این سورة الرحمن هزار و ششصد و سی و شش حرف است و سیصد و پنجاه و یک کلمت و هفتاد و هشت آیت. جمله بمکه فرود آمد و آن را مکی شمرند مگر یک آیت: یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.
این یک آیت بقول ابن عباس و قتاده مدنی است و باقی سورة مکی.
مقاتل گفت سورة همه در مدینه فرود آمد و قول اول درست‌تر است و اللَّه اعلم.
و در این سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست و در خبر است که این سورة عروس قران است. و ذلک ما
روی علی بن الحسین (ع) عن ابیه، عن علی (ع) قال سمعت النبی (ص) یقول: لکل شی‌ء عروس و عروس القرآن سورة الرحمن.
و عن ابی بن کعب قال قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سورة الرحمن رحم اللَّه ضعفه و ادّی شکر ما انعم اللَّه علیه.
و گفته‌اند اول چیزی از قرآن که در مکه بر قریش آشکارا خواندند بعضی آیات از اول این سورة بود. روایت کردند از عبد اللَّه بن مسعود گفتا صحابه رسول مجتمع شدند گفتند قریش تا این غایت از قرآن هیچ نشنیدند در میان ما کیست که ایشان را قرآن شنواند آشکارا.
عبد اللَّه مسعود گفت آن کس من باشم که قرآن آشکارا بر ایشان خواند اگر چه از آن رنج و گزند آید. پس بیامد و در انجمن قریش بیستاد و ابتداء سورة الرحمن در گرفت و لختی از آن آیات برخواند. قریش چون آن بشنیدند از سر غیظ و عداوت او را زخمها کردند و رنجانیدند.
پس چون بعضی خوانده بود او را فرا گذاشتند و بنزدیک اصحاب بازگشت فقالوا : هذا الذی خشینا علیک یا ابن مسعود.
اما سبب نزول این سورة آن بود که قریش نام رحمن کم شنیده بودند، چون آیت فرو آمد که: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ چون ایشان را گویند که رحمن را سجود برید، ایشان گویند وَ مَا الرَّحْمنُ این رحمن کیست و چیست.
رب العالمین بجواب ایشان فرمود: الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ ای الرحمن الذی کفر به اهل مکه هو الذی، عَلَّمَ الْقُرْآنَ.
الرَّحْمنُ اسم من اسماء اللَّه لا یقال لغیره و لا یستطیع الناس ان ینتحلوه و معناه مبالغة الوصف بالرحمة، و هو الذی وسع کل شی‌ء رحمة هؤلاء و هؤلاء و فی بعض الدعاء، رحمن الدنیا و رحیم الآخرة لانه عمّ الرزق فی الدنیا و خصّ المؤمنین بالعفو فی الآخرة.
عَلَّمَ الْقُرْآنَ هذا رد علی من قال: انما یعلمه بشر و ان هذا الا اختلاق.ای الرحمن علّم محمدا القرآن لیعلّمه امته و قیل معنی عَلَّمَ الْقُرْآنَ ای مکّنهم من تعلّمه بان انزله عربیا و یسّره لان یحفظ و یذکر. و التعلیم تبیین ما یصیر المرء به عالما و الاعلام ایجاد ما به یصیر عالما.
خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ، قال ابن عباس و قتادة معناه خلق آدم (ع) و علّمه اسماء کل شی‌ء و علّمه اللغات، کلها کان آدم (ع) یتکلم بسبع مائة الف لغة افضلها العربیة. و قیل الانسان اسم الجنس و اراد به جمیع الناس.
عَلَّمَهُ الْبَیانَ، یعنی النطق و الکتابة و الخط بالعلم و الفهم و الا فهام حتی عرف ما یقول و ما یقال له.
و قیل علّم کل قوم لسانهم الذی یتکلمون به. هذا قول ابی العالیة و ابن زید و الحسن.
و قال ابن کیسان خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنی محمدا (ص)، عَلَّمَهُ الْبَیانَ یعنی النطق و الکتابة، یعنی القرآن فیه بیان ما کان و ما یکون لانه کان ینبئ عن الاولین و الآخرین و عن یوم الدین.
الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ الحسبان قد یکون مصدرا مثل الغفران و الکفران و الرجحان و النقصان، تقول حسب یحسب حسابا و حسبانا، و قد یکون جمع الحساب کشهاب و شهبان و المعنی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یجریان بحساب و منازل فالشمس تقطع بروج السماء فی ثلاثمائة و خمسة و ستین یوما، و القمر یقطعها فی ثمانیة و عشرین یوما و قیل ذاب کل واحد منهما بحساب فالشمس سعتها ستة آلاف و اربعمائة فرسخ فی مثلها و سعة القمر الف فرسخ فی الف فرسخ و اللَّه اعلم.
و قیل لها اجل و حساب کآجال الناس فاذا جاء اجلهما هلکا.
و قیل لمدة نهایتهما اجل مضروب و حساب معدود لا یزید و لا ینقص.
و قیل یعرف من جریهما حساب عدد الشهور و الاعوام کقوله: لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ.
و قیل مکتوب فی وجه الشمس: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه الشمس بقدرته و اجراها بامره. و فی بطنها مکتوب: لا اله الا اللَّه رضاه کلام و غضبه کلام و رحمته کلام. و فی وجه القمر مکتوب: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه القمر و خلق الظلمات و النور و فی بطنه مکتوب: لا اله الّا اللَّه خلق الخیر و الشر بقدرته یبتلی بهما من یشاء من خلقه فطوبی لمن اجری اللَّه الشر علی یدیه.
وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ النَّجْمُ هاهنا کلّ نبات لا ساق له وَ الشَّجَرُ ماله ساق یبقی فی الشتاء و بیان سجود النجم و الشجر فی قوله عز و جل: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ.
و قال مجاهد النجم هو الکوکب و سجوده طلوعه و قد اثبت اللَّه عز و جل الصلاة و السجود و التسبیح للجماد فی القرآن فی مواضع و حققها بقوله: وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ کما اثبت الکلام للسماء و الارض قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ و اثبت الکلام لجهنم انها تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ و الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ و اثبت الغیظ للنار و الارادة للجدار و اثبت الکلام و الشهادة لاعضاء الانسان یوم القیامة هذا و ما فی معناه ممّا لم ینکره من المسلمین احد الا المعتزلة الذین لیسوا هم بالمسلمین عند المسلمین.
وَ السَّماءَ رَفَعَها ای رفعت من السفل الی العلو، اذ هی دخان فاربه موج الماء الذی کان فی الارض، وَ وَضَعَ الْمِیزانَ یرید المیزان المعهود له لسان و عمود و کفّتان ای الهم الناس کیفیت اتخاذ المیزان لیتوصّل به الی الانصاف و الانتصاف.
قال مجاهد المیزان هاهنا العدل، یقال وَضَعَ الْمِیزانَ ای قام بالعدل و دعا الیه، منه قوله: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ و قیل المیزان القرآن، فیه بیان کلّ شی‌ء یحتاج الیه.
«أَلَّا تَطْغَوْا» التأویل: لان لا تطغوا ای لان لا تجاوزوا الحد و الانصاف فیما لکم و علیکم. و قیل ان للتفسیر و لا للنهی ای لا تطغوا فی المیزان.
وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ ای اقیموا لسان المیزان، بِالْقِسْطِ، ای بالعدل.
قال ابن عیینة: الاقامة بالید و القسط بالقلب، وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ ای لا تدخلوا النقص فیه و لا تطغوا فی الکیل و الوزن، یقال اخسرت المیزان و خسرته ای نقصته و قیل المیزان میزان القیامة ای لا تخسروا میزان اعمالکم. و قیل المیزان العقل فلا تخسروه بان یکون معطلا غیر متّبع و اعید ذکر المیزان مصرحا غیر مضمر لیکون النهی قائما بنفسه غیر محتاج الی الاول. و قیل لانها نزلت متفرقة فی اوقات مختلفة فتقتضی الاظهار.
و قال قتادة فی هذه الایة اعدل یا ابن آدم کما تحبّ ان یعدل علیک و اوف کما تحبّ ان یوفی لک فان العدل صلاح الناس.
وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ ای بسطها علی وجه الماء للخلق لیکون قرارهم علیها. «و الانام» الجن و الانس. و قیل الانام کل ذی روح من الخلق.
فِیها فاکِهَةٌ، نکّر لکثرتها و عمومها، یعنی فیها انواع الفواکه. قال ابن کیسان فیها ما یتفکّهون به من النعم التی لا تحصی و کل النعمة یتفکّه بها،.. وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ ای ذات الاوعیة التی تکون فیه الثمر لان ثمر النخل تکون فی غلاف ما لم ینشقّ، واحدها کمّ و کل ما ستر شیئا فهو کمّ و کمّة و منه کم القمیص و کانت لرسول اللَّه (ص) کمة بیضاء یعنی القلنسوة.
وَ الْحَبُّ، ای حب البرّ و الشعیر و غیرهما من الحبوب التی خلقه اللَّه سبحانه فی الدنیا قوتا للانام، ذُو الْعَصْفِ العصف و العصیفة و رق الزرع. یقال یبدو اول ورقا ثم یکون سوقا ثم یحدث اللَّه فیه اکماما ثم یحدث فی الاکمام الحب.
و قیل العصف التبن. سمّی بذلک لان الریاح تعصفه بشدة هبوبها، ای تطیره و منه الریح العاصف و الریحان هو الرزق.
قال ابن عباس کل ریحان فی القرآن فهو رزق، تقول العرب خرجنا نطلب ریحان اللَّه ای رزقه. قال الحسن و ابن زید هو ریحانکم الذی یشمّ و قیل الریحان لباب القمح و قراءة العامة: وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ کلّها مرفوعات بالرد علی الفاکهة. و قرأ ابن عامر وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ بنصب الباء و النون و ذا بالالف علی معنی خلق الانسان و خلق هذه الاشیاء.
و قرأ حمزة و الکسائی: وَ الرَّیْحانُ بالجرّ عطفا علی العصف تقدیره: و الحب ذو علف الانعام و طعام الانام.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ لما ذکر سبحانه ما مضی ذکره من فنون نعمه، قال فبایّ نعمة من هذه النعم تجحدان ایها الثقلان.
و الحکمة فی تکریر هذه الایة ما ذکره القتیبی ان اللَّه تعالی عدّد فی هذه السورة نعماءه و ذکّر خلقه آلائه، ثم اتبع ذکر کل کلمة وصفها و نعمة ذکرها بهذه الآیة و جعلها فاصلة بین کل نعمتین لینبّههم علی النعم و یقررهم بها، کقولک لرجل احسنت الیه و تابعت علیه بالایادی و هو فی کل ذلک ینکرک و یکفرک الم تک فقیرا فاغنیتک، أ فتنکر هذا. الم تک عریانا فکسوتک، أ فتنکر هذا. ام لم تک خاملا فعزّزتک، أ فتنکر هذا. و مثل هذا التکرار سائغ فی کلام العرب، حسن فی هذا الموضع.
و قال الحسین بن الفضل التکرار لطرد الغفلة و تأکید الحجة.
روی جابر بن عبد اللَّه قال قرأ رسول اللَّه (ص) سورة الرحمن فی صلاة الفجر فلمّا انصرف قال للجن کانوا احسن ردّا منکم، ما قرأت فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ الا قالوا و لا بشی‌ء من نعمک ربنا نکذّب.
و اعلم ان فی بعض هذه السورة ذکر الشدائد و العذاب و النار. و النعمة فیها من وجهین.
احدهما: فی صرفها من المؤمنین الی الکفار و تلک نعمة عظیمة تقتضی شکرا عظیما.
و الثانی: ان فی التخویف منها و التنبیه علیها نعمة عظیمة، لان اجتهاد الانسان رهبة ممّا یؤلمه اکثر من اجتهاده رغبة فیما ینعمه، و کرّر هذه الایة فی السورة احدی و ثلثین مرّة، ثمانیة منها ذکرها عقیب آیات فیها تعداد عجایب خلق اللَّه عز و جل و بدائع صنعه و مبدء الخلق و معادهم، ثم سبعة منها عقیب آیات فیها ذکر النار و شدائدها علی عدد ابواب جهنم، و بعد هذه السبعة ثمانیة فی وصف الجنان و اهلها علی عدد ابواب الجنة، و ثمانیة اخری بعدها للجنتین اللتین دونهما، فمن اعتقد الثمانیة الاولی و عمل بموجبها استحق کلتی الثمانیتین من اللَّه و وقاه السبعة السابقة و اللَّه اعلم.
خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنی آدم، مِنْ صَلْصالٍ للصلصال معنیان: احدهما هو الطین الیابس الذی اذا وطی‌ء صلصل و صح عن رسول اللَّه (ص) انه قال اذا تکلّم اللَّه بالوحی سمع اهل السماوات لصوته صلصلة کصلصلة الجرس علی الصفوان.
و الثانی الطین المنتن و هو الحمأ المسنون. یقال صل اللحم اذا انتن فاذقد جمعهما القرآن فهو الطین الیابس المنتن و اللَّه عز و جل خلق آدم من تراب صبّ علیه ماء فصار طینا ثم ترکه حتی انتن و لزب ثم سلّه فصار سلالة ثم ترکه حتی یبس فصار کالفخّار و الفخّار هو الطین المطبوخ بالنار و یکون له صوت ثم صبّ علیه ماء قیل ماء الاحزان، فلا تری ابن آدم الا یکابد حزنا.
وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ المارج اللهب المختلط بسواد النار من قولهم مرج امر القوم اذا اختلط و قوله: فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ ای مختلط و قیل المارج هی التی برأس الذبالة من خضرة النار و حمرتها المختلطین بالدخان خلق اللَّه عز و جل الجن منها و الملائکة من نورها و الشیاطین من دخانها. و الجانّ ابو الجن کما انّ الانسان ابو الانس و ابلیس ابو الشیاطین. و قیل خلق ابلیس من النار التی تکون منها الصواعق و قیل من نار الجحیم.
رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ احد المشرقین: هو الذی تطلع منه الشمس فی اطول یوم من السنة. و الثانی: الذی تطلع منه فی اقصر یوم و بینهما و ثمانون مشرقا و کذلک الکلام فی المغربین.
و قیل احد المشرقین للشمس و الثانی للقمر. و کذلک المغربان.
و اما قول عبد اللَّه بن عمر: ما بین المشرق و المغرب قبلة. یعنی لاهل المشرق و هو ان تجعل مغرب الصیف علی یمنیک و مشرق الشتاء علی یسارک فتکون مستقبل القبلة.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ یعنی فبایّ آلاء ربکما التی انعم علیکما من اتیانه بالصیف اثر الشتاء و بالشتاء اثر الصیف و من تصریفه الا زمان من حال الی حال و من حرّ الی برد، تکذّبان فتزعمان ان ربهما غیر اللَّه.
مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ، ای ارسل، من مرجت الدابة اذا ارسلتها للرعی. و قیل مرج ای خلط، من قوله: «مر مریج» ای مختلط و البحران فی بحر واحد و هو ماء عذب بجنب ماء ملح فی بحر واحد، و قیل هما بحر فارس و الروم، یَلْتَقِیانِ فی معظم البحر.
بَیْنَهُما بَرْزَخٌ، البرزخ الحائل بین الشیئین و منه سمّی القبر برزخا لانه بین الدنیا و الآخرة و قیل الوسوسة برزخ الایمان لانها طائفة بین الشک و الیقین، لا یَبْغِیانِ ای لا یختلطان و لا یتغیّران و قیل لا یَبْغِیانِ علی الناس فیغرقاهم.
و عن ابن عباس قال بحر فی السماء و بحر فی الارض یلتقیان کل سنة مرّة و منه المطر، بینهما حاجز یمنع بحر السماء من النزول و بحر الارض من الصعود.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ فتزعمان انّهما لیست من عند اللَّه.
یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ قرأ اهل المدینة و البصرة: یخرج بضم الیاء و فتح الراء و قرأ الآخرون بفتح الیاء و ضم الراء، و اللؤلؤ اسم لکبار الدر، وَ الْمَرْجانُ صغار اللؤلؤ. و قیل المرجان هو البسّد و هو خزر حمر، یقال یلقیه الجن فی البحر.
قال ابن عباس یخرج منهما یعنی من ماء بحر السماء و بحر الارض لان ماء السماء اذا وقع فی صدف البحر انعقد اللؤلؤ فکان خارجا منها. و قیل یخرج من الاجاج و العذب جمیعا. و ذهب اکثرهم الی انهما یخرجان من المالح و لا یخرجان من العذب و لکن لما ذکرهما جمیعا اضاف الإخراج الیهما کما قال تعالی: وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً و انما هو فی السماء الدنیا لکن لما ذکر سبع سماوات و ذکر القمر بعدها اضافه الی ماجرا ذکره قبله.
و قال اهل الاشارة و حکی عن سفیان الثوری فی قول اللَّه عز و جل: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ، قال فاطمة و علی (ع) بَیْنَهُما بَرْزَخٌ محمد (ص). یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ الحسن و الحسین (ع). و قیل هما بحر العقل و الهوی بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لطف اللَّه سبحانه یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ ای التوفیق و العصمة. و قیل بحری الحجة و الشبهة، بینهما برزخ النظر و الاستدلال یخرج منهما الحق و الصواب.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ ا بالعذب ام بالملح.
وَ لَهُ الْجَوارِ هذه اللام لها معنیان، احدهما انها لام الملک. و الثانی انها لام الاستحسان و التعجب کقولهم: للَّه انت، للَّه درّک و الجواری جمع الجاریة و هی السفینة هاهنا، اقام الصفة مقام الموصوف، الْمُنْشَآتُ قرأ حمزة و ابو بکر المنشآت بکسر الشین، ای المبتدئات و الآخذات فی السیر، فیکون الفعل لهن و قرأ الآخرون بفتح الشین ای المصنوعات و المتخذات اللاتی انشئن و خلقن و المعنی له السفن تجری، فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ فی البرّ. و الاعلام الجبال الطوال، واحدها علم، شبّه السفن فی البحر بالجبال فی البرّ.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ أ البحر تکذّبان ام بالسفن.
کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ ای کل من علی وجه الارض یموت.
وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ، تأویله: و یبقی ربک بوجهه، و العرب تضع الصفات موضع الذوات
کقول رسول اللَّه (ص): ید اللَّه علی الجماعة، و قول اللَّه عز و جل: بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و قول العرب: انشدک بوجه اللَّه یعنی باللّه. و عین اللَّه علیک. و قال الشاعر:
جزی اللَّه خیرا من امیر و بارکت
ید اللَّه فی ذاک الادیم الممزّق
قال ابن عباس لمّا نزلت هذه الآیة، قالت الملائکة هلک اهل الارض.
فانزل اللَّه عز و جل: کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ، فایقنت الملائکة بالهلاک و وجه النعمة فی فناء الخلق التسویة بینهم فی حکم الفناء من غیر تخصیص بعضهم بالبقاء دون بعض.
و یحتمل ان یکون وجه النعمة فیه ما یبتنی علیه من الاعادة لیصل المؤمنون الی ما وعدوا به من النعیم الدائم السرمد.
ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ جلال اللَّه سبحانه عظمته و استحقاقه لاوصاف الکمال.
و قیل الجلال التنزیه، من قولهم: هو اجلّ من هذا. و معنی الاکرام الاعظام بالاحسان و قیل مکرم انبیائه و اولیائه بلطفه مع جلاله و عظمته.
روی ان رسول اللَّه (ص) مر برجل یصلّی و یقول یا ذا الجلال و الاکرام. فقال رسول اللَّه (ص) قد استجیب لک.
و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص) الظّوا «۱» بیا ذا الجلال و الاکرام و عن سعید المقبری قال الحّ رجل فقعد ینادی یا ذا الجلال و الاکرام، فنودی ان قد سمعت فما حاجتک.
یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ من ملک و انس و جن لا یستغنی عنه اهل السماء و الارض طرفة عین. قال ابن عباس اهل السماوات یسئلونه المغفرة و القوة، و اهل الارض یسئلونه الرزق و المغفرة، و قیل یسئلون الرزق و المغفرة للمؤمنین، کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ ای کل وقت له امر و هو اجراء المقادیر الی مواقیتها من احیاء و اماتة و اغناء و افقار و تحریک و تسکین و غیر ذلک.
روی عن ابی الدرداء عن رسول اللَّه (ص): انه قال یغنی فقیرا و یفقر غنیا و یذلّ عزیزا و یعزّ ذلیلا.
و فی الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص) قال المیزان بید اللَّه یرفع اقواما و یضع آخرین.
و عن ابن عباس ان مما خلق اللَّه عز و جل لوحا من درّة بیضاء دفّتاه یاقوتة حمراء قلمه نور و کتابه نور، ینظر فیه کل یوم ثلاثمائة و ستین نظرة، یخلق و یرزق و یحیی و یمیت و یعزّ و یذلّ و یفعل ما یشاء. فذلک قوله: کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ.
و قیل شأنه انه یخرج کل یوم و لیلة عسکرا من اصلاب الآباء الی ارحام الامّهات و عسکرا من الارحام الی الدنیا و عسکرا من الدنیا الی القبور. ثم یرتحلون جمیعا الی اللَّه عز و جل.
و قیل کلّ یوم هو فی شأن یبدیه لا فی شأن یبتدئه.
قال سفیان بن عیینة الدهر کله عند اللَّه یومان، مدة الدنیا یوم فالشأن فیه الامر و النهی و الاحیاء و الاماتة و الاعطاء و المنع و تدبیر العالم.
و الآخر یوم القیامة فی الآخرة فالشأن فیه الجزاء و الحساب و الثواب و العقاب.
قال مقاتل نزلت فی الیهود حین قالوا ان اللَّه لا یقضی یوم السبت شیئا.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال اهل السماء ام بسئوال اهل الارض.
سَنَفْرُغُ لَکُمْ قرء حمزة و الکسائی: سیفرغ بالیاء لقوله: یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ وَ لَهُ الْجَوارِ.
فاتبع الخبر الخبر. و قرأ الآخرون بالنون، و لیس المراد منه الفراغ عن شغل لانه سبحانه لیس له شغل یکون له فراغ و لا یشغله شأن و لکنه تهدید و وعید من اللَّه للخلق بالمحاسبة، کما تقول لمن تهدّده سافرغ لک، و ما به شغل.و قیل معناه سنقصدکم و نأخذ فی امرکم بعد ترک و امهال و ننجز لکم ما وعدناکم و نوصل کلّا الی ما وعدناه.
و فی الخبر قددنا من اللَّه فراغ لخلقه.
و الثَّقَلانِ الانس و الجن اثقل بهما الارض احیاء و امواتا. قال اللَّه تعالی: وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها.
و قال بعض اهل المعانی کل شی‌ء له قدر و وزن ینافس فهو ثقل، قال النبی (ص) انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتی.
فجعلهما ثقلین اعظاما لقدرهما، فکذلک سمّی الثقلان لعقلهم و رزانتهم و قدرهم. و قیل لانهما مثقلان بالذنوب، و قیل مثقلان بالتکلیف.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بقصدنا الی انجاز ما وعدناکم او بایصال الوعید الیکم.
یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ اختلفوا فی معنی هذه الآیة. قال بعضهم خاطبهم به فی الدنیا فیقول إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا، ای تجوزوا و تخرجوا، مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، من جوانبها و اطرافها، فَانْفُذُوا، معناه ان استطعتم ان تهربوا من الموت و الخروج من اقطار السماوات و الارض فاهربوا و اخرجوا منها. یعنی حیث ما کنتم ادرککم الموت کقوله: أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ، لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنی حیث خرجتم الیه فثمّ سلطانی. فلا تخرجون من سلطانی.
و قال الزجاج حیث ما کنتم شاهدتم حجة اللَّه و سلطانه یدل علی انه واحد. و قال بعضهم یخاطبهم به فی القیمة و القول هاهنا مضمر ای یقال لهم یوم القیامة: یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فتعجزوا ربکم حتی لا یقدر علیکم. فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ.
ای حیث ما توجّهتم کنتم فی ملکی و سلطانی و لا یمکنکم الهرب من الجزاء.
و قیل لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنی الا بشهادة ان لا اله الا اللَّه و ارضاء الخصوم و بعفو من اللَّه عز و جل. و قیل لا تنفذون الا بعد معاینة سلطان اللَّه فی محاسبته خلقه و مجازاته. قال ابن عباس ان اللَّه تعالی یأمر ملائکته یوم القیامة فتحفّ باقطار السماوات و الارض فلا یستطیع انس و لا جان ان یخرج من اقطارها.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بملکه فی السماء ام بملکه فی الارض.
یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ، قرأ ابن کثیر شواط بکسر الشین و الآخرون بضمها و هما لغتان و هو اللهب المتاجج الذی لا دخان فیه. و النحاس الدخان لا لهب معه و قیل النحاس الصفر المذاب یصبّ علی رؤوسهم. قرأ ابن کثیر و ابو عمر وَ نُحاسٌ بکسر السین عطفا علی النار و قرأ الباقون برفعها عطفا علی الشواظ و قیل النحاس المهل و هو دردی الزیت، فَلا تَنْتَصِرانِ ای لا تقدران علی الامتناع مما یعمل بکما و لا یکون لکما ناصر من اللَّه.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بارسال الشواظ او النحاس وجه النعمة فی هذا دلالته ایانا علی ما ینجینا من ذلک.
فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ، ای انفرجت فتصیر ابوابا لنزول الملائکة کقوله: وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِکَةُ تَنْزِیلًا.
و قیل تصدّعت السماء و انفک بعضها من بعض لقیام الساعة، فَکانَتْ وَرْدَةً یعنی کلون الورد المشموم و قال ابن عباس یصیر کلون الفرس الورد و هو الأبیض الذی یضرب الی الحمرة و الصفرة، ای تتلوّن السماء یومئذ من الخوف کلون الفرس الوردة یکون فی الربیع اصفر و فی اول الشتاء احمر فاذا اشتد الشتاء کان اغبر فشبّه السماء فی تلوّنها عند انشقاقها بهذا الفرس فی تلوّنه، کَالدِّهانِ جمع دهن شبّه تلوّن السماء بتلون الورد من الخیل و شبّه الوردة فی اختلاف الوانها بالدهن یعنی دهن الزیت فانه یتلوّن الوانا بین صفرة و خضرة و حمرة. هذا قول الضحاک و مجاهد و قتادة و الربیع. و قال ابن جریح یصیر السماء کالدهن الذائب و ذلک حین یصیبها حرّ جهنم.
