قوله: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ آیات مواعظ و زواجر و ذکر عذاب و عقوبت کافران در پیش داشت تا مؤمنان بدان عبرت گیرند و پند پذیرند و در خوف و خشیت بیفزایند و در طاعت و عبادت کوشش نمایند و فرا اسباب نجات خود بینند و این عظیم‌تر نعمتی است از حق جل جلاله بر بندگان و لهذا ذکر عقیب کلّ آیة: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ پس مآل و مرجع مؤمنان و بیان ثواب طاعات ایشان درگرفت فرمود: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ.
مقام هم مصدر است و هم مکان، اگر مصدر نهی، معنی آنست که آن کس که در دنیا بوقت معصیت ترسد از ایستادن وی روز قیامت بحضری عزت در مقام حساب، و از آن ترس معصیت و شهوت بگدازد، فردا او را دو بهشت است، یکی ثواب خوف را و دیگر ترک معصیت را.
و اگر مقام بر موضع و مکان نهی پس اینجا مضمری محذوف است یعنی خاف مقام حساب ربه، آن کس که از مقام حساب حق بترسد داند که او را در آن مقام بدارند و از وی سؤال کنند کقوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ. او را دو بهشت است یکی جنة عدن و دیگر جنة النعیم. یکی نشستگاه خویش و دیگر نشستگاه جفتان و خادمان وی.
مفسران گفتند این آیت در شأن بو بکر صدیق فرو آمد، شرب لبنا فقیل له انه من غیر حل فاستقاء. و قال قتاده ان المؤمنین خافوا ذلک المقام فعملوا اللَّه و قاموا باللیل و النهار.
و فی الخبر الصحیح عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص) من خاف ادلج و من ادلج بلغ المنزل الا ان سلعة اللَّه غالیة الا ان سلعة اللَّه الجنة.
و عن عطاء بن یسار عن ابی الدرداء: انه سمع رسول اللَّه (ص) یقصّ علی المنبر و هو یقول: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ. قلت و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه فقال رسول اللَّه (ص) الثانیة: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ. فقلت الثانیة: و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه. فقال رسول اللَّه (ص) الثالثة: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ فقلت الثالثة: و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه. فقال: و ان رغم انف ابی الدرداء.
قال بعض المفسرین فی قوله: جنتان ای جنة للانس و جنة للجن. معنی آنست که هر که از مقام حساب پیش حق تعالی ترسد از آدمی و پری، هر یکی را بهشتی است.
پرهیزکاران مردمان را بهشتی و پرهیزکاران پریان را بهشتی.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بایّ نعمة من نعمه فی الجنتین، ثم وصف الجنتین، فقال ذَواتا أَفْنانٍ ای اغصان واحدها فنن و هو الغصن المستقیم طولا و قیل ذَواتا أَفْنانٍ ای الوان و انواع من الاشجار و الثمار واحدها فن یقال: هو الجنة کله افنان الاشجار متکاوسة غیر انها لا ترد شیئا. و قیل جنتان من الیاقوت الاحمر و الزبرجد الا خضر، ترابها الکافور و العنبر و حمأتها المسک الاذفر، کل بستان مسیرة مائة سنة فی وسط کل بستان دار من نور.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بالاغصان ام بالالوان.
فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ بالماء الزلال احدیها التسنیم و الأخری السلسبیل.
و قیل احدیهما من ماء غیر آسن و الأخری من خمر لذّة للشاربین، تجریان من جبل من مسک.
قال ابو بکر محمد بن عمر الورّاق فیهما عینان تجریان لمن کانت له فی الدنیا عینان تجریان بالبکاء.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بایّ العینین تجحدان.
فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ ای فیهما من کل ما یتفکه به صنفان رطب و یابس کالرطب و التمر و العنب و الزبیب.
قال ابن عباس ما فی الدنیا ثمرة حلو و لا مرّ الا و هی فی الجنة حتی الحنظل الا انه حلو.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ. بایّ الصنفین تجحدان.
مُتَّکِئِینَ ای جالسین جلسة الملوک جلوس راحة و دعة عَلی فُرُشٍ جمع فراش و هو ما استمهد للجلوس و النوم.
بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ جمع بطانة و الاستبرق الدیباج الثخین الغلیظ.
قیل لسعید بن جبیر البطائن من استبرق فما الظواهر.
قال هذا مما قال اللَّه تعالی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ.
و قیل بطائنها من استبرق و ظواهرها من نور جامد.
و قال ابن عباس وصف البطائن و ترک الظواهر لانه لیس فی الارض احد یعرف ما الظواهر وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ ای ما یجتنی من ثمر الجنتین قریب یناله القائم و القاعد و النائم.
و قیل اذا ارادوه دنا من افواههم، فیتناولون من غیر تعب.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بالظهارة ام بالبطانة.
فِیهِنَّ ای فی الجنان و قیل فی الفرش قاصِراتُ الطَّرْفِ یعنی الحواری قصرن اعینهن علی ازواجهن فلا یطمحن الی غیرهم و تقول لزوجها و عزة ربی ما اری فی الجنة شیئا احسن منک، فالحمد للَّه الذی جعلک زوجی و جعلنی زوجک.
و قصر الطرف ایضا من الحیاء و الغنج. قصر الطرف چون بر معنی حیا و غنج بود معنی قاصرات الطرف آنست که: کنیزکان بهشتی نازنینان‌اند، از ناز فرو شکسته چشمان‌اند.
لَمْ یَطْمِثْهُنَّ. الطمث المجامعة بالتدمیة ای ما ادماهن بالجماع احد.
قال مجاهد اذا جامع الرجل فلم یسمّ اللَّه انطوی الجانّ علی احلیله فجامع معه فذلک قوله: لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ.
گفته‌اند که إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ دلیل آنست که مسلمان جن در بهشت باشند و از ایشان جماع بود با جنس خویش نه با جنس انس و معنی الایة: حور الانس لم یطمثهن انس و حور الجن لم یطمثهن جن.
مقاتل گفت: مراد باین حور بهشتی‌اند که ایشان را در بهشت آفریدند و هرگز هیچ کس بایشان نارسیده و نه دست بایشان برده.
حسن گفت زنان دنیوی‌اند که بعد از آنکه ایشان را در آن جهان باز نو آفریدند در بهشت هیچ کس بایشان نرسید پیش از شویان خویش.
در این سورة دو جای فرمود لَمْ یَطْمِثْهُنَّ. کسایی یکی از آن بضم میم خواند و آن دیگر بکسر میم. اگر اول بضم خواند آخر بکسر خواند و اگر اول بکسر خواند آخر بضم خواند و السبب فی ذلک ما روی ابو اسحاق السبیعی قال کنت اصلّی خلف اصحاب علی (ع) فاسمعهم یقرءون: لَمْ یَطْمِثْهُنَّ، بضم المیم و کنت اصلّی خلف اصحاب عبد اللَّه بن مسعود فاسمعهم یقرءون بکسر المیم فکان الکسائی یضم احدیهما و یکسر الأخری لئلّا یخرج عن هذین الاثرین.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بقصر اطرافهن، ام بانهن لم یطمثن، کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ ای کانهن الیاقوت حمرة و صفاء، و المرجان بیاضا و ضیاء.
روی عن ابی سعید فی صفة اهل الجنة عن رسول اللَّه (ص) لکل رجل منهم زوجان علی کل زوجة سبعون حلّة یری مخ سوقهن دون لحمهما و دمائهما و حللهما.
و روی عن ابی هریرة ان رسول اللَّه (ص) قال اول زمرة تدخل الجنة علی صورة القمر لیلة البدر و الذین علی اثرهم کاشدّ کوکب اضاءة. قلوبهم علی قلب رجل واحد لا اختلاف بینهم و لا تباغض، لکل امرئ منهم زوجتان کل واحدة منهما یری مخ ساقها من وراء لحمها من الحسن.
«یسبحون اللَّه بکرة و عشیا لا یسقمون و لا یمتخطون و لا یبصقون، آنیتهم الذهب و الفضة و امشاطهم الذهب و وقود مجامرهم الالوة و ریحهم المسک.
و عن عبد اللَّه بن مسعود عن النبی (ص) ان المرأة من اهل الجنة لیری بیاض ساقها من وراء سبعین حلة من حریر و مخّها.
ان اللَّه عز و جل یقول کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ فاما الیاقوت فانه حجر لو ادخلت فیه سلکا ثم استصفیته لرأیته من ورائه.
