه هستند، آنها هم اهل شقاوت هستند و سرنوشتشان نوشیدن آب جوشان است که غذای آنها و معیشتشان و سهمشان از جهنم خواهد بود.
وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ ای اقامة فی جحیم و هو ما عظم من النار.
هوش مصنوعی: و برپایی جهنم به معنای استقرار در جهنم است که همان آتش بزرگ است.
إِنَّ هذا الذی ذکرت لهؤلاء الفرق الثلث و قیل کل ما ذکرنا فی هذه السورة، لَهُوَ حَقُّ الْیَقِینِ ای هو یقین حق الیقین، ای الخبر الذی لا شک فیه اضاف الی نفسه کیوم القیامة و مسجد الجامع.
هوش مصنوعی: این مطلبی که برای این سه گروه ذکر شد و همچنین تمام آنچه در این سوره بیان شده، حقیقتی است که یقین کامل دارد، یعنی خبری است که هیچ شکی در آن نیست و به خودی خود به روز قیامت و مسجد جامع مربوط می‌شود.
و قیل التقدیر: حق الامر الیقین. و الیقین علم یحصل به ثلج الصدر و یسمی برد الیقین و قیل هو علم یحصل بالدلیل.
هوش مصنوعی: و در مورد تعیین حقیقت گفته شده است: حق بر امر مشخص و یقینی است. یقین به علمی اطلاق می‌شود که به وسیله آن آرامش در دل حاصل می‌شود و به نام خنکای یقین نیز شناخته می‌شود. همچنین گفته شده است که این علم از طریق دلیل به دست می‌آید.
و قال قتادة ان اللَّه عز و جل: لیس تارکا احدا من الناس حتی یقفه علی الیقین من هذا القرآن. فاما المؤمن فایقن فی الدنیا فنفعه ذلک یوم القیامة و اما الکافر فایقن یوم القیامه حین لا ینفعه.
هوش مصنوعی: قتاده می‌گوید که خداوند هیچ‌کس را رها نمی‌کند مگر اینکه او را به یقین و حقیقت این قرآن می‌رساند. مؤمن در دنیا به یقین می‌رسد و این یقین در روز قیامت برایش سودمند خواهد بود، اما کافر تنها در روز قیامت به یقین می‌رسد و در آن زمان دیگر این یقین برایش نفعی نخواهد داشت.
فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّکَ الْعَظِیمِ فیه دلالة علی ان الاسم هو المسمّی لانه لا یجوز ان یکون المسبّح غیر اللَّه و المعنی اذکره باسمائه العلی و صفاته الحسنی و قیل نزّه اللَّه عما نسب الیه من السوء.
هوش مصنوعی: پس با نام پروردگار عظیمش تسبیح بگوی، زیرا این جمله نشان‌دهنده این است که نام، همان چیز مورد اشاره است، چرا که نادرست است که تسبیح دهنده غیر از خدا باشد. این به معنای یادآوری نام‌های پربار و صفات نیکوی او است و گفته شده است که خدا را از هر گونه بدی که به او نسبت داده شده، منزّه بدانیم.
روی صلة بن زفر عن حذیفة: انه صلّی مع النبی (ص)، فکان یقول فی رکوعه: «سبحان ربی العظیم» و فی سجوده: «سبحان ربی الاعلی». و ما اتی علی آیة رحمة الا وقف و سأل و ما اتی علی آیة عذاب الا وقف و تعوّذ.
هوش مصنوعی: روی صلة بن زفر از حذیفه روایت شده است که او با پیامبر (ص) نماز خوانده و در رکوع می‌گفت: «پاک است پروردگار من، عظیم» و در سجده می‌گفت: «پاک است پروردگار من، عالی». همچنین هرگاه به آیه‌ای که در آن رحمت ذکر شده بود می‌رسید، می‌ایستاد و می‌خواست که خداوند رحمتش را عطا فرماید، و هرگاه به آیه‌ای که در آن عذاب بیان شده بود می‌رسید، می‌ایستاد و از عذاب خداوند پناه می‌برد.
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه ص: کلمتان خفیفتان علی اللسان ثقیلتان فی المیزان حبیبتان الی الرحمن: سبحان اللَّه و بحمده، سبحان اللَّه العظیم.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل میکند که پیامبر اسلام فرمودند: دو عبارت هستند که بر زبان آسان و در میزان اعمال سنگین‌اند و مورد محبت خداوند هستند: "سبحان اللَّه و بحمده" و "سبحان اللَّه العظیم".
و عن عبد اللَّه بن مسعود قال سمعت رسول اللَّه (ص): من قرأ سورة الواقعة کل لیلة لم تصبه فاقة ابدا.
هوش مصنوعی: عبدالله بن مسعود نقل میکند که رسول الله (ص) فرمودند: هرکس هر شب سوره واقعه را بخواند، هرگز دچار فقر نخواهد شد.
میبدی