قوله: وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ، ای غمرة الموت و شدته الی ان تغشی الانسان و تغلب علی عقله بِالْحَقِّ یعنی ببیان ما یصیر الیه الانسان بعد موته من جنة او نار و قیل بِالْحَقِّ، ای بامر اللَّه و حکمه الذی عمّ به جمیع الاحیاء و قیل بما یؤل الیه الامر من السعادة و الشقاوة.
روی انّ ابا بکر الصدیق لما احتضر قالت عائشة: شعر:
لعمرک ما یغنی الثّراء عن الفتی
اذا حشرجت یوما و ضاق به الصدر
فقال ابو بکر: یا بنیّة لا تقولی ذلک و لکن قولی کما قال اللَّه عز و جل: وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ. ذلِکَ اشاره الی الموت، ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ ای تکره ذکره و تستبعد وقوعه و المعنی فاستعدّ له.
قوله: وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ، یعنی نفخة البعث، ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ ای ذلک الیوم یتحقق فیه الوعید.
وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ السائق و الشهید هما المتلقّیان یسوق الکافر سائقه الی النار و یشهد الشهید علیه بمعصیته، و یسوق السائق المؤمن الی الجنة و یشهد الشهید علیه بمعصیته و یشهد الشهید له بطاعته. و قال ابن عباس و الضحاک: السائق من الملائکة و الشهید من انفسهم الا یدی و الا رجل فیقول اللَّه تعالی: لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا الیوم فی الدنیا، فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ الذی کان فی الدنیا علی قلبک و سمعک و بصرک. الغطاء الستر غطاه و غطّاه ثقیلا و خفیفا.
قال الشاعر:
علی الشمس الطلوع فان غطاها
سلام قبل معذرتی سلام
و ان لم آت ما فیه ملام
غمام فالملیم هو الغمام
فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ای حادّ هذا کقوله: أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنا، و المعنی بصرک الیوم نافذ تبصر ما کنت تنکر فی الدنیا. و قیل اراد بالبصر العلم ای علمک الیوم نافذ فی البعث علم حین لم ینفعه العلم و ابصر حین لم ینفعه البصر.
و قال ابن زید: لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا خطاب للنبی ای کنت قبل الوحی فی غفلة من هذا العلم، فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ بما اوحینا الیک، فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ یعنی فعلمک ثاقب نافذ، و هذا کقوله: ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ.
وَ قالَ قَرِینُهُ، هذا القرین هو الملک الموکّل به، هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ معدّ محضر، یعنی عمله الذی یشهد به فان کان العبد من اهل الایمان و الجنة احضر کتاب حسناته لانّ سیئاته قد کفّرت، و ان کان من اهل الکفر و النار احضر کتاب سیئاته لان حسناته حبطت بکفره. و قال مجاهد: یقول هذا الذی وکّلتنی به من ابن آدم قد احضرته و احضرت دیوان اعماله فیقول اللَّه لقرینه: أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ، فی هذه الکلمة وجهان احدهما: انه امر الی الملکین السائق و الشهید و هذا الوجه اظهر. و الثانی: انه امر لواحد و هو کلام عربی، یقولون خلیلیّ و صاحبیّ و منه قوله: قفا نبک. و قال امرؤ القیس:
خلیلیّ مرّ ابی علی امّ جندب
لنقضی حاجات الفؤاد المعذّب
الم تر انّی کلّما جئت طارقا
وجدت بها طیبا و ان لم تطیّب
فثنّی فی البیت الاول و وحّد فی البیت الثانی. کُلَّ کَفَّارٍ مبالغ فی کفره عَنِیدٍ معاند یعرف الحق فیجحده و العناد اقبح الکفر.
مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ، یعنی یمنع الزکاة المفروضة و کلّ حق اوجبه اللَّه فی ماله، فعلی هذا الخیر المال و قیل الخیر الاسلام و المراد به الولید بن المغیرة، کان یمنع بنیه و بنی اخیه و لحمته من الاسلام، مُعْتَدٍ، یظلم الناس بلسانه و یده مُرِیبٍ ای.
داخل فی الریب و قیل هو الذی اتی الریبة، الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ الاول امر بالالقاء فی النار و الثانی بالالقاء فی العذاب الشدید.
قالَ قَرِینُهُ، یعنی الشیطان الّذی قیّض لهذا الکافر یدعوه الی الضلالة، رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ و ذلک انه اذا القی فی النار ادّعی علی قرینه من الشیاطین فیقول قرینه رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ کما زعم، وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ فصحبته علی طغیانه و ضلاله قال ابن عباس و مقاتل و سعید بن جبیر: هذا القرین هو الملک ایضا یقول الکافر ربّ انّ الملک زاد علیّ فی الکتابة فیقول الملک رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ یعنی ما زدت علیه و ما کتبت الا ما قیل او عمل، وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ طویل لا یرجع عنه الی الحق فیقول اللَّه تعالی: لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ، فقد قضیت ما انا قاض، وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ فی القرآن و انذرتکم و حذّرتکم علی لسان الرسل فلا عذر لاحد عندی. قوله: لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ، یقال هذا للکافر و قوله: ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ یقال للمسلمین و هذا فی الموقف. و امّا قوله: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ فی جهنم.
قوله: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ ای لا تبدیل لقولی و هو قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و قیل هو اخلاد الکفار فی النار و قیل هو قوله: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها... الایة، ای لا یحرّف و لا یزاد و لا ینقص، و قال قوم معنی قوله: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ ای ما یغیّر القول عندی بالکذب لانّی اعلم الغیب و اعلم حقه من باطله و هذا قول الکلبی و اختیار الفرّاء لانه قال: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ، و لم یقل ما یبدّل قولی، وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فاعاقبهم بغیر جرم.
یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ ای انذرهم یوم نقول، کقوله: وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ، قرأ نافع و ابو بکر یقول بالیاء ای یقول اللَّه لجهنم هَلِ امْتَلَأْتِ کما وعدتک یعنی فی قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و هذا السؤال من اللَّه عز و جل لتصدیق خبره و تحقیق وعده و التقریع لاهل عذابه و التنبیه لجمیع عباده، وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ فیه قولان احدهما: انّها امتلات و صارت بحیث لا تنجع فیها ابرة تصدیقا لقول اللَّه عز و جل: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ فیکون استفهام انکار، ای لم یبق فیّ موضع زیادة
کقول النبی: هل ترک لنا عقیل من دار ای لم یترک، و هذا قول عطاء و مجاهد و مقاتل بن سلیمان. و القول الثانی: انها تستزید و الاستفهام بمعنی الاستزادة و هذا قبل دخول جمیع اهلها فیها، قال ابن عباس: ان اللَّه تعالی سبقت کلمته: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ، فلمّا سیق اعداء اللَّه الی النار لا یلقی فیها فوج الا ذهب فیها و لا یملأها شیء فتقول الست قد أقسمت لتملأنی فیضع قدمه علیها ثم یقول هَلِ امْتَلَأْتِ فتقول قط قط قد امتلأت فلیس فیّ مزید. و روی عن ابن عباس ایضا انه قال لم یکن یملأها شیء حتی وجدت مسّ قدم اللَّه تعالی فتضایقت فما فیها موضع ابرة و دلیل هذا التأویل الخبر الصحیح و هو ما روی قتاده عن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه لا تزال جهنم یلقی فیها و تقول هل من مزید، حتی یضع رب العالمین فیها قدمه فینزوی بعضها الی بعض و تقول قط قط
و روی قد قد بعزتک و کرمک، و لا یزال فی الجنة فضل حتی ینشئ اللَّه خلقا فیسکنهم فضل الجنة، و فی روایة ابو هریرة قال رسول اللَّه: تحاقب الجنة و النار، فقالت النار أوثرت بالمتکبّرین و المتجبّرین و قالت الجنة فما لی لا یدخلنی الا ضعفاء الناس و سقطهم فقال اللَّه تعالی للجنة انما انت رحمتی ارحم بک من اشاء من عبادی، و قال للنار انما انت عذابی اعذّب بک من اشاء من عبادی.
و لکل واحدة منکما ملؤها فامّا النار فانّهم یلقون فیها وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ فلا تمتلئ حتی یضع اللَّه تبارک و تعالی فیها رجله فتقول قط قط قط. فهنالک تمتلئ و ینزوی بعضها الی بعض و لا یظلم اللَّه من خلقه احدا و امّا الجنة فان اللَّه عز و جل ینشئ لها خلقا. قوله: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ ای قرّبت و ادنیت للذین یتّقون الشرک و الفواحش و هذا قبل الدخول، یرونها من قرب الی ان یدخلوها بعد الحساب و مثله: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ و هذا بعد الدخول ای قربت لهم مواضعهم فیها فلا یطلبون منها بعدا.
هذا ما تُوعَدُونَ، قرأ ابن کثیر: یوعدون بالیاء، ای یقال لهم هذا الذی ترونه ما توعدون فی الدنیا علی السنة الانبیاء، لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ هذا موضعه رفع بالابتداء ما تُوعَدُونَ صفته لِکُلِّ أَوَّابٍ خبره. الاوّاب الراجع من المعصیة الی الطاعة.
قال سعید هو الذی یذنب ثم یتوب ثم یذنب ثم یتوب و قال ابن عباس: هو المسبّح من قوله: یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ و قال قتادة: هو المصلّی، و الحفیظ هو الحافظ لأمر اللّه و قیل هو الذی حفظ ذنوبه حتی یرجع منها و یستغفر منها، و قیل حفیظ لما یسمع من کلام اللَّه و سنّة رسول اللَّه. و قیل یحفظ نفسه فلا یشرع فی معصیة و قیل الحفیظ المراقب المحافظ لاوقاته و همّاته و خطراته. قوله: مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ، محلّ من حفظ علی نعت الاوّاب و المعنی من خاف الرحمن بالغیب. و لم یره و قیل من آمن بالبعث و الجزاء ذلک غیب. و قال السدی و الضحاک خَشِیَ الرَّحْمنَ فی الخلوة حیث لا یراه احد، وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ مخلص مقبل الی طاعة اللَّه.
ادْخُلُوها بِسَلامٍ، ای یقال لاهل هذه الصفة ادخلوا الجنة بسلام ای بسلامة من العذاب و الهموم و من زوال النعم. و قیل بسلام من اللَّه و ملائکته علیهم، ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ امّا فی الجنة و امّا فی النار. و التقدیر ادخلوها خالدین ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ.
لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها، هذا کقوله: «ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ. وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ».
وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ بالواحد عشرا و قیل وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ یعنی الزیادة لهم فی النعیم مما لم یخطر ببالهم و ذلک انّهم یسئلون اللَّه حتی تنتهی مسئلتهم فیعطون ما شاءوا، ثم یزیدهم اللَّه من عنده ما لم یسئلوه.
قال جابر و انس المزید ان یتجلّی لهم جل جلاله فینظرون الی وجه اللَّه الکریم و هو مثل قوله: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ و قیل یتجلّی لهم کل جمعة، و لهذا سمّی الجمعة یوم المزید. قوله: وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ، ای من القرون الذین کذّبوا رسلهم هُمْ أَشَدُّ من قومک، بَطْشاً، قوّة و اقوی ابدانا و اشدّ سطوة علی الناس، فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ، ای ابعدوا فیها السیر و ابحثوا عن الاسباب و الامور. قال امرؤ القیس:
لقد نقّبت فی الافاق حتی
رضیت من الغنیمه بالایاب
هَلْ مِنْ مَحِیصٍ ای لم یجدوا محیصا من امر اللَّه و لم یجدوا مفرّا من الموت، تقول حاص عن الامر و حاد ای بعد. و قرء فی الشّواذ فنقّبوا مکسورة القاف مشدودة علی الامر کقوله: فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا، و النقب الخرق و الدخول فی الشی‌ء.
و النقب الطریق ایضا، و المعنی ساروا فی طرقها حتی نقبت دوابهم ای صارت فی خفّها نقوب. و قیل هو من النقابة و هی الریاسة و النقباء فوق العرفاء.
إِنَّ فِی ذلِکَ ای فیما ذکر فی هذه السورة. و قیل فیما ذکر من العبر و اهلاک القری، لَذِکْری، ای تذکیرا و عظة، لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ، ای عقل.
قال ابن عباس و کنّی عن العقل بالقلب لانّه موضعه و منبعه و تقول العرب مالک قلب ای مالک عقل. و فی الخبر لا یعجبنّکم اسلام رجل حتی تعلموا ما عقدة عقله.