و قال عمرو بن میمون ان المرأة من الحور العین لتلبس سبعین حلة فیری مخّ ساقها من ورائها کما یری الشراب الاحمر فی الزجاجة البیضاء.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بمشابهته الیاقوت ام بمشابهته المرجان.
هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ هل هاهنا بمعنی ما کقوله: فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ. یعنی ما جزاء من احسن فی الدنیا الا ان یحسن الیه فی الآخرة.
و قال ابن عباس هل جزاء من قال: لا اله الا اللَّه و عمل بما جاء به محمد (ص) الا الجنة.
عن انس بن مالک قال قرأ رسول اللَّه (ص) هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ.
ثم قال هل تدرون ما قال ربکم قالوا اللَّه و رسوله اعلم، قال یقول هل جزاء من انعمت علیه بالتوحید الا الجنة.
و فی روایة ابن عباس و ابن عمر قالا قال رسول اللَّه (ص) یقول اللَّه تعالی ما جزاء من انعمت علیه بمعرفتی و توحیدی الا ان امکّنه جنتی و حظیرة قدسی برحمتی.
و قال محمد ابن الحنفیّة هی مسجّلة للبرّ و الفاجر ای سواء فی هذا ابرار الخلق و فجّارهم، انه من احسن احسن الیه، للفاجر فی دنیاه و للبر فی اخراه.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ باحسان التوفیق فی الدنیا ام باحسان الثواب فی الآخرة.
وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ. ای من دون الجنتین الاولیین جنّتان اخریان: جنتان من فضة آنیتهما و ما فیهما و جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما و لکل رجل و امرأة من اهل الجنّة جنتان، احدیهما جزاء اعماله و الأخری ورثوها عن الکفار و هو قوله عز و جل: أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الآیة و قوله: نُورِثُ مِنْ عِبادِنا.
و فی الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص) جنتان من فضة آنیتهما و ما فیهما و جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما و ما بین القوم و بین ان ینظروا الی ربهم الّا رداء الکبریاء علی وجهه فی جنة عدن. و قیل لکل واحد منهم اربع جنان فی الجهات الاربع: بین یدیه و من خلفه و یمینه و شماله.
و قیل اربع جنان علی التوالی لیتضاعف له السرور بالتنقل من جنة الی جنة و یکون امتع لانه ابعد من الملک فیما طبع علیه البشر.
و قیل الجنتان الاولیان افضل منهما.
و الآخریان ادون منهما فالاولیان: جنات عدن و جنة الفردوس و الآخریان: جنة النعیم و جنة المأوی.
و قیل الاولیان للمقربین السابقین، فیهما من کل فاکهة زوجان و الآخریان لاصحاب الیمین و التابعین فیهما فاکهة و نخل و رمان.
و قیل الاولیان جنتان فی القصر و الآخریان خارج القصر.
و قیل الاولیان للرجال و الولدان و الآخریان للنساء و الحور العین.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بایّ الجنتین تجحدان.
مُدْهامَّتانِ، ای، ناعمتان سوداوان من ریّهما و شدة خضرتهما لان الخضرة اذا اشتدت ضربت الی السواد و الفعل منه ادهامّ یدهامّ فهو مدهامّ و هما مدهامتان ای الغالب علی هاتین الجنتین النبات و الریاحین المنبسطة علی وجه الارض و فی الاولیین الاشجار و الفواکه.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، منهما.
هِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ
، تفوران بالماء لا تنقطعان. و النضخ ان تفور العین بالماء و هو اکثر من النضج و انما وصفها بالنضخ لان الماء الذی یفور و یجری امتع من الماء الراکد.
قال ابن مسعود تنضخان علی اولیاء اللَّه بالمسک و الکافور. و قال ابن عباس تنضخان بالخیر و البرکة علی اهل الجنة. و قال سعید بن جبیر: بالماء و الوان الفاکهة. و قال انس بن مالک تنضخان بالمسک و العنبر فی دور اهل الجنة کطش المطر.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، من العینین.
فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ، انما اعاد ذکر النخل و الرمان و هما من جملة الفواکه للتفضیل و عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال نخل الجنة جذوعها زمرد اخضر و ورقها ذهب احمر و سعفها کسوة لاهل الجنة، منها مقطعاتهم و حللهم و ثمرها امثال القلال او الدلاء اشد بیاضا من اللبن و احلی من العسل، و الین من الزبد لیس له عجم کلما نزعت ثمرة عادت مکانها اخری و انهارها تجری فی غیر اخدود.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، بالفاکهة ام بالنخل ام بالرمان.
فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ، فِیهِنَّ، ای: فی الجنان الاربع جوار خَیْراتٌ حِسانٌ، واحدة الخیرات خیرة، و اصلها خیّرات، واحدها خیّرة و الرجل خیّر فخفف کهین و لین.
روی عن ام سلمة قالت قلت لرسول اللَّه (ص) اخبرنی عن قوله: خَیْراتٌ حِسانٌ، قال خیرات الاخلاق حسان الوجوه.
و قیل فی تفسیر الخیرات، ای لسن بدفرات و لا بخرات و لا متطلعات و لا متشوفات و لا ذربات و لا سلیطات و لا طماحات و لا طوافات فی الطرق.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، بالخیرات ام بالحسان.
حُورٌ مَقْصُوراتٌ، لاهل اللغه فی الحور قولان: قال قوم الحور البیاض و الحواری سمّی لبیاضه، و الحواریون کانوا قصارین، یبیضون الثیاب. و خبز محوّر و الحواریات نساء القری لبیاض لونهن.
و قال قوم الحور السواد.
مَقْصُوراتٌ، ای محبوسات عن اعین ازواج غیرهن.
و جمع المفسرون بینهما فقالوا حورای شدیدات سواد العین، شدیدات بیاضها.
و قیل مَقْصُوراتٌ ای مخدّرات مستورات فی الحجال.
و قیل معناه شدیدات سواد العین شدیدات بیاض الوجه.
یقال امراة مقصورة، اذا کانت مخدرة مستورة لا تخرج.
روی عن النبی (ص)، قال لو ان امرأة من نساء اهل الجنة اطلعت الی الارض لاضاءت ما بینهما و لملأت ما بینهما ریحا. و لنصیفها علی راسها خیر من الدنیا و ما فیها فِی الْخِیامِ قیل فی التفسیر خیمة من درة مجوفة طولها فی السماء ستون میلا و قیل الخیمة لؤلؤة اربعة فراسخ فی اربعة فراسخ لها الف من باب ذهب.
و روی لو ان حوراء بزقت فی بحر، لعذب ذلک البحر من عذوبة ریقها
و روی انهن یقلن نحن الناعمات فلا نبأس. الراضیات فلا نسخط نحن الخالدات فلا نبید. طوبی لمن کنا له و کان لنا.
و فی الاثر اذا قلن هذه المقالة اجابتهن المؤمنات من نساء الدنیا نحن المصلّیات و ما صلیتن، نحن الصائمات و ما صمتن، نحن المتصدقات و ما تصدقتن، فغلبنهن.
و قال ابن مسعود لکل زوجة خیمة طولها ستون میلا.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، بالحور ام بالخیام.
لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ ای لم یمسهن آدمی قبلهم و لا جان، کرّر ذلک زیادة فی التشویق تاکیدا للرغبة فیها.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، مما ذکرنا. قال محمد بن کعب ان المؤمن یزوّج الف ثیب و الف بکر و الف حوراء.
مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ قال سعید بن جبیر و ابن عباس الرفرف ریاض الجنة، خضر مخصبة. واحدتها رفرفة، و الرفارف جمع الجمع مشتق من رف النبت یرف اذا صار غضّا نضرا.
و قیل هی الوسائد و النمارق و البسط ای کما اتکأوا فی الاولیین علی فرش بطائنها من استبرق، اتکأوا فی هاتین الجنتین علی رفرف خضر و عبقریّ حسان.
العبقریّ الزرابی الطنافس الثخان و قیل هی الدیباج واحدتها عبقریة کما یقال: تمرة و تمر و لوزة و لوز و العبقری عند العرب کل ثوب موشی منسوب الی عبقر و هی بلدة یعمل فیها الوشی.
و قیل عبقر اسم ارض یسکنها الجن، ینسب الیها خیار کل شی‌ء و قیل عبقر اسم رجل کان بمکة یتخذ الزرابی و یجیدها فینسب الیه کل شی‌ء جیّد حسن.
و العبقریّ ایضا عند العرب: القویّ الشدید القوة، الحاذق فی الصنعة.
قال رسول اللَّه (ص): رأیت عمر بن الخطاب فی المنام یستقی من بئر فلم ار عبقریا یفری فریه. ای یعمل عمله.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بالرفرف ام بالعبقری.
تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ای تبارک ربک و الاسم صلة کقوله: تَبارَکَ الَّذِی و قال لبید: الی الحول ثم اسم السلام علیکما.
ای ثم السلام علیکما. و الاسم صلة و الاسم هو المسمی و من قال بغیر هذا قال بخلق اسماء اللَّه تَبارَکَ ای تقدس و تعظّم و تمجّد و تعالی و دام الذی لم یزل و لا یزال، ذِی الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ قرأ اهل الشام: ذو الجلال بالواو و کذلک فی مصاحفهم اجراء علی الاسم و الجلال لا یستعمل الا للَّه سبحانه و تعالی. وَ الْإِکْرامِ هو ان یکرم اولیائه بالانعام علیهم و الاحسان الیهم.
ختم اللَّه سبحانه هذه السورة بذکر تمجیده و تحمیده کما عدّد فنون نعمه و صنوف مبرته و روی عن عائشة قالت کان رسول اللَّه (ص) اذا سلم من الصلاة لا یقعد الا مقدار ما یقول اللهم انت السلام و منک السلام تبارکت ذا الجلال و الاکرام.
برگردان به زبان ساده
قوله: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ آیات مواعظ و زواجر و ذکر عذاب و عقوبت کافران در پیش داشت تا مؤمنان بدان عبرت گیرند و پند پذیرند و در خوف و خشیت بیفزایند و در طاعت و عبادت کوشش نمایند و فرا اسباب نجات خود بینند و این عظیم‌تر نعمتی است از حق جل جلاله بر بندگان و لهذا ذکر عقیب کلّ آیة: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ پس مآل و مرجع مؤمنان و بیان ثواب طاعات ایشان درگرفت فرمود: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ.
هوش مصنوعی: اگر کسی از مقام پروردگارش بترسد و بر آثار تذکرها و هشدارها و ذکر عذاب و کیفر کافران بیندیشد، این مسأله برای مؤمنان عبرت‌آموز است و به آنها کمک می‌کند که از این آموزه‌ها پند بگیرند، ترس و خشیت خود را افزایش دهند و در انجام طاعات و عبادات تلاش بیشتری کنند و راه‌های نجات خود را بشناسند. این یکی از بزرگ‌ترین نعمت‌ها از سوی خداوند به بندگانش است. به همین دلیل در انتهای هر آیه گفته می‌شود: "پس کدام نعمت‌های پروردگارتان را تکذیب می‌کنید؟" و در نهایت اشاره می‌شود که برای کسانی که از مقام پروردگارشان می‌ترسند، دو بهشت آماده شده است.
مقام هم مصدر است و هم مکان، اگر مصدر نهی، معنی آنست که آن کس که در دنیا بوقت معصیت ترسد از ایستادن وی روز قیامت بحضری عزت در مقام حساب، و از آن ترس معصیت و شهوت بگدازد، فردا او را دو بهشت است، یکی ثواب خوف را و دیگر ترک معصیت را.
هوش مصنوعی: مقام به معنای جایگاه و مرتبه است و در عین حال می‌تواند به معنای منبع یا منشا نیز باشد. اگر این واژه به عنوان منبع نهی به کار رود، به این معناست که کسی که در دنیا در هنگام ارتکاب گناه از ایستادن در مقام حساب در روز قیامت میترسد، باید از ترس گناه و خواسته‌های نفسانی خود دوری کند. چنین فردی در آینده دو برکت خواهد داشت؛ یکی پاداش ناشی از ترس او و دیگری پاداش ناشی از ترک معصیت.
و اگر مقام بر موضع و مکان نهی پس اینجا مضمری محذوف است یعنی خاف مقام حساب ربه، آن کس که از مقام حساب حق بترسد داند که او را در آن مقام بدارند و از وی سؤال کنند کقوله تعالی: وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ. او را دو بهشت است یکی جنة عدن و دیگر جنة النعیم. یکی نشستگاه خویش و دیگر نشستگاه جفتان و خادمان وی.
هوش مصنوعی: اگر کسی در جایگاه و مقام خود قرار گیرد، در اینجا یک مفهوم پنهان وجود دارد؛ یعنی از مقام حساب خداوند میترسد. کسی که از این مقام بترسد، می‌داند که او را در آنجا نگه می‌دارند و مورد سؤال قرار می‌دهند، همان‌طور که در قرآن آمده: «آنها را متوقف کنید، زیرا مورد سؤال قرار خواهند گرفت.» او دو بهشت خواهد داشت: یکی بهشت عدن و دیگری بهشت نعیم. یک بهشت به عنوان محل نشستن او و دیگری به عنوان محل نشستن همسران و خدمتکارانش است.
مفسران گفتند این آیت در شأن بو بکر صدیق فرو آمد، شرب لبنا فقیل له انه من غیر حل فاستقاء. و قال قتاده ان المؤمنین خافوا ذلک المقام فعملوا اللَّه و قاموا باللیل و النهار.
هوش مصنوعی: مفسران بیان کرده‌اند که این آیه درباره ابوبکر صدیق نازل شده است. همچنین گفته شده است که وقتی لبنی برای او آورده شد و به او گفتند که آن از جای حرام است، او آب خواست. قتاده نیز اشاره کرده که مؤمنان از آن موقعیت ترسیده بودند، بنابراین به عبادت خدا روی آوردند و شب و روز مشغول به نماز شدند.
و فی الخبر الصحیح عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص) من خاف ادلج و من ادلج بلغ المنزل الا ان سلعة اللَّه غالیة الا ان سلعة اللَّه الجنة.
هوش مصنوعی: در نقل معتبر از ابی هریره آمده است که پیامبر (ص) فرمود: کسی که ترس دارد، بامدادانه حرکت می‌کند و کسی که در این مسیر حرکت کند، به مقصد خواهد رسید. اما باید توجه داشت که کالا و نعمت‌های خداوند بسیار گران‌قیمت است و در نهایت، آن کالا بهشت است.
و عن عطاء بن یسار عن ابی الدرداء: انه سمع رسول اللَّه (ص) یقصّ علی المنبر و هو یقول: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ. قلت و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه فقال رسول اللَّه (ص) الثانیة: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ. فقلت الثانیة: و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه. فقال رسول اللَّه (ص) الثالثة: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ فقلت الثالثة: و ان زنا و ان سرق یا رسول اللَّه. فقال: و ان رغم انف ابی الدرداء.
هوش مصنوعی: عطاء بن یسار از ابی الدردا نقل می‌کند که او از رسول الله (ص) شنیده است که در حال سخنرانی بر روی منبر می‌فرمود: "برای کسی که از مقام پروردگارش میترسد، دو بهشت خواهد بود." ابی الدردا از رسول الله پرسید: "آیا این شامل کسانی می‌شود که مرتکب زنا یا دزدی می‌شوند؟" رسول الله در پاسخ این سوال را دوباره تکرار کرد. ابی الدردا این پرسش را سه بار مطرح کرد و رسول الله هر بار همان جمله را تکرار کرد تا اینکه در نهایت گفت: "حتی اگر ابو الدردا ناراحت شود."
قال بعض المفسرین فی قوله: جنتان ای جنة للانس و جنة للجن. معنی آنست که هر که از مقام حساب پیش حق تعالی ترسد از آدمی و پری، هر یکی را بهشتی است.
هوش مصنوعی: برخی از مفسران در تفسیر جمله "جنتان" گفته‌اند که این اشاره به دو بهشت دارد؛ یکی برای انسان‌ها و دیگری برای جن‌ها. این بدین معناست که هر کسی که از مقام حساب پیش خداوند بترسد، چه از جانب انسان‌ها و چه از جن‌ها، بهشت خاص خود را خواهد داشت.
پرهیزکاران مردمان را بهشتی و پرهیزکاران پریان را بهشتی.
هوش مصنوعی: پرهیزکاران به عنوان افرادی که دستورات دینی یا اخلاقی را رعایت می‌کنند، برای انسان‌ها به عنوان افرادی با صفات خوب و بهشتی شناخته می‌شوند و همچنین در نظر پرهیزکاران در عالم جن و پری، آنها نیز نوعی بهشت دارند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بایّ نعمة من نعمه فی الجنتین، ثم وصف الجنتین، فقال ذَواتا أَفْنانٍ ای اغصان واحدها فنن و هو الغصن المستقیم طولا و قیل ذَواتا أَفْنانٍ ای الوان و انواع من الاشجار و الثمار واحدها فن یقال: هو الجنة کله افنان الاشجار متکاوسة غیر انها لا ترد شیئا. و قیل جنتان من الیاقوت الاحمر و الزبرجد الا خضر، ترابها الکافور و العنبر و حمأتها المسک الاذفر، کل بستان مسیرة مائة سنة فی وسط کل بستان دار من نور.