و قال الکلبی کَالدِّهانِ، ای کالادیم الاحمر و جمعه ادهنة.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بانشقاق السماء ام بتلوّنها و وجه النعمة فیه، التخویف و الزجر بما اخبرنا من ذلک.
فَیَوْمَئِذٍ یعنی فیوم تنشقّ السماء. لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ و قال فی سورة اخری فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ و لا تناقض لان التقدیر لا یسئل سؤال استعلام و استفهام لانهم یعرفون بسیماهم، لکن یسئلون سؤال توبیخ و تقریع، لا یسئلون هل عملتم کذا و کذا لان اللَّه تعالی علمها منهم و کتبت الملائکة علیهم، و لکن یسئلون لم عملتم کذا و کذا.
و قال ابو العالیة لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ غیره من انس و لا جان. ای لا یؤخذ احد بذنب غیره. و قیل ان یوم القیمة یوم مقداره خمسون الف سنة و له اوقات فوقت یسئلون و وقت لا یسئلون و وقت ینطقون و یختصمون و وقت یصمتون.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال الانس ام بسؤال الجن و وجه النعمة فیه ما ذکرنا من التخویف.
یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ، بزرقة العیون و سواد الوجوه و المجرم هاهنا الکافر و اما المؤمن فاغر محجل. قال اللَّه تعالی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ، فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ.
قیل یجمع بین نواصیهم و اقدامهم فیسحبون الی النار. و قیل تأخذهم الملائکة مرّة بنواصیهم فیجرّونهم علی وجوههم فی النار و تارة یأخذون باقدامهم فیقذفونهم فی النار ثم یقال لهم: هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ ای کان یکذّب بها المشرکون.
یَطُوفُونَ بَیْنَها ای بین جهنم، وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ ای ماء حار قد انتهی حرّه یقال انی یانی فهو آن اذا انتهی من النّضج. یطاف بهم بین الجحیم و الحمیم و انهم یستغیثون فی النار من شدة حرّها و یسئلون قطرة من الماء فیذهب بهم الی حمیم آن فیغمسون فی ذلک الوادی فتنخلع اوصالهم هذا کقوله: إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ.
فکلّ ما ذکر اللَّه تعالی من قوله: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ مواعظ و زواجر و تخویف و کل ذلک نعمة من اللَّه تعالی لانها تزجر المعاصی و لذلک ختم کل آیة بقوله: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ.
برگردان به زبان ساده
این سورة الرحمن هزار و ششصد و سی و شش حرف است و سیصد و پنجاه و یک کلمت و هفتاد و هشت آیت. جمله بمکه فرود آمد و آن را مکی شمرند مگر یک آیت: یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ.
هوش مصنوعی: سوره الرحمن دارای 1636 حرف، 351 کلمه و 78 آیه است. این سوره در مکه نازل شده و به طور کلی مکی شناخته می‌شود، به جز یک آیه که آن هم مربوط به سوال از خداوند در آسمان‌ها و زمین است.
این یک آیت بقول ابن عباس و قتاده مدنی است و باقی سورة مکی.
هوش مصنوعی: این آیه به گفته ابن عباس و قتاده در مدینه نازل شده و سایر بخش‌های آن سوره در مکه نازل شده‌اند.
مقاتل گفت سورة همه در مدینه فرود آمد و قول اول درست‌تر است و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: مقاتل بیان کرده است که تمام آیات سوره در مدینه نازل شده‌اند و نظر اول صحیح‌تر به نظر می‌رسد و خداوند داناتر است.
و در این سورة هیچ ناسخ و منسوخ نیست و در خبر است که این سورة عروس قران است. و ذلک ما
هوش مصنوعی: در این سوره هیچ آیاتی که نسخ شده باشند یا آیات جدیدی که آنها را رد کنند وجود ندارد. همچنین در روایات آمده است که این سوره به عنوان عروس قرآن شناخته می‌شود.
روی علی بن الحسین (ع) عن ابیه، عن علی (ع) قال سمعت النبی (ص) یقول: لکل شی‌ء عروس و عروس القرآن سورة الرحمن.
هوش مصنوعی: حضرت علی بن حسین (ع) از پدرشان روایت می‌کنند که علی (ع) فرمودند: من از پیامبر (ص) شنیدم که فرمودند: هر چیزی عروسی دارد و عروس قرآن، سوره الرحمن است.
و عن ابی بن کعب قال قال رسول اللَّه (ص) من قرأ سورة الرحمن رحم اللَّه ضعفه و ادّی شکر ما انعم اللَّه علیه.
هوش مصنوعی: ابی بن کعب نقل می‌کند که پیامبر اسلام (ص) فرمودند: هر کسی سوره الرحمن را بخواند، خداوند ضعف او را مورد رحمت قرار می‌دهد و شکرگزاری از نعمت‌های خدا را به جا می‌آورد.
و گفته‌اند اول چیزی از قرآن که در مکه بر قریش آشکارا خواندند بعضی آیات از اول این سورة بود. روایت کردند از عبد اللَّه بن مسعود گفتا صحابه رسول مجتمع شدند گفتند قریش تا این غایت از قرآن هیچ نشنیدند در میان ما کیست که ایشان را قرآن شنواند آشکارا.
هوش مصنوعی: گفته شده است که نخستین آیات قرآنی که در مکه به طور علنی برای قریش خوانده شد، برخی از آیات ابتدایی این سوره بودند. از عبد اللَّه بن مسعود نقل شده است که صحابه پیامبر جمع شدند و گفتند قریش تا کنون هیچ چیزی از قرآن نشنیده‌اند. بنابراین، از یکدیگر پرسیدند که چه کسی می‌تواند این آیات را به طور علنی به قریش گوشزد کند.
عبد اللَّه مسعود گفت آن کس من باشم که قرآن آشکارا بر ایشان خواند اگر چه از آن رنج و گزند آید. پس بیامد و در انجمن قریش بیستاد و ابتداء سورة الرحمن در گرفت و لختی از آن آیات برخواند. قریش چون آن بشنیدند از سر غیظ و عداوت او را زخمها کردند و رنجانیدند.
هوش مصنوعی: عبدالله مسعود اعلام کرد که او کسی است که قرآن را با وضوح برای مردم می‌خواند، حتی اگر این کار با درد و ناراحتی همراه باشد. سپس به جمع قریش رفت و شروع به خواندن سوره الرحمن کرد و چند آیه از آن را قرائت نمود. قریش وقتی این را شنیدند، به خاطر خشم و عداوت، او را مورد آزار قرار دادند و به او آسیب رساندند.
پس چون بعضی خوانده بود او را فرا گذاشتند و بنزدیک اصحاب بازگشت فقالوا : هذا الذی خشینا علیک یا ابن مسعود.
هوش مصنوعی: پس وقتی برخی از افراد او را شنیدند، او را ترک کردند و به نزد همراهانش بازگشت. آنها گفتند: این همان چیزی است که ما برات به تو نگران بودیم، ای پسر مسعود.
اما سبب نزول این سورة آن بود که قریش نام رحمن کم شنیده بودند، چون آیت فرو آمد که: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ چون ایشان را گویند که رحمن را سجود برید، ایشان گویند وَ مَا الرَّحْمنُ این رحمن کیست و چیست.
هوش مصنوعی: دلیل نزول این سوره این بود که قریش خیلی کم درباره نام "رحمن" شنیده بودند. وقتی آیه‌ای نازل شد که می‌گفت: "و هنگامی که به آنها گفته می‌شود برای رحمن سجده کنید"، آنها جواب می‌دادند: "رحمن کیست؟" و علامت سوالی درباره او مطرح می‌کردند.
رب العالمین بجواب ایشان فرمود: الرَّحْمنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ ای الرحمن الذی کفر به اهل مکه هو الذی، عَلَّمَ الْقُرْآنَ.
هوش مصنوعی: پروردگار جهانیان در پاسخ آنها فرمود: رحمان، قرآن را به انسان آموخت. ای رحمان، کسی که اهل مکه به او کفر ورزید، همانی است که قرآن را به انسان آموزش داده است.
الرَّحْمنُ اسم من اسماء اللَّه لا یقال لغیره و لا یستطیع الناس ان ینتحلوه و معناه مبالغة الوصف بالرحمة، و هو الذی وسع کل شی‌ء رحمة هؤلاء و هؤلاء و فی بعض الدعاء، رحمن الدنیا و رحیم الآخرة لانه عمّ الرزق فی الدنیا و خصّ المؤمنین بالعفو فی الآخرة.
هوش مصنوعی: اسم "الرَّحمن" یکی از نام‌های خداوند است که به هیچ‌کس دیگری نمی‌توان آن را اطلاق کرد و مردم نمی‌توانند آن را به خود نسبت دهند. این نام به شدت بر رحمت اشاره دارد و بیانگر آن است که رحمت خداوند همه‌جا را در بر گرفته است، به گونه‌ای که شامل تمام مخلوقات می‌شود. در برخی دعاها به او به عنوان "رحمن دنیا و رحیم آخرت" اشاره شده، زیرا او با رحمت خود روزی را در دنیا به همه عطا می‌کند و در آخرت خاص مؤمنین را با عفو و بخشش مورد لطف قرار می‌دهد.
عَلَّمَ الْقُرْآنَ هذا رد علی من قال: انما یعلمه بشر و ان هذا الا اختلاق.ای الرحمن علّم محمدا القرآن لیعلّمه امته و قیل معنی عَلَّمَ الْقُرْآنَ ای مکّنهم من تعلّمه بان انزله عربیا و یسّره لان یحفظ و یذکر. و التعلیم تبیین ما یصیر المرء به عالما و الاعلام ایجاد ما به یصیر عالما.
هوش مصنوعی: این متن به موضوع آموزش قرآن اشاره دارد و به کسانی که می‌گویند قرآن را فقط یک انسان معلمی کرده است، پاسخ می‌دهد. بیان می‌کند که خداوند قرآن را به محمد نازل کرده تا او آن را به امت خود بیاموزد. همچنین توضیح می‌دهد که این آموزش نشاندهنده این است که قرآن به زبان عربی نازل شده تا یادگیری آن برای مردم آسان شود و یادآوری و حفظ آن تسهیل گردد. مفهوم کلی آموزش در اینجا روشن کردن دانشی است که انسان را به مقام عالمیت می‌رساند.
خَلَقَ الْإِنْسانَ عَلَّمَهُ الْبَیانَ، قال ابن عباس و قتادة معناه خلق آدم (ع) و علّمه اسماء کل شی‌ء و علّمه اللغات، کلها کان آدم (ع) یتکلم بسبع مائة الف لغة افضلها العربیة. و قیل الانسان اسم الجنس و اراد به جمیع الناس.
هوش مصنوعی: خداوند انسان را خلق کرد و به او هنر بیان را آموخت. ابن عباس و قتاده گفته‌اند که این به معنای آفرینش آدم (علیه‌السلام) و آموزش نام‌های همه چیز به او است. او تمامی زبان‌ها را فراگرفت و به‌ویژه به زبان عربی تسلط داشت. گفته شده که واژه "انسان" به معنای جنس انسان‌ها است و همه مردم را در بر می‌گیرد.
عَلَّمَهُ الْبَیانَ، یعنی النطق و الکتابة و الخط بالعلم و الفهم و الا فهام حتی عرف ما یقول و ما یقال له.
هوش مصنوعی: به او توانایی بیان کردن آموخته شد، یعنی قدرت صحبت کردن، نوشتن و خوش‌نویسی با علم و درک، تا او بداند چه چیزی را می‌گوید و چه چیزی به او گفته می‌شود.
و قیل علّم کل قوم لسانهم الذی یتکلمون به. هذا قول ابی العالیة و ابن زید و الحسن.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که هر قوم زبان خاص خود را که به آن صحبت می‌کنند، یاد می‌گیرند. این نظر متعلق به ابوالعالیه، ابن زید و حسن است.
و قال ابن کیسان خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنی محمدا (ص)، عَلَّمَهُ الْبَیانَ یعنی النطق و الکتابة، یعنی القرآن فیه بیان ما کان و ما یکون لانه کان ینبئ عن الاولین و الآخرین و عن یوم الدین.
هوش مصنوعی: ابن کیسان می‌گوید که خداوند انسان را خلق کرد، و منظور از انسان در اینجا پیامبر محمد (ص) است. او به او بیان و قدرت سخن گفتن و نوشتن را آموخت. قرآن، به عنوان بیانی از آنچه که بود و آنچه که خواهد بود، در این امر نقش دارد، زیرا اخبار از گذشتگان و آینده و همچنین روز قیامت را به ما می‌دهد.
الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ بِحُسْبانٍ الحسبان قد یکون مصدرا مثل الغفران و الکفران و الرجحان و النقصان، تقول حسب یحسب حسابا و حسبانا، و قد یکون جمع الحساب کشهاب و شهبان و المعنی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ یجریان بحساب و منازل فالشمس تقطع بروج السماء فی ثلاثمائة و خمسة و ستین یوما، و القمر یقطعها فی ثمانیة و عشرین یوما و قیل ذاب کل واحد منهما بحساب فالشمس سعتها ستة آلاف و اربعمائة فرسخ فی مثلها و سعة القمر الف فرسخ فی الف فرسخ و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: خورشید و ماه با حساب خاصی حرکت می‌کنند. این حساب ممکن است به معنای منبعی مانند «بخشش» یا «کفر» باشد. عموماً به «حساب» اشاره دارد که به صورت جمع نیز می‌تواند به کار رود. خورشید و ماه در مسیر خود به سمت منزل‌های خاصی حرکت می‌کنند. خورشید به مدت سیصد و شصت و پنج روز در آسمان گردش می‌کند، در حالی که ماه این مسیر را در بیست و هشت روز طی می‌کند. همچنین گفته شده که خورشید مسافتی معادل شش‌هزار و چهارصد فرسخ می‌پیماید و ماه نیز هزار فرسخ را در مساحت مشابه طی می‌کند. خداوند داناتر است.
و قیل لها اجل و حساب کآجال الناس فاذا جاء اجلهما هلکا.
هوش مصنوعی: و برای آنها زمانی تعیین شده و حسابی مانند سایر مردم مشخص شده است، پس زمانی که آن زمان فرا برسد، هلاکتشان خواهد آمد.
و قیل لمدة نهایتهما اجل مضروب و حساب معدود لا یزید و لا ینقص.
هوش مصنوعی: مدت پایان آنها یک زمان معین و مشخص است که قابل افزایش یا کاهش نیست.
و قیل یعرف من جریهما حساب عدد الشهور و الاعوام کقوله: لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنِینَ وَ الْحِسابَ.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که می‌توان از جریان آنها برای فهمیدن حساب تعداد ماه‌ها و سال‌ها استفاده کرد، مانند گفته‌اش: "تا بدانید تعداد سال‌ها و محاسبه را."
و قیل مکتوب فی وجه الشمس: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه الشمس بقدرته و اجراها بامره. و فی بطنها مکتوب: لا اله الا اللَّه رضاه کلام و غضبه کلام و رحمته کلام. و فی وجه القمر مکتوب: لا اله الا اللَّه محمد رسول اللَّه خلق اللَّه القمر و خلق الظلمات و النور و فی بطنه مکتوب: لا اله الّا اللَّه خلق الخیر و الشر بقدرته یبتلی بهما من یشاء من خلقه فطوبی لمن اجری اللَّه الشر علی یدیه.
هوش مصنوعی: در روی خورشید نوشته شده است: «جز خداوند معبودی نیست و محمد پیامبر خداست. خداوند خورشید را به قدرت خود آفرید و آن را به اراده خود به حرکت درآورد.» و در درون آن نوشته شده: «جز خداوند معبودی نیست. خشم و رضایت خدا کلامی است و رحمتی نیز همانند کلامی دیگر است.» در روی ماه نوشته شده: «جز خداوند معبودی نیست و محمد پیامبر خداست. خداوند ماه و تاریکی و نور را آفرید.» و در درون آن نوشته شده: «جز خداوند معبودی نیست. خداوند خیر و شر را به قدرت خود خلق کرده و به هر که بخواهد از مخلوقاتش امتحان می‌کند. خوشا به حال کسی که خداوند شر را به دست او به جریان درآورد.»
وَ النَّجْمُ وَ الشَّجَرُ یَسْجُدانِ النَّجْمُ هاهنا کلّ نبات لا ساق له وَ الشَّجَرُ ماله ساق یبقی فی الشتاء و بیان سجود النجم و الشجر فی قوله عز و جل: یَتَفَیَّؤُا ظِلالُهُ عَنِ الْیَمِینِ وَ الشَّمائِلِ سُجَّداً لِلَّهِ.
هوش مصنوعی: ستاره‌ها و درختان برای خدا سجده می‌کنند. در اینجا، ستاره به معنای هر گیاهی است که ساقه ندارد و درخت به گیاهی اطلاق می‌شود که ساقه‌ای دارد و در فصل زمستان پابرجا می‌ماند. در این متن به سجده کردن ستاره‌ها و درختان اشاره شده است، به طوری که سایه‌های آنها به طرف راست و چپ متوجه خداوند هستند.
و قال مجاهد النجم هو الکوکب و سجوده طلوعه و قد اثبت اللَّه عز و جل الصلاة و السجود و التسبیح للجماد فی القرآن فی مواضع و حققها بقوله: وَ لکِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِیحَهُمْ کما اثبت الکلام للسماء و الارض قالَتا أَتَیْنا طائِعِینَ و اثبت الکلام لجهنم انها تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ و الَّذِی أَنْطَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ و اثبت الغیظ للنار و الارادة للجدار و اثبت الکلام و الشهادة لاعضاء الانسان یوم القیامة هذا و ما فی معناه ممّا لم ینکره من المسلمین احد الا المعتزلة الذین لیسوا هم بالمسلمین عند المسلمین.
هوش مصنوعی: مجاهد بیان کرده است که "نجم" به معنی ستاره است و سجده آن به معنای طلوع آن می‌باشد. خداوند در قرآن در مکان‌های مختلف به نماز، سجده و تسبیح اشیاء بی‌جان اشاره کرده و این موضوع را با بیان "ولی لا تفقهون تسبیحهم" تأکید کرده است. همچنین خداوند سخنانی را به آسمان و زمین نسبت داده که گفته‌اند "به طور داوطلبانه آمدیم". همچنین برای جهنم نیز بیان شده که می‌گوید "آیا چیزی بیشتر وجود دارد؟". خداوند قدرت سخن گفتن را به همه موجودات داده و همچنین خشم آتش و اراده دیوار را تأسیس کرده است. در روز قیامت نیز اعضای انسان شهادت خواهند داد. این موارد بر کسی غیر از معتزله که از طرف دیگر مسلمانان به عنوان مسلمان شناخته نمی‌شوند، انکار نشده است.
وَ السَّماءَ رَفَعَها ای رفعت من السفل الی العلو، اذ هی دخان فاربه موج الماء الذی کان فی الارض، وَ وَضَعَ الْمِیزانَ یرید المیزان المعهود له لسان و عمود و کفّتان ای الهم الناس کیفیت اتخاذ المیزان لیتوصّل به الی الانصاف و الانتصاف.
هوش مصنوعی: و آسمان را بلند کرد، یعنی از پایین به بالا برد، زیرا آسمان در ابتدا به صورت بخار بود، مانند امواج آبی که در زمین وجود داشت. و ترازوی معروفی را قرار داد، که دارای زبان، عمود و دو کفه است تا به مردم نشان دهد که چگونه می‌توانند ترازوی عدالت را به کار ببرند و به انصاف و توازن برسند.
قال مجاهد المیزان هاهنا العدل، یقال وَضَعَ الْمِیزانَ ای قام بالعدل و دعا الیه، منه قوله: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ و قیل المیزان القرآن، فیه بیان کلّ شی‌ء یحتاج الیه.
هوش مصنوعی: مجاهد می‌گوید در اینجا به معنای عدالت اشاره شده است. گفته می‌شود که "میزان" به معنای برقراری عدالت و دعوت به آن است. همچنین، از قولی دیگر آمده که "میزان" می‌تواند به قرآن اشاره داشته باشد، زیرا در قرآن هر چیزی که نیاز داریم، بیان شده است.
«أَلَّا تَطْغَوْا» التأویل: لان لا تطغوا ای لان لا تجاوزوا الحد و الانصاف فیما لکم و علیکم. و قیل ان للتفسیر و لا للنهی ای لا تطغوا فی المیزان.
هوش مصنوعی: خود را از حد و انصاف تجاوز نکنید. همچنین برخی گفته‌اند که این بیان به تفسیر مربوط می‌شود و نه به نهی، به این معنا که در اندازه‌گیری‌ها افراط نکنید.
وَ أَقِیمُوا الْوَزْنَ ای اقیموا لسان المیزان، بِالْقِسْطِ، ای بالعدل.
هوش مصنوعی: و وزن را به عدالت برقرار کنید، یعنی با انصاف و درست‌کاری سنجش کنید.
قال ابن عیینة: الاقامة بالید و القسط بالقلب، وَ لا تُخْسِرُوا الْمِیزانَ ای لا تدخلوا النقص فیه و لا تطغوا فی الکیل و الوزن، یقال اخسرت المیزان و خسرته ای نقصته و قیل المیزان میزان القیامة ای لا تخسروا میزان اعمالکم. و قیل المیزان العقل فلا تخسروه بان یکون معطلا غیر متّبع و اعید ذکر المیزان مصرحا غیر مضمر لیکون النهی قائما بنفسه غیر محتاج الی الاول. و قیل لانها نزلت متفرقة فی اوقات مختلفة فتقتضی الاظهار.
هوش مصنوعی: ابن عیینة می‌گوید: رعایت عدالت با دست و انصاف با دل است، و نباید در وزن و مقیاس کم بگذارید و خود را به ظلم نیاندازید. گفته می‌شود که اگر در مقیاس کم بگذارید، یعنی آن را نقصان می‌دهید. همچنین "میزان" می‌تواند به معنای ترازوی قیامت باشد که نشاندهنده این است که اعمال شما کم نشود. همچنین ممکن است منظور از میزان، عقل باشد که نباید آن را بلااستفاده و نادیده بگذارید. تأکید بر میزان به صورت صریح بیان شده تا توصیه به عدم نقصان خود به خود و بدون نیاز به اشاره‌های قبلی بیان شود. این موضوع نیز به این دلیل است که آیات به تدریج در زمان‌های مختلف نازل شده‌اند و نیاز به توضیح بیشتر دارد.
و قال قتادة فی هذه الایة اعدل یا ابن آدم کما تحبّ ان یعدل علیک و اوف کما تحبّ ان یوفی لک فان العدل صلاح الناس.
هوش مصنوعی: قتاده در مورد این آیه می‌گوید: ای فرزند آدم، به دیگران به گونه‌ای عدالت کن که دوست داری بر تو عدالت شود و به دیگران به طور کامل بده، همانطور که دوست داری به تو کامل داده شود؛ زیرا عدالت باعث صلاح و بهبود اوضاع مردم است.
وَ الْأَرْضَ وَضَعَها لِلْأَنامِ ای بسطها علی وجه الماء للخلق لیکون قرارهم علیها. «و الانام» الجن و الانس. و قیل الانام کل ذی روح من الخلق.
هوش مصنوعی: و زمین را برای مردم خلق کرده است، به گونه‌ای که بر سطح آب گسترده شده تا محل استراحت آنها باشد. "و انام" به موجودات جن و انسان اشاره دارد. همچنین گفته شده که "انام" به معنای هر موجود زنده در خلق است.
فِیها فاکِهَةٌ، نکّر لکثرتها و عمومها، یعنی فیها انواع الفواکه. قال ابن کیسان فیها ما یتفکّهون به من النعم التی لا تحصی و کل النعمة یتفکّه بها،.. وَ النَّخْلُ ذاتُ الْأَکْمامِ ای ذات الاوعیة التی تکون فیه الثمر لان ثمر النخل تکون فی غلاف ما لم ینشقّ، واحدها کمّ و کل ما ستر شیئا فهو کمّ و کمّة و منه کم القمیص و کانت لرسول اللَّه (ص) کمة بیضاء یعنی القلنسوة.
هوش مصنوعی: در اینجا میوه‌هایی وجود دارد، که به خاطر فراوانی و تنوع‌شان ذکر شده است، یعنی انواع مختلف میوه‌ها در آنجا وجود دارد. ابن کیسان می‌گوید در اینجا نعمت‌هایی هست که مردم از آن استفاده می‌کنند و قابل شمارش نیستند و هر نعمت به نوعی لذت و خوشی می‌آورد. همچنین، نخل‌ها دارای کلاف یا پوشش‌هایی هستند که میوه‌ها درون آن قرار دارند و تا زمانی که پوشش باز نشود، میوه‌ها درون آن محفوظ می‌مانند. واحد این پوشش را "کَمّ" می‌نامند و هر چیزی که چیزی را بپوشاند، "کم" یا "کمّه" نامیده می‌شود. مانند کُمّی که بر روی پیراهن است و رسول الله (ص) دارای کُمّی سفید بوده است که به معنای عمامه یا پوشش سر است.
وَ الْحَبُّ، ای حب البرّ و الشعیر و غیرهما من الحبوب التی خلقه اللَّه سبحانه فی الدنیا قوتا للانام، ذُو الْعَصْفِ العصف و العصیفة و رق الزرع. یقال یبدو اول ورقا ثم یکون سوقا ثم یحدث اللَّه فیه اکماما ثم یحدث فی الاکمام الحب.
هوش مصنوعی: حب، ای حب گندم و جو و دیگر دانه‌هایی که خداوند در دنیا برای قوت انسان‌ها خلق کرده است، دارای ساقه و شاخسار می‌باشد. گفته می‌شود که ابتدا جوانه می‌زند، سپس به ساقه تبدیل می‌شود و خداوند در آن خوشه‌هایی می‌آفریند و سپس در این خوشه‌ها دانه‌ها شکل می‌گیرند.