و قال (ص) قد افلح من جعل اللَّه له عقلا، الناس یعملون بالخیر و انما یعطون اجورهم علی قدر عقولهم.
و کان رسول اللَّه (ص) اذا بلغه عن رجل شدّة فی عبادة، سأل کیف عقله، فان قالوا حسن قال ارجوه و ان قالوا غیر ذلک، قال: لم یبلغ صاحبکم حیث تظنّون.
و عن ابی الدرداء انّ النبی (ص) قال یا عویمر ازدد عقلا تزدد من ربک قربا، قلت بابی و امّی یا رسول اللَّه و من لی بالعقل قال اجتنب مساخط اللَّه و ادّ فرائض اللَّه تکن عاقلا ثم تنفّل بالصالحات من الاعمال تزدد من ربک قربا و علیه عزّا.
و قیل لعمرو بن العاص ما بال قومک لم یؤمنوا و قد وصفهم اللَّه بالعقول. قال تلک عقول کادها اللَّه ای لم یصحبها التوفیق، أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ ای اصغی الی مواعظه و زواجره. القاء السمع و اصغاؤه صرفه کلّه الی القائل، وَ هُوَ شَهِیدٌ من الشهادة التی بها تثبت الحقوق. و المعنی و هو شاهد علی ما یقرأ و یسمع فی کتاب اللَّه من نعت محمد (ص) و ذکره. و قیل شهید من الشهادة التی هی الحضور ای حاضر القلب و الفهم، لیس بغافل و لا ساه. و قال السدّی یسمع القرآن یتلی و هو شهید یعیه قلبه.
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ ای اعیاء و تعب.
روی عکرمة عن ابن عباس: انّ الیهود اتت البنی (ص) فسأله عن خلق السماوات و الارض فقال خلق اللَّه الارض یوم الاثنین و خلق الجبال و ما فیها من المنافع یوم الثلاثاء و خلق الشجر و النبات و الماء و الاقوات یوم الاربعاء و خلق السماوات یوم الخمیس و خلق النجوم و الشمس و القمر و الملائکة یوم الجمعة. فقالت الیهود ثم ما ذا یا محمد قال: ثم استوی علی العرش قالوا: قد اصبت لو اتممت، ثم استراح یوم السبت و استلقی علی العرش، فانزل اللَّه تعالی هذه الایة ردّا علیهم
و قال قتادة فی الایة اکذب اللَّه عز و جل الیهود و النصاری و اهل القری علی اللَّه عز و جل، و ذلک انّهم قالوا انّ اللَّه عز و جل:
خلق السماوات و الارض و ما فیها فی ستّة ایام، ثم استراح یوم السابع و ذلک عندهم یوم السبت و هم یسمّونه یوم الراحة. و عن ابی مجلز انّ عمر بن الخطّاب دخل حائطا من حیطان المدینه فاستلقی و وضع احدی رجلیه علی الأخری، و کانت الیهود تفتری علی اللَّه عز و جل و تقول انّ اللَّه لما فرغ من الخلق فعل هذا و قد قال اللَّه عز و جل: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ و کان ناس من الناس یکرهونه حتی رأوا عمر فعله.
قوله: فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ، ای علی ما قالت الیهود، فانّ اللَّه لهم بالمرصاد. و قیل فاصبر علی اذی الکفار و لا تستعجل عذابهم و هو منسوخ بآیة القتال، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ، ای صلّ بامر ربک و توفیقه قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ، یعنی صلاة الظهر و العصر.
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ، یعنی صلاة المغرب و العشاء. قال مجاهد: وَ مِنَ اللَّیْلِ یعنی صلاة اللیل ایّ وقت صلّی، وَ أَدْبارَ السُّجُودِ، قرأ ابن کثیر و حمزة و ادبار بکسر الهمزة و هو مصدر ادبر ادبارا، و الباقون بفتحها و هو جمع دبر و المعنی واحد لانّ انقضاء الشی‌ء انّما یکون بآخره و آخره انما یکون بانقضائه، و التقدیر وقت ادبار السجود.
قال عمر بن الخطاب و علیّ بن ابی طالب (ع) و الحسن و الشعبی و النخعی و الاوزاعی أَدْبارَ السُّجُودِ الرکعتان بعد صلاة المغرب و ادبار النجوم الرکعتان قبل صلاة الفجر.
و عن ابن عباس مرفوعا قال: قال رسول اللَّه (ص) یا ابن عباس رکعتان بعد المغرب ادبار السجود.
و قال انس: قال رسول اللَّه من صلّی بعد المغرب رکعتین قبل ان یتکلّم کتبت صلوته فی علّیّین.
قال انس یقرأ فی الرکعة الاولی: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ و فی الأخری: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، قال عبد اللَّه بن مسعود ما احصی ما سمعت رسول اللَّه یقرأ فی الرکعتین بعد المغرب و فی الرکعتین قبل صلاة الفجر بقل یا ایها الکافرون و قل هو اللَّه احد.
و عن عائشة قالت: قال رسول اللَّه (ص): رکعتا الفجر خیر من الدنیا و ما فیها
و قال مجاهد: قوله وَ أَدْبارَ السُّجُودِ هو التسبیح باللسان فی ادبار الصّلوات المکتوبات.
روی ابو هریرة قال: قال رسول اللَّه من سبّح فی دبر کلّ صلاة ثلثا و ثلثین و کبّر اللَّه ثلثا و ثلثین و حمد اللَّه ثلثا و ثلاثین فذلک تسعة و تسعون. ثم قال تمام المأة لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو علی کلّ شیء قدیر. غفرت خطایاه و ان کانت مثل زبد البحر.
و فی روایة اخری عن ابی هریرة: قالوا یا رسول اللَّه ذهب اهل الدثور بالدرجات و النعیم المقیم، قال و کیف ذلک؟ قالوا صلّوا کما صلّینا و جاهدوا کما جاهدنا و انفقوا من فضول اموالهم، و لیست لنا اموال. قال ا فلا اخبرکم بامر تدرکون من کان قبلکم و تسبقون من جاء بعدکم و لا یأتی احد بمثل ما جئتم به الّا من جاء بمثله، تسبّحون فی دبر کلّ صلاة عشرا و تحمدون عشرا و تکبّرون عشرا.