هوش مصنوعی: پس به کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان کافر می‌شوید؟ دربارهٔ کدام یک از نعمت‌ها در آن دو بهشت سخن می‌گویید؟ سپس ویژگی‌های آن دو بهشت را وصف می‌کند و می‌گوید: آنها دارای شاخه‌های گسترده هستند. در اینجا "فن" به معنای شاخهٔ راست و مستقیم است و گفته شده که این بهشت‌ها از انواع و رنگ‌های مختلف درختان و میوه‌ها تشکیل شده‌اند به طوری که هر شاخه، بهشت را زیباتر می‌کند و هیچ چیزی از آنها ساقط نمی‌شود. همچنین، بیان شده که این دو بهشت از یاقوت سرخ و زبرجد سبز ساخته شده و خاک آنها از کافور و عطر خوشبوی عَنَبَر است و گل‌های آنها از مشک خوشبوست. هر باغ در آنها مسیری به طول صد سال دارد و در وسط هر باغ، خانه‌ای از نور قرار دارد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بالاغصان ام بالالوان.
هوش مصنوعی: پس به کدام نعمت‌های پروردگارتان دروغ می‌گویید؟ آیا به نعمت‌های درختان یا به رنگ‌ها؟
فِیهِما عَیْنانِ تَجْرِیانِ بالماء الزلال احدیها التسنیم و الأخری السلسبیل.
هوش مصنوعی: در آنجا دو چشمه وجود دارد که آب خنک و زلال جاری می‌شود؛ یکی به نام تسنیم و دیگری به نام سلسبیل.
و قیل احدیهما من ماء غیر آسن و الأخری من خمر لذّة للشاربین، تجریان من جبل من مسک.
هوش مصنوعی: و گفته شده که یکی از آنها آب زلال و گوارا و دیگری شرابی لذت‌بخش برای نوشندگان است که از کوهی از مشک جاری می‌شود.
قال ابو بکر محمد بن عمر الورّاق فیهما عینان تجریان لمن کانت له فی الدنیا عینان تجریان بالبکاء.
هوش مصنوعی: ابو بکر محمد بن عمر الورّاق گفته است که برای کسانی که در دنیا چشمانشان با اشک جاری بوده، در آخرت نیز دو چشمه آب جاری خواهند داشت.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بایّ العینین تجحدان.
هوش مصنوعی: پس کدام نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ با کدام یک از این دو چشم، حقیقت را نمی‌بینید؟
فِیهِما مِنْ کُلِّ فاکِهَةٍ زَوْجانِ ای فیهما من کل ما یتفکه به صنفان رطب و یابس کالرطب و التمر و العنب و الزبیب.
هوش مصنوعی: در آن دو، از هر نوع میوه‌ای دو دسته وجود دارد، یعنی در آن دو دسته‌ای از میوه‌ها هستند که شامل میوه‌های تازه و خشک می‌شوند، مانند خرما، انگور و کشمش.
قال ابن عباس ما فی الدنیا ثمرة حلو و لا مرّ الا و هی فی الجنة حتی الحنظل الا انه حلو.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید که در دنیا هیچ میوه‌ای وجود ندارد که کاملاً شیرین یا تلخ باشد، بلکه همه آنها در بهشت وجود دارند، حتی میوه‌ای مانند حنظل که در دنیا تلخ است اما در بهشت طعم شیرینی دارد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ. بایّ الصنفین تجحدان.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ کدام یک از این دو گروه را انکار می‌کنید؟
مُتَّکِئِینَ ای جالسین جلسة الملوک جلوس راحة و دعة عَلی فُرُشٍ جمع فراش و هو ما استمهد للجلوس و النوم.
هوش مصنوعی: در حال نشسته‌اند به گونه‌ای که همچون پادشاهان نشسته‌اند، با راحتی و آسایش، بر روی بسترهایی که برای نشستن و خوابیدن آماده شده است.
بَطائِنُها مِنْ إِسْتَبْرَقٍ جمع بطانة و الاستبرق الدیباج الثخین الغلیظ.
هوش مصنوعی: داخل آنها از پارچه‌ای به نام "استبرق" است که نوعی دیباج ضخیم و سنگین به حساب می‌آید.
قیل لسعید بن جبیر البطائن من استبرق فما الظواهر.
هوش مصنوعی: سعید بن جبیر در حالی که در لباس زربفت نشسته بود، به زیبایی ظاهری چیزی اشاره کرد.
قال هذا مما قال اللَّه تعالی فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ.
هوش مصنوعی: در این آیه، خداوند بیان کرده است که هیچ انسانی نمی‌داند چه چیزهایی از نعمت‌ها و لذت‌هایی که برایشان در نظر گرفته شده، پنهان است. این جمله نشان‌دهنده عظمت و بزرگ‌منشی خداوند در پاداش دادن به بندگانش است.
و قیل بطائنها من استبرق و ظواهرها من نور جامد.
هوش مصنوعی: و زیرپوشش‌های آن از پارچه‌ای نرم و لطیف است و روی آنها از نوری درخشان پوشیده شده است.
و قال ابن عباس وصف البطائن و ترک الظواهر لانه لیس فی الارض احد یعرف ما الظواهر وَ جَنَی الْجَنَّتَیْنِ دانٍ ای ما یجتنی من ثمر الجنتین قریب یناله القائم و القاعد و النائم.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید که باطن‌ها را توصیف کرده و به ظواهر بی‌توجه است چون در زمین هیچ‌کس نمی‌داند که ظواهر چه هستند و درباره دو باغ بهشتی می‌گوید، هر چیزی که از میوه‌های این دو باغ به دست می‌آید، برای هر کسی، چه ایستاده، نشسته یا دراز کشیده، در دسترس است.
و قیل اذا ارادوه دنا من افواههم، فیتناولون من غیر تعب.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که وقتی آن را اراده کنند، به نزدیکی دهان‌هایشان می‌آید و بدون هیچ زحمتی از آن استفاده می‌کنند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بالظهارة ام بالبطانة.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا به‌وضوح یا به‌صورت پنهان؟
فِیهِنَّ ای فی الجنان و قیل فی الفرش قاصِراتُ الطَّرْفِ یعنی الحواری قصرن اعینهن علی ازواجهن فلا یطمحن الی غیرهم و تقول لزوجها و عزة ربی ما اری فی الجنة شیئا احسن منک، فالحمد للَّه الذی جعلک زوجی و جعلنی زوجک.
هوش مصنوعی: در آنجا، یعنی در بهشت، گفته شده است که حوریان چشمانشان را بر همسران خود بسته‌اند و به غیر از آنها نگاه نمی‌کنند. آنها به همسرانشان می‌گویند: «به عزت رب من، هیچ‌چیز در بهشت برای من زیباتر از تو نیست.» پس شکر خداوندی را که تو را همسر من قرار داده و من را همسر تو کرده است.
و قصر الطرف ایضا من الحیاء و الغنج. قصر الطرف چون بر معنی حیا و غنج بود معنی قاصرات الطرف آنست که: کنیزکان بهشتی نازنینان‌اند، از ناز فرو شکسته چشمان‌اند.
هوش مصنوعی: چشم‌ها نیز نشانه‌ای از حیا و ناز هستند. زمانی که به حیا و ناز اشاره می‌شود، مفهوم "کنیزکان بهشتی" به میان می‌آید که با زیبایی و ناز خود، توجه را جلب می‌کنند و ناز و لطافتشان در چشمانشان مشهود است.
لَمْ یَطْمِثْهُنَّ. الطمث المجامعة بالتدمیة ای ما ادماهن بالجماع احد.
هوش مصنوعی: این عبارت به معنای این است که هیچ‌کدام از آنها وارد عمل جنسی نشده‌اند و «الطمث» به معنای برقراری رابطه جنسی و ایجاد خونریزی ناشی از آن است. در واقع، هیچ‌کس از آنها در اثر برقراری رابطه جنسی، آسیب دیده و خونریزی نداشته است.
قال مجاهد اذا جامع الرجل فلم یسمّ اللَّه انطوی الجانّ علی احلیله فجامع معه فذلک قوله: لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ.