و قیل العصف التبن. سمّی بذلک لان الریاح تعصفه بشدة هبوبها، ای تطیره و منه الریح العاصف و الریحان هو الرزق.
هوش مصنوعی: علفی که به عنوان علف تِبن شناخته می‌شود، به این خاطر این نام را به خود گرفته که بادها به شدت آن را می‌زنند و به این ترتیب، آن را به دور می‌پراکند. همچنین، واژه "ریحان" به معنای روزی و برکت است.
قال ابن عباس کل ریحان فی القرآن فهو رزق، تقول العرب خرجنا نطلب ریحان اللَّه ای رزقه. قال الحسن و ابن زید هو ریحانکم الذی یشمّ و قیل الریحان لباب القمح و قراءة العامة: وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ کلّها مرفوعات بالرد علی الفاکهة. و قرأ ابن عامر وَ الْحَبُّ ذُو الْعَصْفِ وَ الرَّیْحانُ بنصب الباء و النون و ذا بالالف علی معنی خلق الانسان و خلق هذه الاشیاء.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید که هر نوع ریحان که در قرآن ذکر شده، به معنای رزق و روزی است. عرب‌ها می‌گویند که ما برای طلب روزی خداوند خارج شدیم. حسن و ابن زید نیز گفته‌اند که ریحان به معنای گیاهی است که بوی خوشی دارد و برخی دیگر گفته‌اند که ریحان به دانه گندم اشاره دارد. در تلاوت عمومی آمده است که "و گندم دارای خوشه و ریحان" و هر دو از نظر معنایی به میوه‌ها و نعمت‌ها مرتبط هستند. ابن عامر نیز این عبارت را به گونه‌ای دیگر خوانده که به خلقت انسان و چیزهای دیگر اشاره دارد.
و قرأ حمزة و الکسائی: وَ الرَّیْحانُ بالجرّ عطفا علی العصف تقدیره: و الحب ذو علف الانعام و طعام الانام.
هوش مصنوعی: حمزه و کسایی عبارت «و الرّیحان» را به صورت مجرور خوانده‌اند و این را به «العصف» نسبت داده‌اند. در واقع معنای آن این است که «و عشق» نیز مانند «محصولات زراعی» در نظر گرفته شده و به نوعی مرتبط با غذای حیوانات و انسان‌ها است.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ لما ذکر سبحانه ما مضی ذکره من فنون نعمه، قال فبایّ نعمة من هذه النعم تجحدان ایها الثقلان.
هوش مصنوعی: پس به کدام یک از نعمت‌های پروردگارتما دو گروه، (انسان‌ها و جنی‌ها) کفر می‌ورزید؟ زمانی که خداوند به نعمت‌هایی که برای شما شرح داد و اشاره کرد، می‌پردازد، به این نکته می‌رسد که شما باید به نعمت‌های او توجه کنید و از کفر ورزیدن به آنها بپرهیزید.
و الحکمة فی تکریر هذه الایة ما ذکره القتیبی ان اللَّه تعالی عدّد فی هذه السورة نعماءه و ذکّر خلقه آلائه، ثم اتبع ذکر کل کلمة وصفها و نعمة ذکرها بهذه الآیة و جعلها فاصلة بین کل نعمتین لینبّههم علی النعم و یقررهم بها، کقولک لرجل احسنت الیه و تابعت علیه بالایادی و هو فی کل ذلک ینکرک و یکفرک الم تک فقیرا فاغنیتک، أ فتنکر هذا. الم تک عریانا فکسوتک، أ فتنکر هذا. ام لم تک خاملا فعزّزتک، أ فتنکر هذا. و مثل هذا التکرار سائغ فی کلام العرب، حسن فی هذا الموضع.
هوش مصنوعی: در این متن، اشاره شده که خداوند در این سوره نعمت‌های خود را برمی‌شمارد و آیاتش را یادآوری می‌کند. سپس پس از ذکر هر نعمت، با عبارتی مشخص در مورد آن نعمت تأکید می‌کند تا مردم به این نعمت‌ها توجه کنند و در یادآوری آنها دقت کنند. مثال زده شده که همانطور که ممکن است به یک نفر بگویید: «آیا تو فراموش کرده‌ای که زمانی فقیر بودی و من تو را بی‌نیاز کردم؟» و به همین صورت بر روی دیگر نعمت‌ها تأکید می‌شود. این تکرار در کلام عرب پسندیده و مناسب به نظر می‌رسد.
و قال الحسین بن الفضل التکرار لطرد الغفلة و تأکید الحجة.
هوش مصنوعی: لحسین بن الفضل گفته است که تکرار باعث دور کردن غفلت و تأکید بر دلیل می‌شود.
روی جابر بن عبد اللَّه قال قرأ رسول اللَّه (ص) سورة الرحمن فی صلاة الفجر فلمّا انصرف قال للجن کانوا احسن ردّا منکم، ما قرأت فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ الا قالوا و لا بشی‌ء من نعمک ربنا نکذّب.
هوش مصنوعی: جابر بن عبد اللَّه نقل می‌کند که پیامبر (ص) در نماز صبح، سوره الرحمن را خواند. وقتی از نماز برگشت، به جن‌ها گفت که جوابشان بهتر از شما بود. آنها اعلام کردند که هیچ‌یک از نعمت‌های پروردگارت را انکار نمی‌کنیم.
و اعلم ان فی بعض هذه السورة ذکر الشدائد و العذاب و النار. و النعمة فیها من وجهین.
هوش مصنوعی: باید بدانید که در برخی از این آیات به موضوعات سختی‌ها، عذاب و آتش پرداخته شده است. اما نعمت‌ها نیز از دو جنبه در این متن مطرح شده‌اند.
احدهما: فی صرفها من المؤمنین الی الکفار و تلک نعمة عظیمة تقتضی شکرا عظیما.
هوش مصنوعی: یکی از آنها این است که صرف کردن مؤمنان به کفار، نعمت بزرگی است که شکرگزاری عظیمی را می‌طلبد.
و الثانی: ان فی التخویف منها و التنبیه علیها نعمة عظیمة، لان اجتهاد الانسان رهبة ممّا یؤلمه اکثر من اجتهاده رغبة فیما ینعمه، و کرّر هذه الایة فی السورة احدی و ثلثین مرّة، ثمانیة منها ذکرها عقیب آیات فیها تعداد عجایب خلق اللَّه عز و جل و بدائع صنعه و مبدء الخلق و معادهم، ثم سبعة منها عقیب آیات فیها ذکر النار و شدائدها علی عدد ابواب جهنم، و بعد هذه السبعة ثمانیة فی وصف الجنان و اهلها علی عدد ابواب الجنة، و ثمانیة اخری بعدها للجنتین اللتین دونهما، فمن اعتقد الثمانیة الاولی و عمل بموجبها استحق کلتی الثمانیتین من اللَّه و وقاه السبعة السابقة و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: دومین نکته این است که ترساندن مردم از عذاب‌ها، و هشدار دادن به آنها، خود نعمتی بزرگ است، زیرا تلاش انسان برای دوری از آنچه او را آزار می‌دهد بیشتر از تلاشی است که برای رسیدن به لذت‌ها انجام می‌دهد. این آیه در این سوره به تعداد سی و یک بار تکرار شده است. از این تعداد، هشت بار پس از آیاتی آمده است که شگفتی‌های خلقت خداوند و آثار شگفت‌انگیز او را بیان می‌کند، و هفت بار پس از آیاتی که به جهنم و سختی‌های آن اشاره دارد، به تعداد درب‌های جهنم. پس از این هفت بار، هشت بار دیگر درباره بهشت و اهل آن آمده که به تعداد درب‌های بهشت است و پس از آن نیز هشت بار درباره دو بهشتی که در مقایسه با دیگر بهشت‌ها به آنها اشاره شده، بیان شده است. بنابراین، کسی که به آن هشت مورد اول ایمان بیاورد و بر طبق آن عمل کند، شایسته آن دو گروه هشتایی از سوی خداوند خواهد بود و از آن هفت مورد پیشین ایمن خواهد ماند. خداوند داناتر است.
خَلَقَ الْإِنْسانَ یعنی آدم، مِنْ صَلْصالٍ للصلصال معنیان: احدهما هو الطین الیابس الذی اذا وطی‌ء صلصل و صح عن رسول اللَّه (ص) انه قال اذا تکلّم اللَّه بالوحی سمع اهل السماوات لصوته صلصلة کصلصلة الجرس علی الصفوان.
هوش مصنوعی: خداوند انسان را از خاکی خشک و سفت خلق کرد. این خاک وقتی زیر پا برود، صدا می‌دهد. همچنین گفته شده است که وقتی خداوند به وحی سخن می‌گفت، اهل آسمان صدا را مانند صدای زنگ بر روی سنگ می‌شنیدند.
و الثانی الطین المنتن و هو الحمأ المسنون. یقال صل اللحم اذا انتن فاذقد جمعهما القرآن فهو الطین الیابس المنتن و اللَّه عز و جل خلق آدم من تراب صبّ علیه ماء فصار طینا ثم ترکه حتی انتن و لزب ثم سلّه فصار سلالة ثم ترکه حتی یبس فصار کالفخّار و الفخّار هو الطین المطبوخ بالنار و یکون له صوت ثم صبّ علیه ماء قیل ماء الاحزان، فلا تری ابن آدم الا یکابد حزنا.
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده که انسان از نوعی گل و لای تشکیل شده است که به آن «حمأ مسنون» می‌گویند، به معنای گل بدبو. قرآن کریم این دو نوع ماده را در کنار هم آورده است. در ابتدا، خداوند آدم را از خاک آفرید و بر آن آب ریخت تا به شکل گل درآمد و سپس آن را رها کرد تا بگذرد و بوی بدی بگیرد. بعد از مدتی، این گل به شکل مایع درآمد و سپس به اصلاح لایه‌ای صاف و مستحکم بدل شد. این خاک مشابه به سفال است که در آتش پخته شده و صدایی تولید می‌کند. سپس دوباره بر آن آب ریخته می‌شود که به آن «آب غم» گفته می‌شود، زیرا همواره انسان با غم و اندوه دست و پنجه نرم می‌کند.
وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مارِجٍ مِنْ نارٍ المارج اللهب المختلط بسواد النار من قولهم مرج امر القوم اذا اختلط و قوله: فِی أَمْرٍ مَرِیجٍ ای مختلط و قیل المارج هی التی برأس الذبالة من خضرة النار و حمرتها المختلطین بالدخان خلق اللَّه عز و جل الجن منها و الملائکة من نورها و الشیاطین من دخانها. و الجانّ ابو الجن کما انّ الانسان ابو الانس و ابلیس ابو الشیاطین. و قیل خلق ابلیس من النار التی تکون منها الصواعق و قیل من نار الجحیم.
هوش مصنوعی: جن از آتش مختلطی به وجود آمده است که هم جنبه‌ٔ سرخی و هم سیاهی دارد. این آتش به گونه‌ای است که زمانی که شعله‌ها به هم می‌پیوندند و ترکیب می‌شوند، به وجود می‌آید. خداوند برای خلق جن از این آتش استفاده کرده و ملائکه را از نور و شیاطین را از دود آن آفریده است. جن، به عنوان پدر نوع جن و ابلیس، به عنوان پدر شیاطین شناخته می‌شوند. برخی معتقدند که ابلیس از آتش شدید و رعد و برق یا از آتش جحیم خلق شده است.
رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ احد المشرقین: هو الذی تطلع منه الشمس فی اطول یوم من السنة. و الثانی: الذی تطلع منه فی اقصر یوم و بینهما و ثمانون مشرقا و کذلک الکلام فی المغربین.
هوش مصنوعی: پروردگار دو مشرق و دو مغرب، یکی از مشرق‌ها جایی است که خورشید در طولانی‌ترین روز سال از آنجا طلوع می‌کند و دیگری جایی است که خورشید در کوتاه‌ترین روز سال طلوع می‌کند. بین این دو، هشتاد مشرق دیگر وجود دارد و همین مطلب درباره دو مغرب نیز صادق است.
و قیل احد المشرقین للشمس و الثانی للقمر. و کذلک المغربان.
هوش مصنوعی: یکی از دو نقطه‌ای که خورشید از آنجا طلوع می‌کند و دیگری نقطه‌ای است که ماه از آنجا طلوع می‌کند. همچنین به همین ترتیب، دو نقطه‌ای که خورشید و ماه در آن غروب می‌کنند نیز وجود دارد.
و اما قول عبد اللَّه بن عمر: ما بین المشرق و المغرب قبلة. یعنی لاهل المشرق و هو ان تجعل مغرب الصیف علی یمنیک و مشرق الشتاء علی یسارک فتکون مستقبل القبلة.
هوش مصنوعی: عبد اللَّه بن عمر می‌گوید: بین شرق و غرب، قبله وجود دارد. منظور این است که برای اهل مشرق، باید مغرب تابستان را در سمت راست خود و مشرق زمستان را در سمت چپ خود قرار دهند تا به سمت قبله رو کنند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ یعنی فبایّ آلاء ربکما التی انعم علیکما من اتیانه بالصیف اثر الشتاء و بالشتاء اثر الصیف و من تصریفه الا زمان من حال الی حال و من حرّ الی برد، تکذّبان فتزعمان ان ربهما غیر اللَّه.