قوله: وَ اسْتَمِعْ، السمع ادراک المسموع و الاستماع طلب ادراک المسموع بالاصغاء الیه، یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ، ای صفة یوم ینادی، محذوف المضاف و هو مفعول به و لیس بظرف و المنادی هو الملک النافخ فی الصور و هو اسرافیل و النداء نفخه، سمّی نداء من حیث انّه جعله للخروج و الحشر و انّما یقع ذلک بالنداء کاذان المؤذّن و علامات الرحیل فی العساکر. و قیل هو النداء حقیقة، مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ یعنی صخرة بیت المقدس هی اقرب الارض من السماء بثمانیة عشر میلا و موضعها وسط الارض یقف علیها الملک و یضع اصبعیه فی اذنیه و ینادی ایّتها العظام النخرة و الاوصال البالیة و اللحوم المتمزّقة و الشعور المتفرّقة قومی الی محاسبة ربّ العزّة و سمّی قریبا لان کلّ انسان یسمعه من طرف اذنه. و قیل المنادی هو اللَّه، و المکان القریب الاذن.
یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ یعنی النفخة الاخیرة، بِالْحَقِّ، ای بما هو حقّ من الجزاء و الثواب و العقاب و قیل بِالْحَقِّ ای بالنداء المسمع و الامر النافذ، ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ من القبور. قال ابو عبیدة: یوم الخروج من اسماء القیامة و سمّی یوم العید یوم الخروج ایضا تشبیها به.
إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی، الخلق للبعث، وَ نُمِیتُ هم یعنی فی الدنیا، وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ بعد الموت.
یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً، جمع سریع ای یخرجون سراعا مسرعین، هذا کقوله: مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ، ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ هیّن یقول له: کُنْ فَیَکُونُ.
نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ، هذا تعزیة للرسول (ص) و تصبیر له. یقول نحن اعلم بما یقول المشرکون من تکذیبک و الافتراء علی ربک و نحن لهم بالمرصاد، وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ، هذا عذر للرسول (ص) کقوله: لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ، و المعنی ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بمسلّط تجبرهم علی الاسلام انّما بعثت مذکّرا محذّرا یقال اجبر فهو جبّار کادرک فهو درّاک و قیل الجبّار من قولهم جبرته علی الامر بمعنی اجبرته و هی لغة کنانة و هما لغتان و الجبّار فی اسم اللَّه عز و جل هو الذی جبر العباد علی ما اراد، و الجبّار من النخل هو الطویل الغلیظ، فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ هذا کقوله عز و جل: إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ، ای انّما تنذر فیقبل من اتّبع الذکر و خشی الرحمن قال ابن عباس: قال المؤمنون یا رسول اللَّه لو خوّفتنا و ذکّرتنا فانزل اللَّه تعالی: فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ.
برگردان به زبان ساده
قوله: وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ، ای غمرة الموت و شدته الی ان تغشی الانسان و تغلب علی عقله بِالْحَقِّ یعنی ببیان ما یصیر الیه الانسان بعد موته من جنة او نار و قیل بِالْحَقِّ، ای بامر اللَّه و حکمه الذی عمّ به جمیع الاحیاء و قیل بما یؤل الیه الامر من السعادة و الشقاوة.
هوش مصنوعی: سکر مرگ به معنی شدت و فشار مرگ است که بر انسان غلبه می‌کند و عقل او را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این فشار به عنوان حقیقتی توصیف می‌شود که نشان‌دهنده وضعیت انسان بعد از مرگ است، خواه به بهشت برود یا جهنم. همچنین به این نکته اشاره می‌شود که این حقیقت بر اساس اراده و حکم خداوند است که شامل همه موجودات زنده می‌شود و به آنچه که در نهایت به سعادت یا شقاوت انسان منجر می‌شود، اشاره دارد.
روی انّ ابا بکر الصدیق لما احتضر قالت عائشة: شعر:
هوش مصنوعی: زمانی که ابوبکر صدیق در حال احتضار بود، عایشه گفت: شعر:
لعمرک ما یغنی الثّراء عن الفتی
هوش مصنوعی: ثروت هرگز نمی‌تواند جایگزین شخصیت و فضائل انسانی شود.
اذا حشرجت یوما و ضاق به الصدر
هوش مصنوعی: اگر روزی دلتنگ شدی و فشاری در سینه‌ات حس کردی،
فقال ابو بکر: یا بنیّة لا تقولی ذلک و لکن قولی کما قال اللَّه عز و جل: وَ جاءَتْ سَکْرَةُ الْمَوْتِ بِالْحَقِّ. ذلِکَ اشاره الی الموت، ما کُنْتَ مِنْهُ تَحِیدُ ای تکره ذکره و تستبعد وقوعه و المعنی فاستعدّ له.
هوش مصنوعی: ابوبکر گفت: دخترم، این را نگو، بلکه بگو همان‌طور که خداوند عز و جل فرموده است: «و هنگامی که سکرات مرگ به حق بیاید». این اشاره‌ای به مرگ است، آنچه از آن فرار می‌کنی و مایل به یادآوری‌اش نیستی. بنابراین، باید برای آن آماده شوی.
قوله: وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ، یعنی نفخة البعث، ذلِکَ یَوْمُ الْوَعِیدِ ای ذلک الیوم یتحقق فیه الوعید.
هوش مصنوعی: دمیدن در صور به معنای دمیدن برای برانگیختن مردم است. آن روز، روز وعده‌ای است که در آن وعده‌ها به حقیقت می‌پیوندند.
وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ السائق و الشهید هما المتلقّیان یسوق الکافر سائقه الی النار و یشهد الشهید علیه بمعصیته، و یسوق السائق المؤمن الی الجنة و یشهد الشهید علیه بمعصیته و یشهد الشهید له بطاعته. و قال ابن عباس و الضحاک: السائق من الملائکة و الشهید من انفسهم الا یدی و الا رجل فیقول اللَّه تعالی: لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا الیوم فی الدنیا، فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ الذی کان فی الدنیا علی قلبک و سمعک و بصرک. الغطاء الستر غطاه و غطّاه ثقیلا و خفیفا.