هوش مصنوعی: مجاهد گفته است که اگر مردی در هنگام زناشویی نام خدا را نبرّد، جنّی بر او تمایل پیدا می‌کند و با او همبستر می‌شود. به همین دلیل در آیه گفته شده که هیچ انسان یا جنّی پیش از آنها با آنها همبستر نشده است.
گفته‌اند که إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ دلیل آنست که مسلمان جن در بهشت باشند و از ایشان جماع بود با جنس خویش نه با جنس انس و معنی الایة: حور الانس لم یطمثهن انس و حور الجن لم یطمثهن جن.
هوش مصنوعی: گفته‌اند که انسان‌ها قبل از آنها وجود ندارند و جن‌ها هم به همین ترتیب. دلیل این موضوع این است که مسلمانان جن در بهشت خواهند بود و ارتباط آنها با هم‌جنس خودشان خواهد بود، نه با انسان‌ها. همچنین در آیه‌ای اشاره شده که حورهای انسان با انسان‌ها تماس نداشته‌اند و حورهای جن نیز با جن‌ها تماس نداشته‌اند.
مقاتل گفت: مراد باین حور بهشتی‌اند که ایشان را در بهشت آفریدند و هرگز هیچ کس بایشان نارسیده و نه دست بایشان برده.
هوش مصنوعی: مقاتل گفت: منظور از این حورهای بهشتی، آنهایی هستند که خداوند در بهشت خلق کرده است و هیچ کس نتوانسته به آنها برسد یا با آنها تماس بگیرد.
حسن گفت زنان دنیوی‌اند که بعد از آنکه ایشان را در آن جهان باز نو آفریدند در بهشت هیچ کس بایشان نرسید پیش از شویان خویش.
هوش مصنوعی: حسن گفت زنانی که در این دنیا هستند، بعد از اینکه در آن جهان دوباره خلق شدند، در بهشت هیچ کس قبل از همسرانشان به آنها دسترسی ندارد.
در این سورة دو جای فرمود لَمْ یَطْمِثْهُنَّ. کسایی یکی از آن بضم میم خواند و آن دیگر بکسر میم. اگر اول بضم خواند آخر بکسر خواند و اگر اول بکسر خواند آخر بضم خواند و السبب فی ذلک ما روی ابو اسحاق السبیعی قال کنت اصلّی خلف اصحاب علی (ع) فاسمعهم یقرءون: لَمْ یَطْمِثْهُنَّ، بضم المیم و کنت اصلّی خلف اصحاب عبد اللَّه بن مسعود فاسمعهم یقرءون بکسر المیم فکان الکسائی یضم احدیهما و یکسر الأخری لئلّا یخرج عن هذین الاثرین.
هوش مصنوعی: در این سوره، در دو مورد به عبارت "لم یطمثهن" اشاره شده است. کسایی یکی از این موارد را با حرف "میم" باضافه و دیگری را با حرف "میم" به کسر خوانده است. به این ترتیب، اگر او اولین مورد را با ضم بخواند، در مورد دوم با کسر خواهد خواند و برعکس. دلیل این تفاوت، داستانی است که ابواسحاق سبیعی نقل می‌کند. او بیان می‌کند که وقتی پشت سر اصحاب علی (ع) نماز می‌خواند، صدای آنها را می‌شنید که "لم یطمثهن" را با ضم "میم" می‌خواندند و وقتی پشت سر اصحاب عبدالله بن مسعود نماز می‌خواند، آنها این عبارت را با کسر "میم" می‌خواندند. به همین دلیل، کسایی یکی از آنها را با ضم و دیگری را با کسر خوانده تا از این دو روش پیروی کرده باشد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بقصر اطرافهن، ام بانهن لم یطمثن، کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ ای کانهن الیاقوت حمرة و صفاء، و المرجان بیاضا و ضیاء.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا در قصری با اطراف زیبا و دلربا قرار داده‌اید، یا اینکه هنوز به هیچ مردی نزدیک نشده‌اید؟ گویی آنها همچون یاقوت و مرجان هستند؛ به طوری که یاقوت رنگی از سرخی و شفافیت دارد و مرجان سفیدی و درخشندگی خاصی را به همراه دارد.
روی عن ابی سعید فی صفة اهل الجنة عن رسول اللَّه (ص) لکل رجل منهم زوجان علی کل زوجة سبعون حلّة یری مخ سوقهن دون لحمهما و دمائهما و حللهما.
هوش مصنوعی: هر مرد از اهل بهشت دو همسر دارد و برای هر یک از این همسران هفتاد لباس است. او می‌تواند زیبایی و جلوه‌های آنها را ببیند بدون اینکه پوست و گوشت آنها را ببیند.
و روی عن ابی هریرة ان رسول اللَّه (ص) قال اول زمرة تدخل الجنة علی صورة القمر لیلة البدر و الذین علی اثرهم کاشدّ کوکب اضاءة. قلوبهم علی قلب رجل واحد لا اختلاف بینهم و لا تباغض، لکل امرئ منهم زوجتان کل واحدة منهما یری مخ ساقها من وراء لحمها من الحسن.
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) فرموده‌اند: نخستین گروهی که وارد بهشت می‌شوند، مانند ماه شب کامل خواهند بود و پس از آن گروه‌هایی که به آنها می‌پیوندند، مانند ستاره‌ای درخشان خواهند بود. دل‌های آنها همچون دل یک نفر است؛ هیچ‌گونه اختلاف و کینه‌ای در میانشان وجود ندارد. هر یک از آنان دو همسر دارد که زیبایی آنها به حدی است که می‌توانند زیبایی پایشان را از زیر پوستشان مشاهده کنند.
«یسبحون اللَّه بکرة و عشیا لا یسقمون و لا یمتخطون و لا یبصقون، آنیتهم الذهب و الفضة و امشاطهم الذهب و وقود مجامرهم الالوة و ریحهم المسک.
هوش مصنوعی: آنها صبح و شام خدا را تسبیح می‌گویند. نه بیمار می‌شوند و نه بینی خود را می‌خارانند و نه تف می‌کنند. دندان‌هایشان از طلا و نقره است و شانه‌هایشان از طلا ساخته شده، در حالی که بخورهایشان با عود است و بوی آنها مانند مشک می‌باشد.
و عن عبد اللَّه بن مسعود عن النبی (ص) ان المرأة من اهل الجنة لیری بیاض ساقها من وراء سبعین حلة من حریر و مخّها.
هوش مصنوعی: عبدالله بن مسعود از پیامبر اسلام (ص) نقل کرده است که زنانی از اهل بهشت هستند که بتوانند زیبایی پای خود را از پشت هفتاد دسته حریر و لبه‌های آن ببینند.
ان اللَّه عز و جل یقول کَأَنَّهُنَّ الْیاقُوتُ وَ الْمَرْجانُ فاما الیاقوت فانه حجر لو ادخلت فیه سلکا ثم استصفیته لرأیته من ورائه.
هوش مصنوعی: خداوند متعال می‌فرماید که آنها مانند یاقوت و مرجان هستند. یاقوت سنگی است که اگر درون آن یک میله یا سیم قرار دهی و سپس آن را تصفیه کنی، می‌توانی از پشت آن مشاهده‌اش کنی.
و قال عمرو بن میمون ان المرأة من الحور العین لتلبس سبعین حلة فیری مخّ ساقها من ورائها کما یری الشراب الاحمر فی الزجاجة البیضاء.
هوش مصنوعی: عمرو بن میمون می‌گوید که زن‌هایی از گروه حورالعین، هفتاد لباس به تن دارند و ساق پای آنها از پشت لباس‌ها دیده می‌شود، همان‌طور که نوشیدنی قرمز در یک لیوان سفید قابل مشاهده است.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بمشابهته الیاقوت ام بمشابهته المرجان.
هوش مصنوعی: به کدام نعمت‌های پروردگارتان کافر می‌شوید؟ آیا به شباهت آن به یاقوت است یا به شباهت آن به مروارید؟
هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ هل هاهنا بمعنی ما کقوله: فَهَلْ عَلَی الرُّسُلِ إِلَّا الْبَلاغُ الْمُبِینُ. یعنی ما جزاء من احسن فی الدنیا الا ان یحسن الیه فی الآخرة.
هوش مصنوعی: آیا پاداش نیکی جز نیکی است؟ در اینجا معنای آن مانند جمله‌ای است که می‌گوید: آیا برای پیامبران جز رساندن پیام روشن وظیفه‌ای وجود دارد؟ یعنی جزایی که برای کسی که در دنیا نیکو عمل کرده، وجود دارد، این است که در آخرت به او نیکی شود.