هوش مصنوعی: این آیه از قرآن به دو گروه اشاره دارد و به آنها می‌گوید که کدامیک از نعمت‌های پروردگار خود را انکار می‌کنند. به ویژه، به دو نوع از تغییرات فصلی اشاره دارد: تأثیرات تابستان در زمستان و بالعکس. همچنین، به تغییر وضعیت‌ها و دماها اشاره می‌کند و در نهایت، به این نکته می‌پردازد که آیا این افراد می‌خواهند بگویند که پروردگارشان غیر از خداوند است.
مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ، ای ارسل، من مرجت الدابة اذا ارسلتها للرعی. و قیل مرج ای خلط، من قوله: «مر مریج» ای مختلط و البحران فی بحر واحد و هو ماء عذب بجنب ماء ملح فی بحر واحد، و قیل هما بحر فارس و الروم، یَلْتَقِیانِ فی معظم البحر.
هوش مصنوعی: دو دریا را به هم پیوند داده است. اگر حیوانی را برای چرا رها کنی، به همین شکل عمل می‌کند. برخی گفته‌اند که مرج به معنای اختلاط است، اشاره به آیه‌ای که در آن گفته شده: "مر مریج" به معنای مختلط بودن. این دو دریا در یک دریا قرار دارند و یکی آب شیرین و دیگری آب شور است. برخی نیز گفته‌اند که این دو دریا می‌توانند به دریای فارس و دریای روم اشاره داشته باشند که در قسمت عمده‌ای از دریا به هم می‌رسند.
بَیْنَهُما بَرْزَخٌ، البرزخ الحائل بین الشیئین و منه سمّی القبر برزخا لانه بین الدنیا و الآخرة و قیل الوسوسة برزخ الایمان لانها طائفة بین الشک و الیقین، لا یَبْغِیانِ ای لا یختلطان و لا یتغیّران و قیل لا یَبْغِیانِ علی الناس فیغرقاهم.
هوش مصنوعی: بین دو چیز یک فاصله وجود دارد که به آن "برزخ" گفته می‌شود. این فاصله، جدایی یا حائلی است که بین دو چیز قرار دارد. به همین دلیل، قبر به "برزخ" نامیده شده است، زیرا بین زندگی دنیوی و زندگی آخرت قرار دارد. همچنین، وسوسه‌ها به عنوان برزخ ایمان تلقی می‌شوند، چون در بین شک و یقین قرار دارند و نمی‌توانند با یکدیگر درآمیزند یا تغییر کنند. همچنین گفته شده که وسوسه‌ها بر انسان‌ها غلبه نمی‌کنند و آنها را در دریا غرق نمی‌کنند.
و عن ابن عباس قال بحر فی السماء و بحر فی الارض یلتقیان کل سنة مرّة و منه المطر، بینهما حاجز یمنع بحر السماء من النزول و بحر الارض من الصعود.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید که در آسمان و زمین، دو دریا وجود دارد که هر سال یک بار با هم ملاقات می‌کنند و باران از این ملاقات به وجود می‌آید. بین این دو دریا، مانعی وجود دارد که اجازه نمی‌دهد دریای آسمان به سمت پایین بیفتد و دریای زمین به سمت بالا برود.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ فتزعمان انّهما لیست من عند اللَّه.
هوش مصنوعی: پس با کدام نعمت‌های پروردگارتان به یکدیگر دروغ می‌گویید؟ آیا می‌گویید که این نعمت‌ها از سوی خداوند نیستند؟
یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ قرأ اهل المدینة و البصرة: یخرج بضم الیاء و فتح الراء و قرأ الآخرون بفتح الیاء و ضم الراء، و اللؤلؤ اسم لکبار الدر، وَ الْمَرْجانُ صغار اللؤلؤ. و قیل المرجان هو البسّد و هو خزر حمر، یقال یلقیه الجن فی البحر.
هوش مصنوعی: از این دو (دریا) مروارید خارج می‌شود. اهل مدینه و بصره تلاوت می‌کنند که "یخرج" با ضم یاء و فتح راء باشد، اما دیگر قرائت‌ها با فتح یاء و ضم راء است. مروارید به معنی درشت‌های مروارید است، و مرجان به درشتی‌های کوچک‌تر اشاره دارد. همچنین گفته شده که مرجان به نوعی صدف خزر حمر نیز گفته می‌شود که جن‌ها آن را در دریا می‌اندازند.
قال ابن عباس یخرج منهما یعنی من ماء بحر السماء و بحر الارض لان ماء السماء اذا وقع فی صدف البحر انعقد اللؤلؤ فکان خارجا منها. و قیل یخرج من الاجاج و العذب جمیعا. و ذهب اکثرهم الی انهما یخرجان من المالح و لا یخرجان من العذب و لکن لما ذکرهما جمیعا اضاف الإخراج الیهما کما قال تعالی: وَ جَعَلَ الْقَمَرَ فِیهِنَّ نُوراً و انما هو فی السماء الدنیا لکن لما ذکر سبع سماوات و ذکر القمر بعدها اضافه الی ماجرا ذکره قبله.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید که از هر دو دریا یعنی آب‌های آسمانی و آب‌های زمینی خارج می‌شود، زیرا آب آسمانی وقتی که به دریا می‌ریزد، مروارید را به وجود می‌آورد و بنابراین خروجي دارد. برخی نیز معتقدند که این آب هم از آب تلخ و هم از آب شیرین بیرون می‌آید. با این حال، بیشتر مردم بر این باورند که این آب تنها از آب شور خارج می‌شود و نه از آب شیرین. اما با ذکر هر دو نوع آب، خروج به هر دو نسبت داده شده است، همانطور که در آیه‌ای آمده: "و ماه را در میان آنها نوری قرار داد"، در حالی که این نور فقط در آسمان دنیاست؛ اما چون هفت آسمان ذکر شده و بعد از آن ماه نیز معرفی شده، به همین دلیل به آنچه قبلاً ذکر شده، نسبت داده شده است.
و قال اهل الاشارة و حکی عن سفیان الثوری فی قول اللَّه عز و جل: مَرَجَ الْبَحْرَیْنِ یَلْتَقِیانِ، قال فاطمة و علی (ع) بَیْنَهُما بَرْزَخٌ محمد (ص). یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ الحسن و الحسین (ع). و قیل هما بحر العقل و الهوی بَیْنَهُما بَرْزَخٌ لطف اللَّه سبحانه یَخْرُجُ مِنْهُمَا اللُّؤْلُؤُ وَ الْمَرْجانُ ای التوفیق و العصمة. و قیل بحری الحجة و الشبهة، بینهما برزخ النظر و الاستدلال یخرج منهما الحق و الصواب.
هوش مصنوعی: اهل اشارات درباره آیه‌ای از قرآن کریم گفته‌اند که در آن دو دریا به هم می‌پیوندند و بین آنها برزخی وجود دارد. به گفته آنها، این برزخ میان فاطمه و علی (علیهماالسلام) و مقام پیامبر اکرم (ص) است. از این دو دریا، مروارید و مرجان یعنی حسن و حسین (علیهماالسلام) بیرون می‌آید. بر اساس دیگر تفسیرها، این دو دریا می‌توانند نماد عقل و هوای نفس باشند که برزخ میان آنها، لطف خداوند متعال است و از آن دو، توفیق و عصمت سرچشمه می‌گیرد. همچنین گفته شده که این دو دریا ممکن است نمایانگر حجت و شبهه باشند که بین آنها، برزخی از نظر و استدلال وجود دارد و از آنجا حق و صحیح به دست می‌آید.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ ا بالعذب ام بالملح.
هوش مصنوعی: پس کدام نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا نعمت شیرین یا نمکین؟
وَ لَهُ الْجَوارِ هذه اللام لها معنیان، احدهما انها لام الملک. و الثانی انها لام الاستحسان و التعجب کقولهم: للَّه انت، للَّه درّک و الجواری جمع الجاریة و هی السفینة هاهنا، اقام الصفة مقام الموصوف، الْمُنْشَآتُ قرأ حمزة و ابو بکر المنشآت بکسر الشین، ای المبتدئات و الآخذات فی السیر، فیکون الفعل لهن و قرأ الآخرون بفتح الشین ای المصنوعات و المتخذات اللاتی انشئن و خلقن و المعنی له السفن تجری، فِی الْبَحْرِ کَالْأَعْلامِ فی البرّ. و الاعلام الجبال الطوال، واحدها علم، شبّه السفن فی البحر بالجبال فی البرّ.
هوش مصنوعی: این متن به بحث درباره واژه "جوار" و معانی مختلف آن می‌پردازد. در ابتدا به این موضوع اشاره می‌کند که "لام" در اینجا دو معنی دارد: یکی به معنی ملکیت و دیگری به معنی احسان و تعجب، مانند زمانی که می‌گوییم "برای خداست" یا "خدای من!" سپس به جمع کلمه "جاریه" اشاره می‌کند که در اینجا به معنی کشتی‌ها است. همچنین عبارات مختلفی از قرائت‌های مختلف "المنشآت" را بررسی می‌کند؛ یکی به معنای کشتی‌های جدید و در حال حرکت و دیگری به معنای کشتی‌های ساخته شده. در نهایت، به تشبیه این کشتی‌ها به کوه‌های بسیار بلند در خشکی می‌پردازد و بیان می‌کند که کشتی‌ها در دریا مانند کوه‌ها در زمین هستند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ أ البحر تکذّبان ام بالسفن.
هوش مصنوعی: پس کدام نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا دریا را انکار می‌کنید یا کشتی‌ها را؟
کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ ای کل من علی وجه الارض یموت.
هوش مصنوعی: تمام کسانی که بر روی زمین هستند، خواهند مرد.
وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ، تأویله: و یبقی ربک بوجهه، و العرب تضع الصفات موضع الذوات
هوش مصنوعی: و چهره پروردگارت باقی می‌ماند. تعبیر این جمله این است که پروردگار با چهره‌اش باقی است و عرب‌ها خصوصیات را به جای ذات‌ها به کار می‌برند.
کقول رسول اللَّه (ص): ید اللَّه علی الجماعة، و قول اللَّه عز و جل: بِیَدِهِ مَلَکُوتُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و قول العرب: انشدک بوجه اللَّه یعنی باللّه. و عین اللَّه علیک. و قال الشاعر:
هوش مصنوعی: روایات دینی بیان می‌کنند که دست خداوند بر جماعت است و همچنین این موضوع در قرآن ذکر شده است که مالکیت همه چیز در دست اوست. در زبان عربی نیز تعبیراتی وجود دارد که به نوعی به خداوند اشاره می‌کند، مانند اینکه به کسی می‌گویند «به‌خدا» و یا «چشم خداوند به تو است». شاعری نیز درباره این مفاهیم ابراز نظر کرده است.
جزی اللَّه خیرا من امیر و بارکت
ید اللَّه فی ذاک الادیم الممزّق
هوش مصنوعی: خداوند متعال را شکر که امیری نیکو نصیب ما شده و برکت دست خداوند در این پارچه پاره وجود دارد.
قال ابن عباس لمّا نزلت هذه الآیة، قالت الملائکة هلک اهل الارض.
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل می‌کند که وقتی این آیه نازل شد، فرشتگان گفتند که آیا اهل زمین هلاک شده‌اند.
فانزل اللَّه عز و جل: کُلُّ شَیْ‌ءٍ هالِکٌ إِلَّا وَجْهَهُ، فایقنت الملائکة بالهلاک و وجه النعمة فی فناء الخلق التسویة بینهم فی حکم الفناء من غیر تخصیص بعضهم بالبقاء دون بعض.
هوش مصنوعی: خداوند عز و جل فرموده است: «هر چیزی جز وجهه الهی نابود می‌شود.» از این رو، ملائکه به نابودی همه موجودات ایمان آوردند در حالی که وجه نعمت، در فانی شدن خلق، برابری آنها در حکم فنا بدون اختصاص دادن بقا به برخی از آنها است.
و یحتمل ان یکون وجه النعمة فیه ما یبتنی علیه من الاعادة لیصل المؤمنون الی ما وعدوا به من النعیم الدائم السرمد.
هوش مصنوعی: ممکن است وجه نعمت در این باشد که بازگشت دوباره به آن، مؤمنان را به آنچه وعده داده شده، یعنی نعمت‌های دائمی و همیشگی، برساند.
ذُو الْجَلالِ وَ الْإِکْرامِ جلال اللَّه سبحانه عظمته و استحقاقه لاوصاف الکمال.
هوش مصنوعی: خدای بزرگ و با جلال، عظمتی دارد که شایسته اوصاف کمال است.
و قیل الجلال التنزیه، من قولهم: هو اجلّ من هذا. و معنی الاکرام الاعظام بالاحسان و قیل مکرم انبیائه و اولیائه بلطفه مع جلاله و عظمته.
هوش مصنوعی: و به گفته‌های بزرگانی که به پاکی و عظمت او اشاره کرده‌اند، او بالاتر از این توصیف‌هاست. همچنین به معنای اکرام و بزرگداشت، کمک و حمایت از انبیاء و اولیائش به واسطه لطف و رحمت خود، در حالی که جایگاه والای خود را حفظ کرده است، اشاره دارد.