هوش مصنوعی: هر فردی در روز قیامت همراه خود یک راهنما و یک شاهد خواهد داشت. راهنما و شاهد به عنوان دو موجودی هستند که در این وضعیت وظایف خاصی دارند. راهنمای کسی که به کفر زندگی کرده، او را به سمت آتش می‌برد و شاهد بر اعمال او گواهی می‌دهد که چگونه در زندگی به معصیت پرداخته است. در مقابل، راهنمای شخص مؤمن او را به سمت بهشت هدایت می‌کند و شاهد نیز به نیکی‌های او گواهی می‌دهد. ابن عباس و الضحاک اظهار کرده‌اند که راهنما از ملائکه و شاهد از خود انسان‌هاست. در این روز، خداوند به هر فرد می‌گوید که در دنیا در غفلت بوده و از وجود این روز غافل مانده است. آن زمان، خداوند پوششی که بر قلب، گوش و چشم‌های او بوده را کنار می‌زند. این پوشش به نوعی به عنوان مانع و حجاب مطرح می‌شود که در دنیا بر احساسات و ادراکات فرد وجود داشته است.
قال الشاعر:
هوش مصنوعی: شعر به زیبایی صحبت از احساسات و تجربیات انسانی دارد. در دنیا، ما با چالش‌ها و مسائلی روبه‌رو هستیم که بر روح و روان‌مان تأثیر می‌گذارد. در هر گوشه‌ای از زندگی، باید با دقت به اطراف‌مان نگاه کنیم تا درک عمیق‌تری از خود و دیگران پیدا کنیم. برخی از لحظات زندگی ممکن است تلخ یا شیرین باشند، اما در نهایت همگی ما در این سفر مشترک هستیم.
علی الشمس الطلوع فان غطاها
هوش مصنوعی: علی مانند خورشید در حال طلوع است، اگرچه گاهی اوقات ابرهایی آن را می‌پوشانند.
سلام قبل معذرتی سلام
هوش مصنوعی: سلام، قبل از هر چیز عذرخواهی می‌کنم.
و ان لم آت ما فیه ملام
هوش مصنوعی: اگر نتوانم چیزی را که در آن ملامت وجود دارد بیاورم...
غمام فالملیم هو الغمام
هوش مصنوعی: غمام فالملیم به معنای ابر است.
فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ ای حادّ هذا کقوله: أَسْمِعْ بِهِمْ وَ أَبْصِرْ یَوْمَ یَأْتُونَنا، و المعنی بصرک الیوم نافذ تبصر ما کنت تنکر فی الدنیا. و قیل اراد بالبصر العلم ای علمک الیوم نافذ فی البعث علم حین لم ینفعه العلم و ابصر حین لم ینفعه البصر.
هوش مصنوعی: امروز چشمت تیزبین است، همان‌طور که گفتند: «گوش به این صدا و چشم به آن روز که می‌آیند». یعنی چشمانت امروز به وضوح حقیقت را می‌بیند، چیزی که در دنیا انکار می‌کردی. برخی گفته‌اند مقصود از بینایی، علم است؛ یعنی علمت امروز در قیامت نافذ است، در حالی که آن علم در آن زمان به تو سودی نمی‌رساند و چشمت حقیقت را می‌بیند که دیگر به تو سودی نخواهد داشت.
و قال ابن زید: لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هذا خطاب للنبی ای کنت قبل الوحی فی غفلة من هذا العلم، فَکَشَفْنا عَنْکَ غِطاءَکَ بما اوحینا الیک، فَبَصَرُکَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ یعنی فعلمک ثاقب نافذ، و هذا کقوله: ما کُنْتَ تَدْرِی مَا الْکِتابُ وَ لَا الْإِیمانُ.
هوش مصنوعی: ابن زید می‌گوید: تو در گذشته، قبل از دریافت وحی، در غفلت بودی و از این علم بی‌خبر بودی. اما ما پرده از چشمانت برداشتیم و به تو وحی کردیم، بنابراین امروز بصیرتت بسیار تیز و نافذ است. این مشابه گفته‌ای است که: تو هیچ نمی‌دانستی که کتاب و ایمان چیست.
وَ قالَ قَرِینُهُ، هذا القرین هو الملک الموکّل به، هذا ما لَدَیَّ عَتِیدٌ معدّ محضر، یعنی عمله الذی یشهد به فان کان العبد من اهل الایمان و الجنة احضر کتاب حسناته لانّ سیئاته قد کفّرت، و ان کان من اهل الکفر و النار احضر کتاب سیئاته لان حسناته حبطت بکفره. و قال مجاهد: یقول هذا الذی وکّلتنی به من ابن آدم قد احضرته و احضرت دیوان اعماله فیقول اللَّه لقرینه: أَلْقِیا فِی جَهَنَّمَ، فی هذه الکلمة وجهان احدهما: انه امر الی الملکین السائق و الشهید و هذا الوجه اظهر. و الثانی: انه امر لواحد و هو کلام عربی، یقولون خلیلیّ و صاحبیّ و منه قوله: قفا نبک. و قال امرؤ القیس:
هوش مصنوعی: قرین او که فرشته‌ای است که مسئول ثبت اعمال انسان‌ها می‌باشد، می‌گوید: "این شخص که من مسئول او هستم، در اینجا حاضر است و اعمال او را به همراه دارم." اگر فرد از اهل ایمان و بهشتی باشد، کتاب اعمال نیک او را حاضر می‌کند زیرا گناهانش بخشیده شده است. اما اگر از اهل کفر و جهنم باشد، کتاب اعمال بد او را به نمایش می‌گذارد چون حسنات او به خاطر کفرش نابود شده‌اند. مجاهد می‌گوید: "این شخصی که مأموریتش به من سپرده شده، حاضر است و من کارنامه‌ی اعمال او را آورده‌ام." سپس خداوند به فرشته می‌گوید: "او را به جهنم بیندازید." در این جمله دو معنی وجود دارد: یکی اینکه این فرمان به دو فرشته یعنی سائق و شهید داده شده که این معنی بیشتر مشخص است. دوم اینکه این می‌تواند اشاره به یک شخص باشد، مانند گفتن "دوست من" و از این دست عبارات.
خلیلیّ مرّ ابی علی امّ جندب
لنقضی حاجات الفؤاد المعذّب
هوش مصنوعی: خلیلی از نزد ابی علی ام جندب گذشت تا نیازهای دل دچار رنجش را برآورده کند.