و قال ابن عباس هل جزاء من قال: لا اله الا اللَّه و عمل بما جاء به محمد (ص) الا الجنة.
هوش مصنوعی: ابن عباس گفت: آیا جزای کسی که بگوید: «هیچ معبودی جز اللَّه نیست» و به آنچه محمد (ص) آورده عمل کند، جز بهشت است؟
عن انس بن مالک قال قرأ رسول اللَّه (ص) هَلْ جَزاءُ الْإِحْسانِ إِلَّا الْإِحْسانُ.
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل می‌کند که پیامبر اکرم (ص) فرمودند: "آیا جزای نیکی، جز نیکی است؟"
ثم قال هل تدرون ما قال ربکم قالوا اللَّه و رسوله اعلم، قال یقول هل جزاء من انعمت علیه بالتوحید الا الجنة.
هوش مصنوعی: سپس فرمود: آیا می‌دانید پروردگار شما چه می‌گوید؟ گفتند: خدا و رسولش بهتر می‌دانند. فرمود: خدا می‌گوید آیا جزای کسی که بر او نعمت گزراندید، جز بهشت چیست؟
و فی روایة ابن عباس و ابن عمر قالا قال رسول اللَّه (ص) یقول اللَّه تعالی ما جزاء من انعمت علیه بمعرفتی و توحیدی الا ان امکّنه جنتی و حظیرة قدسی برحمتی.
هوش مصنوعی: در روایتی از ابن عباس و ابن عمر آمده است که پیامبر اسلام (ص) فرمودند: خداوند می‌فرماید: جزای کسی که به شناخت من و یگانگی‌ام نعمت داده‌ام چیست، جز این که او را به بهشت و باغ مقدس خود وارد می‌سازم، به برکت رحمت خود.
و قال محمد ابن الحنفیّة هی مسجّلة للبرّ و الفاجر ای سواء فی هذا ابرار الخلق و فجّارهم، انه من احسن احسن الیه، للفاجر فی دنیاه و للبر فی اخراه.
هوش مصنوعی: محمد ابن حنفیّه می‌گوید: این همه چیز ثبت شده است برای نیکوکاران و بدکاران، چه نیکوکاران و چه بدکاران، اینگونه است که هر کس نیکی کند، مورد نیکی قرار می‌گیرد؛ برای بدکار در دنیاست و برای نیکوکار در آخرت.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ باحسان التوفیق فی الدنیا ام باحسان الثواب فی الآخرة.
هوش مصنوعی: پس به کدام نعمت‌های پروردگارتان کفر می‌ورزید؟ آیا به لطف و سلامت در این دنیا یا به پاداش نیکو در آخرت؟
وَ مِنْ دُونِهِما جَنَّتانِ. ای من دون الجنتین الاولیین جنّتان اخریان: جنتان من فضة آنیتهما و ما فیهما و جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما و لکل رجل و امرأة من اهل الجنّة جنتان، احدیهما جزاء اعماله و الأخری ورثوها عن الکفار و هو قوله عز و جل: أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ الآیة و قوله: نُورِثُ مِنْ عِبادِنا.
هوش مصنوعی: وقتی به این دو باغ بهشتی اشاره می‌شود، به دو باغ دیگر نیز اشاره می‌شود. این دو باغ از نقره هستند و تمام وسایل و آنچه در آنهاست از نقره ساخته شده است، و دو باغ دیگری هم از طلا وجود دارد که وسایل و محتوای آن نیز از طلاست. هر مرد و زنی که اهل بهشت باشد، صاحب دو باغ است؛ یکی به عنوان پاداش اعمالش و دیگری به عنوان ارث از کافران، همان‌طور که گفته شده است: "آنان وارثان هستند" و "ما از بندگان خود به ارث خواهیم برد".
و فی الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص) جنتان من فضة آنیتهما و ما فیهما و جنتان من ذهب آنیتهما و ما فیهما و ما بین القوم و بین ان ینظروا الی ربهم الّا رداء الکبریاء علی وجهه فی جنة عدن. و قیل لکل واحد منهم اربع جنان فی الجهات الاربع: بین یدیه و من خلفه و یمینه و شماله.
هوش مصنوعی: در روایتی معتبر از پیامبر خدا (ص) آمده است که بهشت‌هایی وجود دارند که در آنها دو باغ از نقره با ظروف و آنچه در آنها هست، و دو باغ دیگر از طلا به همین صورت وجود دارد. فاصله‌ای که بین مردم و دیدن پروردگارشان وجود دارد، تنها پوششی از کبریا بر چهره او در بهشت عدن است. همچنین گفته شده است که هر یک از آنان چهار باغ در جهات مختلف دارند: در جلو، پشت، راست و چپ.
و قیل اربع جنان علی التوالی لیتضاعف له السرور بالتنقل من جنة الی جنة و یکون امتع لانه ابعد من الملک فیما طبع علیه البشر.
هوش مصنوعی: و گفته شده که چهار بهشت به طور پیوسته وجود دارد تا شادی انسان با گذر از یک بهشت به بهشت دیگر افزایش یابد و این برای او لذت‌بخش‌تر است، زیرا از سلطنت دورتر است و در طبیعت انسان تأثیر بیشتری دارد.
و قیل الجنتان الاولیان افضل منهما.
هوش مصنوعی: دو بهشت اولیه از او برتر هستند.
و الآخریان ادون منهما فالاولیان: جنات عدن و جنة الفردوس و الآخریان: جنة النعیم و جنة المأوی.
هوش مصنوعی: دو دسته از بهشت‌ها وجود دارد. دسته اول شامل باغ‌های عدن و بهشت فردوس است، و دسته دوم شامل باغ نعمت و بهشت مأوی است.
و قیل الاولیان للمقربین السابقین، فیهما من کل فاکهة زوجان و الآخریان لاصحاب الیمین و التابعین فیهما فاکهة و نخل و رمان.
هوش مصنوعی: و برای مقربین از آغازین، در بهشت دو نوع از هر میوه وجود دارد، و برای صاحبان دست راست و پیروان، در بهشت‌های دیگر میوه‌هایی از جمله خرما و انار وجود دارد.
و قیل الاولیان جنتان فی القصر و الآخریان خارج القصر.
هوش مصنوعی: دو باغ در قصر برای اولیاء وجود دارد و دو باغ دیگر خارج از قصر قرار دارد.
و قیل الاولیان للرجال و الولدان و الآخریان للنساء و الحور العین.
هوش مصنوعی: و برای مردان و پسران، مقام‌های ویژه‌ای در نظر گرفته شده و برای زنان و حوریان نیز وعده‌هایی مطرح شده است.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بایّ الجنتین تجحدان.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ کدام یک از دو بهشت را رد می‌کنید؟
مُدْهامَّتانِ، ای، ناعمتان سوداوان من ریّهما و شدة خضرتهما لان الخضرة اذا اشتدت ضربت الی السواد و الفعل منه ادهامّ یدهامّ فهو مدهامّ و هما مدهامتان ای الغالب علی هاتین الجنتین النبات و الریاحین المنبسطة علی وجه الارض و فی الاولیین الاشجار و الفواکه.
هوش مصنوعی: دو باغ زیبا و سرسبز، به رنگ تیره و دلنشین، که ریحانات و گیاهان در آن به وفور موجود است. رنگ سبز این دو باغ به قدری پررنگ و تیره است که به سیاهی می‌زند. این سبز شدید به نوعی به رنگ سیاه نزدیک می‌شود و به همین دلیل از واژه "مُدهامّ" برای توصیف آن استفاده شده است. این باغ‌ها مملو از درختان و میوه‌ها هستند که بر سطح زمین گسترده‌اند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، منهما.
هِما عَیْنانِ نَضَّاخَتانِ
هوش مصنوعی: پس کدامیک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ این نعمت‌ها، دو چشمه پرآب و زلال هستند.
، تفوران بالماء لا تنقطعان. و النضخ ان تفور العین بالماء و هو اکثر من النضج و انما وصفها بالنضخ لان الماء الذی یفور و یجری امتع من الماء الراکد.
هوش مصنوعی: جریان آب از چشمه‌ها هرگز به پایان نمی‌رسد. نضخ به معنی جوشیدن آب از چشمه است، که این حالت بیشتر از نضج اتفاق می‌افتد. به همین علت به آن نضخ گفته می‌شود، زیرا آبی که به جوش می‌آید و جریان پیدا می‌کند، از آب راکد بیشتر است و بهتر عمل می‌کند.