روی ان رسول اللَّه (ص) مر برجل یصلّی و یقول یا ذا الجلال و الاکرام. فقال رسول اللَّه (ص) قد استجیب لک.
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) بر مردی که در حال نماز بود و می‌گفت "ای دارای جلال و کرامت" نظارت داشت. ایشان فرمودند: "دعایت مستجاب شده است."
و عن انس قال قال رسول اللَّه (ص) الظّوا «۱» بیا ذا الجلال و الاکرام و عن سعید المقبری قال الحّ رجل فقعد ینادی یا ذا الجلال و الاکرام، فنودی ان قد سمعت فما حاجتک.
هوش مصنوعی: و انس می‌گوید که پیامبر خدا (ص) گفت: "یا ذوالجلال و الاکرام" و همچنین سعید مقبری نقل می‌کند که یک نفر فقیر نشسته و می‌گفت: "ای ذوالجلال و الاکرام"، پس به او پاسخ داده شد که "من صدایت را شنیدم، پس نیازت چیست؟"
یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ من ملک و انس و جن لا یستغنی عنه اهل السماء و الارض طرفة عین. قال ابن عباس اهل السماوات یسئلونه المغفرة و القوة، و اهل الارض یسئلونه الرزق و المغفرة، و قیل یسئلون الرزق و المغفرة للمؤمنین، کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ ای کل وقت له امر و هو اجراء المقادیر الی مواقیتها من احیاء و اماتة و اغناء و افقار و تحریک و تسکین و غیر ذلک.
هوش مصنوعی: هر کسی که در آسمان‌ها و زمین است، از خدا درخواست می‌کند و هیچ کس از اهل آسمان و زمین نمی‌تواند حتی برای لحظه‌ای از او بی‌نیاز باشد. ابن عباس می‌گوید که اهل آسمان از او طلب آمرزش و قدرت می‌کنند و اهل زمین خواستار روزی و آمرزش هستند. برخی گفته‌اند که آنها برای مؤمنان روزی و آمرزش می‌طلبند. هر روز خداوند در حال انجام کارهایی است؛ یعنی در هر لحظه او امور را به جریان می‌اندازد و مقدرات را به وقت‌های مشخص خود مانند زنده کردن و مردن، بی‌نیاز کردن و نیازمند ساختن، تحریک و آرامش و موارد دیگر می‌پردازد.
روی عن ابی الدرداء عن رسول اللَّه (ص): انه قال یغنی فقیرا و یفقر غنیا و یذلّ عزیزا و یعزّ ذلیلا.
هوش مصنوعی: از ابی الدرداء نقل شده که پیامبر (ص) فرمودند: فقر می‌تواند فرد ثروتمند را به تنگدستی بیندازد و برعکس، ثروت می‌تواند فرد فقیر را به ثروتمندی برساند. همچنین، فقر می‌تواند فردی را که محترم و عزیز است ذلیل کند و ثروت می‌تواند به فردی که در جامعه به عنوان ذلیل شناخته می‌شود، عزت بخشد.
و فی الخبر الصحیح عن رسول اللَّه (ص) قال المیزان بید اللَّه یرفع اقواما و یضع آخرین.
هوش مصنوعی: در روایتی صحیح از رسول الله (ص) آمده است که میزان (ترازوی عادلانه) در دست خداوند است و برخی از افراد را بالا می‌برد و برخی دیگر را پایین می‌آورد.
و عن ابن عباس ان مما خلق اللَّه عز و جل لوحا من درّة بیضاء دفّتاه یاقوتة حمراء قلمه نور و کتابه نور، ینظر فیه کل یوم ثلاثمائة و ستین نظرة، یخلق و یرزق و یحیی و یمیت و یعزّ و یذلّ و یفعل ما یشاء. فذلک قوله: کُلَّ یَوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ.
هوش مصنوعی: ابن عباس روایت کرده است که خداوند لوحی از مروارید سفید خلق کرده است که دو طرف آن از یاقوت سرخ است. قلم آن نور و نوشتار آن نیز نور است. هر روز به آن سه‌صد و شصت بار نگاه می‌شود و در آن، خداوند خلق می‌کند، روزی می‌دهد، زندگی می‌بخشد، می‌میراند، عزت می‌دهد، ذلت می‌آورد و هر کاری که بخواهد انجام می‌دهد. این اشاره به آیه‌ای است که می‌گوید: "هر روز او در حالت و کار جدیدی است."
و قیل شأنه انه یخرج کل یوم و لیلة عسکرا من اصلاب الآباء الی ارحام الامّهات و عسکرا من الارحام الی الدنیا و عسکرا من الدنیا الی القبور. ثم یرتحلون جمیعا الی اللَّه عز و جل.
هوش مصنوعی: گفته شده که او هر روز و شب از نسل پدران به رحم مادران منتقل می‌شود و از رحم‌ها به دنیا و از دنیا به قبرها می‌رود. سپس همه آنان به سوی خداوند عز و جل حرکت می‌کنند.
و قیل کلّ یوم هو فی شأن یبدیه لا فی شأن یبتدئه.
هوش مصنوعی: هر روز او در امری جدید مشغول است، نه اینکه در کاری قدیمی و از پیش تعیین‌شده قرار داشته باشد.
قال سفیان بن عیینة الدهر کله عند اللَّه یومان، مدة الدنیا یوم فالشأن فیه الامر و النهی و الاحیاء و الاماتة و الاعطاء و المنع و تدبیر العالم.
هوش مصنوعی: سفیان بن عیینه می‌گوید: زمان در پیشگاه خداوند فقط دو روز است. مدت دنیا یک روز است و در این روز، کارها و دستورات، زنده کردن و میراندن، بخشش و منع، و تدبیر جهان در دست خداوند است.
و الآخر یوم القیامة فی الآخرة فالشأن فیه الجزاء و الحساب و الثواب و العقاب.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، وضعیت به گونه‌ای است که جزا و حساب و پاداش و کیفر در آنجا جاری خواهد بود.
قال مقاتل نزلت فی الیهود حین قالوا ان اللَّه لا یقضی یوم السبت شیئا.
هوش مصنوعی: مقاتل می‌گوید که این آیه در مورد یهود نازل شده است، زمانی که آنها گفتند که خداوند در روز شنبه هیچ‌کاری انجام نمی‌دهد.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال اهل السماء ام بسئوال اهل الارض.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا از بندگان آسمانی سؤال می‌کنید یا از بندگان زمینی؟
سَنَفْرُغُ لَکُمْ قرء حمزة و الکسائی: سیفرغ بالیاء لقوله: یَسْئَلُهُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ یَبْقی وَجْهُ رَبِّکَ وَ لَهُ الْجَوارِ.
هوش مصنوعی: ما به زودی به شما خواهید پرداخت و قرائت حمزه و کسایی: به این صورت است که "سیفرغ" با "یاء" خوانده می‌شود، زیرا در آیه آمده است: "از او (خدا) می‌پرسند کسانی که در آسمان‌ها هستند و باقی می‌ماند وجه پروردگارت و او دارای جلال است."
فاتبع الخبر الخبر. و قرأ الآخرون بالنون، و لیس المراد منه الفراغ عن شغل لانه سبحانه لیس له شغل یکون له فراغ و لا یشغله شأن و لکنه تهدید و وعید من اللَّه للخلق بالمحاسبة، کما تقول لمن تهدّده سافرغ لک، و ما به شغل.و قیل معناه سنقصدکم و نأخذ فی امرکم بعد ترک و امهال و ننجز لکم ما وعدناکم و نوصل کلّا الی ما وعدناه.
هوش مصنوعی: این عبارت به معنای این است که خداوند به بندگانش هشدار می‌دهد که روزی آنها را مورد حساب و کتاب قرار خواهد داد. این تهدید به گونه‌ای بیان شده که نشان می‌دهد خداوند بعد از دادن مهلت و زمان لازم، به حاکمیت و امر خود در رابطه با بندگانش خواهد پرداخت و به وعده‌هایی که به آنها داده است، عمل خواهد کرد. همچنین بیان می‌کند که خداوند مشغله‌ای ندارد که به معنای آن باشد که بعداً به بندگان بی‌توجهی خواهد کرد.
و فی الخبر قددنا من اللَّه فراغ لخلقه.
هوش مصنوعی: در روایت آمده است که ما از طرف خداوند، زمانی را برای خلقت خود مشخص کرده‌ایم.
و الثَّقَلانِ الانس و الجن اثقل بهما الارض احیاء و امواتا. قال اللَّه تعالی: وَ أَخْرَجَتِ الْأَرْضُ أَثْقالَها.
هوش مصنوعی: انسان‌ها و جن‌ها به عنوان دو گروه سنگین‌ترین وزن‌ها بر روی زمین به شمار می‌آیند، چه در حالت زنده و چه در حالت مرده. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: "زمین بارهای خود را بیرون می‌آورد."
و قال بعض اهل المعانی کل شی‌ء له قدر و وزن ینافس فهو ثقل، قال النبی (ص) انّی تارک فیکم الثقلین کتاب اللَّه و عترتی.
هوش مصنوعی: برخی از اهل معنا گفته‌اند هر چیزی که مقداری و وزنی داشته باشد و قابل مقایسه باشد، سنگین است. پیامبر (ص) فرمودند: من در میان شما دو چیز سنگین را ترک می‌کنم: کتاب خدا و خاندان من.
فجعلهما ثقلین اعظاما لقدرهما، فکذلک سمّی الثقلان لعقلهم و رزانتهم و قدرهم. و قیل لانهما مثقلان بالذنوب، و قیل مثقلان بالتکلیف.
هوش مصنوعی: این متن به توصیف دو موجود یا مفهوم می‌پردازد که به عنوان "ثقلین" شناخته می‌شوند. این دو به دلیل عقل و تعادل و قدرتی که دارند، به این نام نامیده شده‌اند. همچنین اشاره شده که برخی بر این باورند که این دو به خاطر بار گناهان سنگین هستند و برخی دیگر معتقدند که به دلیل مسئولیت‌ها و وظایفی که بر عهده دارند، این نام را دارند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بقصدنا الی انجاز ما وعدناکم او بایصال الوعید الیکم.
هوش مصنوعی: پس به کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان کفر می‌ورزید؟ آیا برای تحقق وعده‌ای که به شما داده‌ایم و یا برای رساندن عذاب به شما، به ما کمک نمی‌کنید؟
یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ اختلفوا فی معنی هذه الآیة. قال بعضهم خاطبهم به فی الدنیا فیقول إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا، ای تجوزوا و تخرجوا، مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، من جوانبها و اطرافها، فَانْفُذُوا، معناه ان استطعتم ان تهربوا من الموت و الخروج من اقطار السماوات و الارض فاهربوا و اخرجوا منها. یعنی حیث ما کنتم ادرککم الموت کقوله: أَیْنَما تَکُونُوا یُدْرِکْکُمُ الْمَوْتُ، لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنی حیث خرجتم الیه فثمّ سلطانی. فلا تخرجون من سلطانی.
هوش مصنوعی: همه‌ی انسان‌ها و جن‌ها در مورد معنی این آیه اختلاف نظر دارند. برخی می‌گویند که او به آنها در دنیا خطاب کرده و می‌گوید: اگر می‌توانید از مرزهای آسمان‌ها و زمین بگذرید و از آن فرار کنید، پس فرار کنید. به زبان دیگر، اگر بتوانید از مرگ بگریزید و از این مرزها خارج شوید، پس تلاش کنید. این به این معناست که هر جا که باشید، مرگ به سراغتان می‌آید؛ مانند گفته‌ای که می‌گوید: هر کجا باشید، مرگ به شما می‌رسد. همچنین اشاره شده است که شما نمی‌توانید از سلطنت من خارج شوید، زیرا هر جا که بروید، سلطنت من بر آنجا حاکم است و شما نمی‌توانید از آن فرار کنید.
و قال الزجاج حیث ما کنتم شاهدتم حجة اللَّه و سلطانه یدل علی انه واحد. و قال بعضهم یخاطبهم به فی القیمة و القول هاهنا مضمر ای یقال لهم یوم القیامة: یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فتعجزوا ربکم حتی لا یقدر علیکم. فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ.
هوش مصنوعی: به گفته زجاج، هر جا که باشید، شواهدی از قدرت و سلطنت خداوند را مشاهده خواهید کرد که نشاندهنده یکتایی اوست. برخی نیز می‌گویند که در روز قیامت به انسان‌ها و جن‌ها خطاب می‌شود که اگر می‌توانید از محدوده‌های آسمان‌ها و زمین خارج شوید و از قدرت خداوند فرار کنید، این کار را بکنید. اما در واقع، شما قادر نخواهید بود مگر با سلطنت و قدرتی که از سوی اوست.
ای حیث ما توجّهتم کنتم فی ملکی و سلطانی و لا یمکنکم الهرب من الجزاء.
هوش مصنوعی: به این موضوع توجه داشته باشید که شما در قلمرو و سلطنت من هستید و نمی‌توانید از مجازات فرار کنید.