الم تر انّی کلّما جئت طارقا
وجدت بها طیبا و ان لم تطیّب
هوش مصنوعی: آیا ندیدی که هر بار که به سراغ تو می‌آیم، از تو چیزهای خوشایندی می‌یابم، حتی اگر خودت را خوشبو نکرده باشی؟
فثنّی فی البیت الاول و وحّد فی البیت الثانی. کُلَّ کَفَّارٍ مبالغ فی کفره عَنِیدٍ معاند یعرف الحق فیجحده و العناد اقبح الکفر.
هوش مصنوعی: در بیت اول، شاعر به شکل جمع و در بیت دوم به شکل مفرد صحبت کرده است. همه‌ی کسانی که به شدت کافر هستند و با انکار حقایق، به مخالفت می‌پردازند، به خوبی حق را می‌شناسند اما آن را انکار می‌کنند. این نوع سرسختی و مخالفت، بدترین نوع کفر است.
مَنَّاعٍ لِلْخَیْرِ، یعنی یمنع الزکاة المفروضة و کلّ حق اوجبه اللَّه فی ماله، فعلی هذا الخیر المال و قیل الخیر الاسلام و المراد به الولید بن المغیرة، کان یمنع بنیه و بنی اخیه و لحمته من الاسلام، مُعْتَدٍ، یظلم الناس بلسانه و یده مُرِیبٍ ای.
هوش مصنوعی: این جمله به ویژگی‌های شخصیتی انسان‌ها اشاره دارد. فردی که از انجام کارهای نیک و واجبات دینی مانند پرداخت زکات خودداری می‌کند، در واقع مانع خیرات و برکات الهی می‌شود. همچنین، شخصی که دیگران را به اسلام دعوت نمی‌کند و از حمایت نزدیکان خود دریغ می‌ورزد، در نظرها به عنوان فردی متکبر و ظالم شناخته می‌شود. او نه تنها با کلمات خود به دیگران آسیب می‌زند، بلکه با اعمالش نیز موجب آزار و ظلم به مردم می‌شود.
داخل فی الریب و قیل هو الذی اتی الریبة، الَّذِی جَعَلَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ فَأَلْقِیاهُ فِی الْعَذابِ الشَّدِیدِ الاول امر بالالقاء فی النار و الثانی بالالقاء فی العذاب الشدید.
هوش مصنوعی: در اینجا اشاره شده است که کسی که درباره خدا شک و تردید دارد و کسی که برای خدا شریک قائل شده، باید به عذاب سخت هسند. ابتدا به این شخص دستور داده می‌شود که به آتش افکنده شود و سپس به عذاب شدید دیگر.
قالَ قَرِینُهُ، یعنی الشیطان الّذی قیّض لهذا الکافر یدعوه الی الضلالة، رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ و ذلک انه اذا القی فی النار ادّعی علی قرینه من الشیاطین فیقول قرینه رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ کما زعم، وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ فصحبته علی طغیانه و ضلاله قال ابن عباس و مقاتل و سعید بن جبیر: هذا القرین هو الملک ایضا یقول الکافر ربّ انّ الملک زاد علیّ فی الکتابة فیقول الملک رَبَّنا ما أَطْغَیْتُهُ یعنی ما زدت علیه و ما کتبت الا ما قیل او عمل، وَ لکِنْ کانَ فِی ضَلالٍ بَعِیدٍ طویل لا یرجع عنه الی الحق فیقول اللَّه تعالی: لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ، فقد قضیت ما انا قاض، وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَیْکُمْ بِالْوَعِیدِ فی القرآن و انذرتکم و حذّرتکم علی لسان الرسل فلا عذر لاحد عندی. قوله: لا تَخْتَصِمُوا لَدَیَّ، یقال هذا للکافر و قوله: ثُمَّ إِنَّکُمْ یَوْمَ الْقِیامَةِ عِنْدَ رَبِّکُمْ تَخْتَصِمُونَ یقال للمسلمین و هذا فی الموقف. و امّا قوله: إِنَّ ذلِکَ لَحَقٌّ تَخاصُمُ أَهْلِ النَّارِ فی جهنم.
هوش مصنوعی: قرین شخص کافر، یعنی شیطانی که به او گمارده شده، او را به گمراهی دعوت می‌کند. وقتی این کافر به آتش جهنم می‌افتد، قرینش از شیاطین می‌گوید: «پروردگارا، من او را به گمراهی نکشیدم.» اما در واقع او در گمراهی عمیق و دور بوده است و من فقط او را همراهی کردم. برخی مفسران مثل ابن عباس، مقاتل و سعید بن جبیر می‌گویند که این قرین همچنین می‌تواند به معنای فرشته‌ای باشد که می‌گوید: «پروردگارا، من هیچ فزونی بر او نکردم و فقط آنچه را که گفت یا انجام داد، نوشتم.» اما او در گمراهی عمیق و دور باقی مانده بود. خداوند می‌فرماید: «با من جدل نکنید، که من حکمی که باید بکنم، کرده‌ام و از قبل شما را به عواقب کارهایتان در قرآن آگاه کرده‌ام، بنابراین برای هیچ‌کس عذری وجود ندارد.» جمله «با من جدل نکنید» برای کافران است و «آنگاه شما روز قیامت در پیش پروردگارتان جدل خواهید کرد» برای مسلمانان در مقام حسابرسی است. همچنین، روشن است که در جهنم اهل آتش، جدل و خصومت وجود خواهد داشت.
قوله: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ ای لا تبدیل لقولی و هو قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و قیل هو اخلاد الکفار فی النار و قیل هو قوله: مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثالِها... الایة، ای لا یحرّف و لا یزاد و لا ینقص، و قال قوم معنی قوله: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ ای ما یغیّر القول عندی بالکذب لانّی اعلم الغیب و اعلم حقه من باطله و هذا قول الکلبی و اختیار الفرّاء لانه قال: ما یُبَدَّلُ الْقَوْلُ لَدَیَّ، و لم یقل ما یبدّل قولی، وَ ما أَنَا بِظَلَّامٍ لِلْعَبِیدِ فاعاقبهم بغیر جرم.