قال ابن مسعود تنضخان علی اولیاء اللَّه بالمسک و الکافور. و قال ابن عباس تنضخان بالخیر و البرکة علی اهل الجنة. و قال سعید بن جبیر: بالماء و الوان الفاکهة. و قال انس بن مالک تنضخان بالمسک و العنبر فی دور اهل الجنة کطش المطر.
هوش مصنوعی: ابن مسعود می‌گوید که بر اولیای خدا عطرهایی همچون مشک و کافور می‌بارد. ابن عباس می‌افزاید که این بارش با خیر و برکات بر اهل بهشت است. سعید بن جبیر نیز بیان می‌کند که این بارش به صورت آب و میوه‌های گوناگون است. انس بن مالک اشاره می‌کند که مانند باران، مشک و عنبر در خانه‌های اهل بهشت می‌ریزد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، من العینین.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید، ای دو دوتایی؟
فِیهِما فاکِهَةٌ وَ نَخْلٌ وَ رُمَّانٌ، انما اعاد ذکر النخل و الرمان و هما من جملة الفواکه للتفضیل و عن سعید بن جبیر عن ابن عباس قال نخل الجنة جذوعها زمرد اخضر و ورقها ذهب احمر و سعفها کسوة لاهل الجنة، منها مقطعاتهم و حللهم و ثمرها امثال القلال او الدلاء اشد بیاضا من اللبن و احلی من العسل، و الین من الزبد لیس له عجم کلما نزعت ثمرة عادت مکانها اخری و انهارها تجری فی غیر اخدود.
هوش مصنوعی: در بهشت، میوه‌ها و درختان خرما و انار وجود دارد. ذکر دوباره درخت خرما و انار به خاطر برتری آنهاست. سعید بن جبیر از ابن عباس نقل کرده است که درختان بهشت، تنه‌هایشان همچون زمرد سبز و برگ‌هایشان طلای قرمز است و نخل‌های آنها زینت‌دهنده‌ای برای اهل بهشت هستند. میوه‌های این درختان از چین‌های برش‌خورده و لباس‌هایی برای بهشتیان فراهم می‌کنند و میوه‌هایشان به اندازه مشک یا سطل است، سفیدتر از شیر و شیرین‌تر از عسل و نرم‌تر از کره، بدون هسته هستند. هر زمان که میوه‌ای چیده شود، جای آن با میوه‌ای دیگر پر می‌شود و رودخانه‌های آن به شکل جاری هستند و در بستر مشخصی نمی‌ریزند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، بالفاکهة ام بالنخل ام بالرمان.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید، آیا نعمت میوه‌هاست یا درخت خرما یا انار؟
فِیهِنَّ خَیْراتٌ حِسانٌ، فِیهِنَّ، ای: فی الجنان الاربع جوار خَیْراتٌ حِسانٌ، واحدة الخیرات خیرة، و اصلها خیّرات، واحدها خیّرة و الرجل خیّر فخفف کهین و لین.
هوش مصنوعی: در اینجا به نعمت‌ها و زیبایی‌های مختلف اشاره شده است. در چهار بهشت، نعمت‌های خوب و زیبا وجود دارد که هر کدام از آنها به نوعی خاص و برجسته‌اند. واژه‌ای که به زیبایی اشاره دارد، "خیرة" است و در اصل به جمع "خیّرات" تبدیل می‌شود. همچنین در اینجا به خوبی و نیکوکاری انسان‌ها نیز اشاره شده است.
روی عن ام سلمة قالت قلت لرسول اللَّه (ص) اخبرنی عن قوله: خَیْراتٌ حِسانٌ، قال خیرات الاخلاق حسان الوجوه.
هوش مصنوعی: حضرت ام سلمه گفت: به پیامبر (ص) گفتم به من بگو درباره فرمایشش که می‌فرماید: "خیرات، حسان" (خیرات زیبا). پیامبر فرمود: خیرات به معنای خوبی‌های اخلاقی است و حسان به معنای چهره‌های زیبا است.
و قیل فی تفسیر الخیرات، ای لسن بدفرات و لا بخرات و لا متطلعات و لا متشوفات و لا ذربات و لا سلیطات و لا طماحات و لا طوافات فی الطرق.
هوش مصنوعی: در تفسیر خیرات گفته‌اند که این موارد شامل هیچ‌یک از لذت‌های نفسانی و دنیاپرستی‌ها نیستند و همچنین به آرزوهای غیرمنطقی، جاه‌طلبی‌ها، یا تمایلات تشنه در زندگی اشاره نمی‌کنند. این‌ها به نوعی نشان‌دهنده رفتارهایی هستند که می‌توانند به انحراف از مسیر صحیح منجر شوند و در واقع به طور کلی به جستجو برای چیزهایی که ارزش واقعی ندارند، می‌پردازند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، بالخیرات ام بالحسان.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های خدای خود را انکار می‌کنید؟ آیا با خوبی‌ها یا زیبایی‌ها؟
حُورٌ مَقْصُوراتٌ، لاهل اللغه فی الحور قولان: قال قوم الحور البیاض و الحواری سمّی لبیاضه، و الحواریون کانوا قصارین، یبیضون الثیاب. و خبز محوّر و الحواریات نساء القری لبیاض لونهن.
هوش مصنوعی: حورهایی که در زندگی بهشتی وجود دارند، نظرات مختلفی درباره‌ی آنها وجود دارد. برخی معتقدند که حور به معنی "سفید" است و به خاطر سفیدی رنگ آنها این نام را به آنها داده‌اند. همچنین، حواریون که به معنای یاران نزدیک حضرت عیسی هستند، معمولاً لباس‌های سفیدی می‌پوشیدند. از طرفی، واژه‌ی "حواریات" به زنان روستاها اشاره دارد که رنگ پوستشان نیز سفید است.
و قال قوم الحور السواد.
هوش مصنوعی: و جمعی از حوریان گفتند که تاریکی وجود دارد.
مَقْصُوراتٌ، ای محبوسات عن اعین ازواج غیرهن.
هوش مصنوعی: مَقْصُوراتٌ به معنای محبوسانی است که از دید همسرانشان محافظت شده‌اند.
و جمع المفسرون بینهما فقالوا حورای شدیدات سواد العین، شدیدات بیاضها.
هوش مصنوعی: مفسران درباره این موضوع اتفاق نظر دارند که حوری‌ها دارای چشمان بسیار تیره و درخشان هستند و سفیدی چشمانشان نیز بسیار برجسته است.
و قیل مَقْصُوراتٌ ای مخدّرات مستورات فی الحجال.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که مقصود از آن، مواد مخدر پنهانی است که در خفا و دور از چشم دیگران وجود دارند.
و قیل معناه شدیدات سواد العین شدیدات بیاض الوجه.
هوش مصنوعی: این عبارت به این معناست که افرادی که دارای چشمان تیز و سیاه و صورت‌های بسیار سفید هستند، دارای صفاتی قوی و چشم‌گیر هستند.
یقال امراة مقصورة، اذا کانت مخدرة مستورة لا تخرج.
هوش مصنوعی: زنی که در خانه‌اش محصور و پوشیده باشد و از خانه بیرون نرود، گفته می‌شود.
روی عن النبی (ص)، قال لو ان امرأة من نساء اهل الجنة اطلعت الی الارض لاضاءت ما بینهما و لملأت ما بینهما ریحا. و لنصیفها علی راسها خیر من الدنیا و ما فیها فِی الْخِیامِ قیل فی التفسیر خیمة من درة مجوفة طولها فی السماء ستون میلا و قیل الخیمة لؤلؤة اربعة فراسخ فی اربعة فراسخ لها الف من باب ذهب.
هوش مصنوعی: اگر یکی از زن‌های اهل بهشت به زمین نگاهی بیندازد، نور او تمام فاصله بین دو زمین را روشن می‌کند و بوی خوشی آن را پر می‌کند. و زیور بر سر او بهتر از دنیا و تمام چیزهایی است که در آن وجود دارد. در تفسیر آمده است که خیمه‌ای او از مروارید توخالی است که طول آن به اندازه یک میل در آسمان است، و گفته شده که این خیمه لؤلؤیی است به اندازه چهار فرسخ در چهار فرسخ و دارای هزار درب از طلاست.
و روی لو ان حوراء بزقت فی بحر، لعذب ذلک البحر من عذوبة ریقها
هوش مصنوعی: اگر یک حوری زیبا از آب دریا بیفتد، آن دریا به خاطر شیرینی لب‌های او شیرین‌تر خواهد شد.
و روی انهن یقلن نحن الناعمات فلا نبأس. الراضیات فلا نسخط نحن الخالدات فلا نبید. طوبی لمن کنا له و کان لنا.