و قیل لا تَنْفُذُونَ إِلَّا بِسُلْطانٍ یعنی الا بشهادة ان لا اله الا اللَّه و ارضاء الخصوم و بعفو من اللَّه عز و جل. و قیل لا تنفذون الا بعد معاینة سلطان اللَّه فی محاسبته خلقه و مجازاته. قال ابن عباس ان اللَّه تعالی یأمر ملائکته یوم القیامة فتحفّ باقطار السماوات و الارض فلا یستطیع انس و لا جان ان یخرج من اقطارها.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که انسان‌ها تنها با اجازه و اقتدار الهی می‌توانند به جایی منتقل شوند و این اجازه شامل شهادت بر یکتایی خداوند، رضایت از طرفین درگیر و عفو الهی است. همچنین گفته شده که خروج از این دنیا به محاکمه و مجازات الهی بستگی دارد. ابن عباس بیان کرده که در روز قیامت، خداوند به فرشتگان خود دستور می‌دهد که از تمام نقاط آسمان و زمین احاطه کنند، به طوری که هیچ انسانی یا جنّی قادر به خروج از این حوزه نخواهد بود.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بملکه فی السماء ام بملکه فی الارض.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا درباره سلطنتی که در آسمان دارد یا سلطنتی که در زمین دارد؟
یُرْسَلُ عَلَیْکُما شُواظٌ، قرأ ابن کثیر شواط بکسر الشین و الآخرون بضمها و هما لغتان و هو اللهب المتاجج الذی لا دخان فیه. و النحاس الدخان لا لهب معه و قیل النحاس الصفر المذاب یصبّ علی رؤوسهم. قرأ ابن کثیر و ابو عمر وَ نُحاسٌ بکسر السین عطفا علی النار و قرأ الباقون برفعها عطفا علی الشواظ و قیل النحاس المهل و هو دردی الزیت، فَلا تَنْتَصِرانِ ای لا تقدران علی الامتناع مما یعمل بکما و لا یکون لکما ناصر من اللَّه.
هوش مصنوعی: بر روی شما شعله‌ای فرستاده می‌شود. ابن‌کثیر واژه "شواط" را با کسر شین خوانده و بقیه با ضم آن. هر دو شکل زبانی قابل قبول است و منظور شعله‌ای است که به شدت در حال سوختن است و دودی ندارد. اما "نحاس" به معنای دودی است که بدون شعله وجود دارد و همچنین گفته شده که منظور از "نحاس" فلز زردی است که ذوب شده و بر روی سر آنها ریخته می‌شود. ابن‌کثیر و ابو عمر "و نُحاس" را با کسر سین خوانده‌اند تا به "نار" مرتبط شود، در حالی که بقیه آن را با رفع سین خوانده‌اند تا به "شواظ" مربوط شود. در بعضی تفسیرها، "نحاس" به معنای مایعی است که در آن روغنی وجود دارد. سپس گفته می‌شود که شما نمی‌توانید در برابر کارهایی که بر شما انجام می‌شود، از خود دفاع کنید و هیچ یاوری از طرف خداوند برای شما نخواهد بود.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بارسال الشواظ او النحاس وجه النعمة فی هذا دلالته ایانا علی ما ینجینا من ذلک.
هوش مصنوعی: پس با کدام نعمت‌های پروردگارتان دروغ می‌گویید؟ آیا این آتش سوزان یا مس، نشانه‌ای از نعمت‌هایی نیست که به ما کمک می‌کند از آنچه ما را آزار می‌دهد نجات پیدا کنیم؟
فَإِذَا انْشَقَّتِ السَّماءُ، ای انفرجت فتصیر ابوابا لنزول الملائکة کقوله: وَ یَوْمَ تَشَقَّقُ السَّماءُ بِالْغَمامِ وَ نُزِّلَ الْمَلائِکَةُ تَنْزِیلًا.
هوش مصنوعی: زمانی که آسمان شکافته شود، به صورتی که به درهایی برای نزول فرشتگان تبدیل گردد. مانند آنچه در آیه‌ای آمده که در آن روز آسمان با ابر شکافته می‌شود و فرشتگان به گونه‌ای نازل می‌گردند.
و قیل تصدّعت السماء و انفک بعضها من بعض لقیام الساعة، فَکانَتْ وَرْدَةً یعنی کلون الورد المشموم و قال ابن عباس یصیر کلون الفرس الورد و هو الأبیض الذی یضرب الی الحمرة و الصفرة، ای تتلوّن السماء یومئذ من الخوف کلون الفرس الوردة یکون فی الربیع اصفر و فی اول الشتاء احمر فاذا اشتد الشتاء کان اغبر فشبّه السماء فی تلوّنها عند انشقاقها بهذا الفرس فی تلوّنه، کَالدِّهانِ جمع دهن شبّه تلوّن السماء بتلون الورد من الخیل و شبّه الوردة فی اختلاف الوانها بالدهن یعنی دهن الزیت فانه یتلوّن الوانا بین صفرة و خضرة و حمرة. هذا قول الضحاک و مجاهد و قتادة و الربیع. و قال ابن جریح یصیر السماء کالدهن الذائب و ذلک حین یصیبها حرّ جهنم.
هوش مصنوعی: در زمان قیامت، آسمان به شدت می‌شکافد و تکه‌های آن از هم جدا می‌شوند، به طوری که مانند گل‌های خوشبو به رنگ‌های مختلف درمی‌آید. ابن عباس می‌گوید آسمان در آن روز به رنگ‌هایی شبیه به رنگ گلی به نام «فرس‌ورد» که سفید با تمایلی به قرمزی و زردی است، تغییر می‌کند. در آن روز، آسمان به خاطر هراس و وحشت، رنگ‌های مختلفی به خود می‌گیرد، مانند رنگ این گل که در بهار زرد و در اوایل زمستان قرمز و در فصل سرما خاکستری می‌شود. شباهت آسمان به طور طبیعی در آن زمان به این نوع گل و همچنین به رنگ‌های مختلف روغن‌ها ادبی می‌شود، چرا که روغن‌ها نیز رنگ‌های متنوعی مانند زرد، سبز و قرمز به خود می‌گیرند. این توضیحات را ضحاک، مجاهد، قتاده و ربیع بیان کرده‌اند. ابن جریح نیز می‌گوید در آن زمان، آسمان به حالت روغن ذوب شده درمی‌آید هنگامی که آتش جهنم بر آن اثر می‌گذارد.
و قال الکلبی کَالدِّهانِ، ای کالادیم الاحمر و جمعه ادهنة.
هوش مصنوعی: و گفت الکلبی: مانند رنگ دانه، مانند رنگ قرمز، و جمع آن رنگ‌ها.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بانشقاق السماء ام بتلوّنها و وجه النعمة فیه، التخویف و الزجر بما اخبرنا من ذلک.
هوش مصنوعی: پس به کدام نعمت‌های پروردگارتان دروغ می‌گویید؟ آیا به شکافته شدن آسمان، یا به زیبایی آن و نعمت‌هایی که در آن وجود دارد؟ این‌ها هشدارها و تهدیدهایی هستند که ما از آنها سخن گفتیم.
فَیَوْمَئِذٍ یعنی فیوم تنشقّ السماء. لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ و قال فی سورة اخری فَوَ رَبِّکَ لَنَسْئَلَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ و لا تناقض لان التقدیر لا یسئل سؤال استعلام و استفهام لانهم یعرفون بسیماهم، لکن یسئلون سؤال توبیخ و تقریع، لا یسئلون هل عملتم کذا و کذا لان اللَّه تعالی علمها منهم و کتبت الملائکة علیهم، و لکن یسئلون لم عملتم کذا و کذا.
هوش مصنوعی: در آن روز، آسمان شکافته می‌شود و هیچ انسانی و هیچ جنی درباره گناهانش سؤال نمی‌شود. اما در سوره دیگری آمده است که خداوند قسم خورده که از همه آنها سؤال خواهد کرد. این دو مطلب با هم تناقضی ندارند، زیرا سؤال‌هایی که مطرح می‌شود، از نوع سؤال برای اطلاع و پرسش نیست؛ بلکه سؤال‌هایی برای سرزنش و توبیخ است. از آنها نمی‌پرسند که آیا چنین و چنان کرده‌اید، چون خداوند از آن اعمال آگاه است و فرشتگان نیز آنها را ثبت کرده‌اند. بلکه از آنها می‌پرسند که چرا چنین و چنان کردید.
و قال ابو العالیة لا یُسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ غیره من انس و لا جان. ای لا یؤخذ احد بذنب غیره. و قیل ان یوم القیمة یوم مقداره خمسون الف سنة و له اوقات فوقت یسئلون و وقت لا یسئلون و وقت ینطقون و یختصمون و وقت یصمتون.
هوش مصنوعی: ابو العالیه می‌گوید هیچ‌کس به خاطر گناه دیگران مورد سوال قرار نمی‌گیرد، یعنی هیچ‌کس به خاطر گناه دیگری مجازات نمی‌شود. همچنین گفته شده که روز قیامت روزی است که برابر با پنجاه هزار سال است و در آن زمان، لحظاتی وجود دارد که در آن از مردم سوال می‌شود، لحظاتی که آنها سخن می‌گویند و بین خود جدل می‌کنند و لحظاتی هم هست که ساکت خواهند ماند.
فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ بسئوال الانس ام بسؤال الجن و وجه النعمة فیه ما ذکرنا من التخویف.
هوش مصنوعی: پس کدام یک از نعمت‌های پروردگارتان را انکار می‌کنید؟ آیا به خاطر پرسش انسان‌ها یا جن؟ و وجه نعمت در آنچه بیان کردیم، در زمینه ترس است.
یُعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیماهُمْ، بزرقة العیون و سواد الوجوه و المجرم هاهنا الکافر و اما المؤمن فاغر محجل. قال اللَّه تعالی یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ، فَیُؤْخَذُ بِالنَّواصِی وَ الْأَقْدامِ.
هوش مصنوعی: مجرمان با نشانه‌هایشان شناخته می‌شوند، مانند سفیدی چشمان و سیاهی چهره‌ها. در اینجا «مجرم» به معنای کافر است و اما مؤمن چهره‌ای نورانی و درخشان دارد. خداوند در قرآن می‌فرماید: «روزی که برخی چهره‌ها سفید و برخی دیگر سیاه می‌شوند»، و در آن زمان، مجرمان با موها و پاهایشان گرفته خواهند شد.
قیل یجمع بین نواصیهم و اقدامهم فیسحبون الی النار. و قیل تأخذهم الملائکة مرّة بنواصیهم فیجرّونهم علی وجوههم فی النار و تارة یأخذون باقدامهم فیقذفونهم فی النار ثم یقال لهم: هذِهِ جَهَنَّمُ الَّتِی یُکَذِّبُ بِهَا الْمُجْرِمُونَ ای کان یکذّب بها المشرکون.
هوش مصنوعی: برخی می‌گویند که ملائکه در روز قیامت انسان‌ها را از پیشانی و پاهایشان می‌گیرند و به سمت آتش می‌کشانند. در حالتی دیگر، آنها را با پاهایشان می‌گیرند و به درون آتش پرتاب می‌کنند. سپس به آنها گفته می‌شود: این جهنمی است که مجرمان به آن کفر می‌ورزند، آیا مشرکان نیز به آن کفر می‌ورزند؟
یَطُوفُونَ بَیْنَها ای بین جهنم، وَ بَیْنَ حَمِیمٍ آنٍ ای ماء حار قد انتهی حرّه یقال انی یانی فهو آن اذا انتهی من النّضج. یطاف بهم بین الجحیم و الحمیم و انهم یستغیثون فی النار من شدة حرّها و یسئلون قطرة من الماء فیذهب بهم الی حمیم آن فیغمسون فی ذلک الوادی فتنخلع اوصالهم هذا کقوله: إِنْ یَسْتَغِیثُوا یُغاثُوا بِماءٍ کَالْمُهْلِ.
هوش مصنوعی: آنان در میان جهنم و آب جوشان می‌چرخند. آب جوشان آبی بسیار داغ است که وقتی به جوش می‌آید، حس می‌شود که به حد نضج رسیده است. در این حالت، آنان از شدت گرمای آتش جهنم فریاد می‌زنند و از شدت عطش خواهان یک قطره آب می‌شوند. سپس به سمت آب جوشان می‌برند و در آنجا غوطه‌ور می‌شوند، به‌طوری که اعضای بدنشان جدا می‌شود. این وضعیت مشابه این روایت است که اگر بخواهند کمک بخواهند، با آبی مانند سرب ذوب شده به یاری‌شان می‌آید.
فکلّ ما ذکر اللَّه تعالی من قوله: کُلُّ مَنْ عَلَیْها فانٍ مواعظ و زواجر و تخویف و کل ذلک نعمة من اللَّه تعالی لانها تزجر المعاصی و لذلک ختم کل آیة بقوله: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ.
هوش مصنوعی: تمامی آنچه که خداوند متعال اشاره کرده است مانند آیه‌ای که می‌فرماید: "هر کس بر زمین است نابود می‌شود"، حاوی پندها، هشدارها و ترسناکی‌هایی است و این همه نعمت از سوی خداوند متعال محسوب می‌شود؛ زیرا این متون می‌توانند انسان‌ها را از ارتکاب گناه بازدارند. به همین خاطر، در پایان هر آیه، با عبارتی همچون "پس به کدام نعمت‌های پروردگارتان کفر می‌ورزید؟" همراه شده است.
میبدی