هوش مصنوعی: این متن به بیان این نکته می‌پردازد که سخنان الهی قابل تغییر و تحریف نیستند و هیچ چیزی نمی‌تواند آنها را دگرگون کند. در این راستا، به برخی از آیات قرآن اشاره می‌شود که نشان‌دهنده ثبات و عدم تغییر در وعده‌های خداوند است. همچنین توضیح داده می‌شود که خداوند علم به غیب دارد و حقایق را از باطل تشخیص می‌دهد، بنابراین هیچ کس نمی‌تواند با دروغ و کذب سخنان او را تغییر دهد. در نهایت، تأکید می‌شود که خداوند هیچ‌گاه بی‌دلیل بندگانش را مجازات نمی‌کند.
یَوْمَ نَقُولُ لِجَهَنَّمَ ای انذرهم یوم نقول، کقوله: وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْحَسْرَةِ، قرأ نافع و ابو بکر یقول بالیاء ای یقول اللَّه لجهنم هَلِ امْتَلَأْتِ کما وعدتک یعنی فی قوله: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ و هذا السؤال من اللَّه عز و جل لتصدیق خبره و تحقیق وعده و التقریع لاهل عذابه و التنبیه لجمیع عباده، وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ فیه قولان احدهما: انّها امتلات و صارت بحیث لا تنجع فیها ابرة تصدیقا لقول اللَّه عز و جل: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ فیکون استفهام انکار، ای لم یبق فیّ موضع زیادة
هوش مصنوعی: روزی که بگوییم به جهنم، آیا پر شده‌ای؟ مانند گفته‌اش: "انذارشان کن در روز حسرت". نافع و ابو بکر به صورت «یقول» با «ی» خوانده‌اند، به این معنی که خداوند به جهنم می‌گوید: آیا پر شده‌ای، طبق وعده‌ای که به تو داده‌ام، یعنی "به‌راستی جهنم را از جن و انسان پر می‌کنم". این سؤال از سوی خداوند برای تصدیق سخنش و تحقق وعده‌اش است و همچنین تهدیدی برای اهل عذاب و یادآوری تمامی بندگانش. و جهنم می‌گوید: آیا هیچ چیز دیگری وجود دارد؟ در اینجا دو نظر وجود دارد: یکی اینکه جهنم پر شده و به حدی رسیده که دیگر جایی برای گنجاندن حتی یک سوزن هم نیست، تصدیق‌کنان به قول خداوند: "به‌راستی جهنم را پر می‌کنم". بنابراین، این سؤال به‌عنوان انکار می‌باشد، یعنی دیگر جایی برای افزایش وجود ندارد.
کقول النبی: هل ترک لنا عقیل من دار ای لم یترک، و هذا قول عطاء و مجاهد و مقاتل بن سلیمان. و القول الثانی: انها تستزید و الاستفهام بمعنی الاستزادة و هذا قبل دخول جمیع اهلها فیها، قال ابن عباس: ان اللَّه تعالی سبقت کلمته: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ، فلمّا سیق اعداء اللَّه الی النار لا یلقی فیها فوج الا ذهب فیها و لا یملأها شیء فتقول الست قد أقسمت لتملأنی فیضع قدمه علیها ثم یقول هَلِ امْتَلَأْتِ فتقول قط قط قد امتلأت فلیس فیّ مزید. و روی عن ابن عباس ایضا انه قال لم یکن یملأها شیء حتی وجدت مسّ قدم اللَّه تعالی فتضایقت فما فیها موضع ابرة و دلیل هذا التأویل الخبر الصحیح و هو ما روی قتاده عن انس بن مالک قال: قال رسول اللَّه لا تزال جهنم یلقی فیها و تقول هل من مزید، حتی یضع رب العالمین فیها قدمه فینزوی بعضها الی بعض و تقول قط قط
هوش مصنوعی: پیامبر فرمود: آیا عقیل برای ما خانه‌ای باقی گذاشت یا نه؟ این نظر عطاء و مجاهد و مقاتل بن سلیمان است. نظر دوم این است که جهنم درخواست بیشتری می‌کند و سوال، به معنای درخواست بیشتر است و این قبل از ورود تمامی اهل جهنم به آن است. ابن عباس گفت: خداوند متعال وعده داده است که جهنم را از جن و انسان پر خواهد کرد، بنابراین وقتی دشمنان خدا به سوی آتش سوق داده شوند، هر گروهی که به آنجا برود، وارد می‌شود و جهنم هیچ‌گاه پر نمی‌شود. سپس می‌گوید: آیا پر شدم؟ و جهنم پاسخ می‌دهد: نه، نه، پر نشده‌ام. ابن عباس همچنین نقل کرده که هیچ چیزی جهنم را پر نکرده بود تا زمانی که پای خدا بر آن گذاشته شد و جهنم فشرده شد به طوری که دیگر جا برای یک سوزن هم نداشت. این تفسیر به خبر صحیحی مرتبط است که قتاده از انس بن مالک نقل کرده که رسول خدا فرمود: جهنم همیشه پر می‌شود و می‌گوید آیا چیز بیشتری هست تا اینکه خداوند پایش را در آن بگذارد و برخی از قسمت‌های آن به یکدیگر فشرده می‌شوند و می‌گوید: نه، نه، پر شده‌ام.
و روی قد قد بعزتک و کرمک، و لا یزال فی الجنة فضل حتی ینشئ اللَّه خلقا فیسکنهم فضل الجنة، و فی روایة ابو هریرة قال رسول اللَّه: تحاقب الجنة و النار، فقالت النار أوثرت بالمتکبّرین و المتجبّرین و قالت الجنة فما لی لا یدخلنی الا ضعفاء الناس و سقطهم فقال اللَّه تعالی للجنة انما انت رحمتی ارحم بک من اشاء من عبادی، و قال للنار انما انت عذابی اعذّب بک من اشاء من عبادی.
هوش مصنوعی: بر روی قدرت و عظمت تو ای خداوند، و همواره در بهشت فضیلتی خواهد بود تا زمانی که خداوند آفریدگانی جدید به وجود آورد و آنان را در فضیلت بهشت ساکن کند. در روایتی از ابوهریره آمده که پیامبر خدا فرمود: بهشت و جهنم با یکدیگر در حال تبادل هستند. جهنم گفت: من پر شده‌ام از متکبرین و ستمگران، و بهشت گفت: چرا فقط ضعفا و حقیرها وارد من می‌شوند؟ خداوند به بهشت فرمود: تو رحمتم هستی، و بر می‌گزینم که کس را از بندگانم که بخواهم، در تو رحمت کنم، و به جهنم گفت: تو عذابی هستی و با تو عذاب می‌کنم هر کس را از بندگانم که بخواهم.