هوش مصنوعی: آنها می‌گویند ما نعمت‌یافتگان هستیم، پس نباید ناراحت باشیم. ما راضی و خرسندیم، پس نباید دلخور شویم. ما جاودانه هستیم و هرگز نیستیم. خوشا به حال کسی که ما برای او هستیم و او برای ماست.
و فی الاثر اذا قلن هذه المقالة اجابتهن المؤمنات من نساء الدنیا نحن المصلّیات و ما صلیتن، نحن الصائمات و ما صمتن، نحن المتصدقات و ما تصدقتن، فغلبنهن.
هوش مصنوعی: و در نتیجه وقتی زن‌های مؤمن به این سخن پاسخ دادند، گفتند: ما نمازخوان‌ها هستیم ولی شما نماز نخوانده‌اید، ما روزه‌دارها هستیم ولی شما روزه نگرفته‌اید، ما صدقه‌دهنده‌ها هستیم ولی شما صدقه نداده‌اید، و اینگونه بر آنها غلبه کردند.
و قال ابن مسعود لکل زوجة خیمة طولها ستون میلا.
هوش مصنوعی: ابن مسعود گفت: برای هر زنی، خیمه‌ای با طول یک میل وجود دارد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، بالحور ام بالخیام.
هوش مصنوعی: پس کدام نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا به بهشت‌های پر از حور می‌پردازید یا به خیمه‌ها؟
لَمْ یَطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ ای لم یمسهن آدمی قبلهم و لا جان، کرّر ذلک زیادة فی التشویق تاکیدا للرغبة فیها.
هوش مصنوعی: هیچ انسان و حتی هیچ جنّی قبل از آنها به این زنان نزدیک نشده است. این جمله برای افزون کردن به انگیزه و تأکید بر desirability آنها تکرار شده است.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ، مما ذکرنا. قال محمد بن کعب ان المؤمن یزوّج الف ثیب و الف بکر و الف حوراء.
هوش مصنوعی: پس با کدام نعمت‌های پروردگارتان انکار می‌کنید؟ محمد بن کعب گفته است که مؤمن می‌تواند با هزار زن مطلقه، هزار دختر باکره و هزار حور چشم‌زاغ ازدواج کند.
مُتَّکِئِینَ عَلی رَفْرَفٍ خُضْرٍ قال سعید بن جبیر و ابن عباس الرفرف ریاض الجنة، خضر مخصبة. واحدتها رفرفة، و الرفارف جمع الجمع مشتق من رف النبت یرف اذا صار غضّا نضرا.
هوش مصنوعی: آنها بر روی فرش‌های سبز نشسته‌اند. سعید بن جبیر و ابن عباس گفته‌اند که این فرش‌ها از باغ‌های بهشت هستند که سبز و پرنشاطند. واژه "رفرف" به معنای فرش یا بستر نرم و لطیف است و جمع آن "رفارف" می‌باشد، که از کلمه "رف" به معنای رشد و جوانه زدن گیاهان گرفته شده است.
و قیل هی الوسائد و النمارق و البسط ای کما اتکأوا فی الاولیین علی فرش بطائنها من استبرق، اتکأوا فی هاتین الجنتین علی رفرف خضر و عبقریّ حسان.
هوش مصنوعی: و گفته شده که آنها بالشتک‌ها و زیراندازها هستند. یعنی همان‌طور که در دنیای اول از فرش‌های با قمیت و نرم استفاده کردند، در این دو بهشت بر روی تشک‌های سبز و لطیف تکیه زده‌اند.
العبقریّ الزرابی الطنافس الثخان و قیل هی الدیباج واحدتها عبقریة کما یقال: تمرة و تمر و لوزة و لوز و العبقری عند العرب کل ثوب موشی منسوب الی عبقر و هی بلدة یعمل فیها الوشی.
هوش مصنوعی: عبقری نوعی پارچه یا بافت خاص است که به طور خاص در شهر عبقر تولید می‌شود. این پارچه‌ها معمولاً بسیار زیبا و دارای طرح‌های خاص هستند. همچنین، کلمه "عبقری" می‌تواند به هر نوع لباسی که با الگوهای خاص و زیبا تزئین شده، اشاره داشته باشد. به علاوه، واژه "تمر" به خرما و "لوز" به بادام اشاره دارد که در فرهنگ عربی نیز به صورت جمع می‌آیند.
و قیل عبقر اسم ارض یسکنها الجن، ینسب الیها خیار کل شی‌ء و قیل عبقر اسم رجل کان بمکة یتخذ الزرابی و یجیدها فینسب الیه کل شی‌ء جیّد حسن.
هوش مصنوعی: عبقر نام منطقه‌ای است که جن‌ها در آن سکونت دارند و هر چیز خوبی به آن نسبت داده می‌شود. همچنین گفته شده که عبقر نام مردی در مکه بوده که فرش‌ها را می‌ساخته و در این کار استادی داشته و به همین دلیل هر چیز زیبا و باکیفیت به او نیز نسبت داده می‌شود.
و العبقریّ ایضا عند العرب: القویّ الشدید القوة، الحاذق فی الصنعة.
هوش مصنوعی: عبقری در فرهنگ عربی به معنای فردی با قابلیت‌های فوق‌العاده و توانمندی‌های ویژه است. این واژه به فردی اشاره دارد که هم قدرت بدنی زیادی دارد و هم در حرفه یا صنعت خود مهارت ویژه‌ای نشان می‌دهد.
قال رسول اللَّه (ص): رأیت عمر بن الخطاب فی المنام یستقی من بئر فلم ار عبقریا یفری فریه. ای یعمل عمله.
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) فرمود: در خواب دیدم که عمر بن خطاب از چاه آب می‌کشد و نمی‌دیدم که او راهی ویژه یا خاصی برای این کار استفاده کند. یعنی او به طور طبیعی و عادی این عمل را انجام می‌دهد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بالرفرف ام بالعبقری.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا با زیبایی‌ها یا با خلاقیت‌های او؟
تَبارَکَ اسْمُ رَبِّکَ ای تبارک ربک و الاسم صلة کقوله: تَبارَکَ الَّذِی و قال لبید: الی الحول ثم اسم السلام علیکما.
هوش مصنوعی: نام پروردگارت بسی برکت دارد، ای پروردگار بزرگ و نام تو رابطه‌ای همچون گفته‌ی «بسیار برکت دارد آن کسی که» دارد. همچنین لبید گفته است: «به مدت یک سال، سپس نام سلام بر شما»
ای ثم السلام علیکما. و الاسم صلة و الاسم هو المسمی و من قال بغیر هذا قال بخلق اسماء اللَّه تَبارَکَ ای تقدس و تعظّم و تمجّد و تعالی و دام الذی لم یزل و لا یزال، ذِی الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ قرأ اهل الشام: ذو الجلال بالواو و کذلک فی مصاحفهم اجراء علی الاسم و الجلال لا یستعمل الا للَّه سبحانه و تعالی. وَ الْإِکْرامِ هو ان یکرم اولیائه بالانعام علیهم و الاحسان الیهم.
هوش مصنوعی: سلام بر شما. نام به معنای ارتباط است و به چیز مشخصی اشاره دارد. برخی افراد به جز این حقیقت، نظرات دیگری درباره نام‌های خداوند مطرح می‌کنند، در حالی که خداوند، بزرگ و محترم است و از زمان‌های دور وجود داشته و همواره وجود خواهد داشت. واژه «جلال» فقط به خداوند اختصاص دارد و به معنای عظمت و بزرگی اوست. همچنین، «اکرام» به معنای احترام و لطف به بندگان خاص خداوند از طریق نعمت‌ها و kindness به آنهاست.
ختم اللَّه سبحانه هذه السورة بذکر تمجیده و تحمیده کما عدّد فنون نعمه و صنوف مبرته و روی عن عائشة قالت کان رسول اللَّه (ص) اذا سلم من الصلاة لا یقعد الا مقدار ما یقول اللهم انت السلام و منک السلام تبارکت ذا الجلال و الاکرام.
هوش مصنوعی: خداوند این سوره را با ذکر ستایش و تمجید خود به پایان رسانده است، همان‌طور که انواع نعمت‌ها و خیریه‌های خود را شمارش کرده است. عایشه نقل کرده که پیامبر (ص) وقتی از نماز سلام می‌داد، تنها به اندازه‌ای که بگوید "خداوندا، سلام توست و از توست که سلام می‌رسد، بزرگ و گرامی هستی ای صاحب جلال و کرامت" می‌نشست.
میبدی