و لکل واحدة منکما ملؤها فامّا النار فانّهم یلقون فیها وَ تَقُولُ هَلْ مِنْ مَزِیدٍ فلا تمتلئ حتی یضع اللَّه تبارک و تعالی فیها رجله فتقول قط قط قط. فهنالک تمتلئ و ینزوی بعضها الی بعض و لا یظلم اللَّه من خلقه احدا و امّا الجنة فان اللَّه عز و جل ینشئ لها خلقا. قوله: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ غَیْرَ بَعِیدٍ ای قرّبت و ادنیت للذین یتّقون الشرک و الفواحش و هذا قبل الدخول، یرونها من قرب الی ان یدخلوها بعد الحساب و مثله: وَ أُزْلِفَتِ الْجَنَّةُ لِلْمُتَّقِینَ وَ بُرِّزَتِ الْجَحِیمُ لِلْغاوِینَ و هذا بعد الدخول ای قربت لهم مواضعهم فیها فلا یطلبون منها بعدا.
هوش مصنوعی: هر یک از شماها، جایگاهی مخصوص دارد. در مورد آتش جهنم، افرادی که به آنجا خواهند افتاد، دائما فریاد می‌زنند: «آیا چیز دیگری وجود دارد؟» و جهنم هرگز پر نخواهد شد، تا زمانی که خدا پاهایش را در آن قرار دهد و آنگاه جهنم خواهد گفت: «خودداره، خودداره، خودداره» و در آن زمان است که پر می‌شود و برخی از بخش‌های آن به یکدیگر تکیه می‌کنند. خداوند به هیچ‌کس از مخلوق خود ظلم نخواهد کرد. اما در مورد بهشت، خداوند مخلوقی جدید برای آن ایجاد می‌کند. در آیه‌ای آمده که بهشت برای پرهیزکاران نزدیک می‌شود؛ یعنی بهشت به کسانی که از شرک و فساد دوری می‌کنند، نزدیک شده و قبل از ورود، آنها از نزدیک به آن نگاه می‌کنند تا پس از حسابرسی، وارد آن شوند. همچنین بهشت برای پرهیزکاران نزدیک می‌شود و جهنم به گمراهان نشان داده می‌شود که این موضوع پس از ورود است؛ یعنی مکان‌های آنها به آنها نزدیک شده و دیگر نمی‌خواهند از آنها دور شوند.
هذا ما تُوعَدُونَ، قرأ ابن کثیر: یوعدون بالیاء، ای یقال لهم هذا الذی ترونه ما توعدون فی الدنیا علی السنة الانبیاء، لِکُلِّ أَوَّابٍ حَفِیظٍ هذا موضعه رفع بالابتداء ما تُوعَدُونَ صفته لِکُلِّ أَوَّابٍ خبره. الاوّاب الراجع من المعصیة الی الطاعة.
هوش مصنوعی: این مسأله‌ای است که به شما وعده داده شده است. ابن کثیر می‌گوید: وعده داده شده با حرف یاء، یعنی به آنها گفته می‌شود: این چیزی که می‌بینید، همان چیزی است که در دنیا به شما وعده داده شده، طبق سنت انبیا. (برای) هر کسی که به سوی خدا بازگردد و مراقب باشد، این وعده‌نامه‌اش است. واژه «اوّاب» به معنای برگشتن از گناه به طاعت است.
قال سعید هو الذی یذنب ثم یتوب ثم یذنب ثم یتوب و قال ابن عباس: هو المسبّح من قوله: یا جِبالُ أَوِّبِی مَعَهُ و قال قتادة: هو المصلّی، و الحفیظ هو الحافظ لأمر اللّه و قیل هو الذی حفظ ذنوبه حتی یرجع منها و یستغفر منها، و قیل حفیظ لما یسمع من کلام اللَّه و سنّة رسول اللَّه. و قیل یحفظ نفسه فلا یشرع فی معصیة و قیل الحفیظ المراقب المحافظ لاوقاته و همّاته و خطراته. قوله: مَنْ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ، محلّ من حفظ علی نعت الاوّاب و المعنی من خاف الرحمن بالغیب. و لم یره و قیل من آمن بالبعث و الجزاء ذلک غیب. و قال السدی و الضحاک خَشِیَ الرَّحْمنَ فی الخلوة حیث لا یراه احد، وَ جاءَ بِقَلْبٍ مُنِیبٍ مخلص مقبل الی طاعة اللَّه.
هوش مصنوعی: سعید می‌گوید که فردی که مرتکب گناه می‌شود و سپس توبه می‌کند و دوباره گناه می‌کند و دوباره توبه می‌نماید، به عنوان یک شخص توبه‌کار شناخته می‌شود. ابن عباس اظهار می‌دارد که این فرد مانند کوه‌هاست که با نام خدا تسبیح می‌گوید. قتاده نیز می‌گوید که او در حال نماز است. شخص حفیظ کسی است که به دستورهای خداوند پایبند است و برخی معتقدند که او گناهانش را به یاد دارد تا از آنها توبه کند و از خداوند آمرزش بخواهد. به دیگری نیز می‌گویند که حفیظ کسی است که بر شنیده‌های خود از کلام خداوند و سنت پیامبر صلوات‌الله علیه و آله محافظت می‌کند. همچنین او باید از گناهان دوری کند و بر خود نظارت داشته باشد. در مورد جمله «مَنْ خَشِیَ الرَّحْمَانَ بِالْغَیْبِ» گفته شده که این جمله در مورد کسی است که از خدا می‌ترسد هرچند او را نمی‌بیند و یا به آن فردی اطلاق می‌شود که به زندگی پس از مرگ و پاداش‌ها ایمان دارد. السدی و الضحاک نیز اشاره می‌کنند که او در تنهایی از خداوند می‌ترسد، جایی که کسی او را نمی‌بیند و با قلبی خالص و در حال تمرکز بر اطاعت خداوند به درگاه او می‌آید.
ادْخُلُوها بِسَلامٍ، ای یقال لاهل هذه الصفة ادخلوا الجنة بسلام ای بسلامة من العذاب و الهموم و من زوال النعم. و قیل بسلام من اللَّه و ملائکته علیهم، ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ امّا فی الجنة و امّا فی النار. و التقدیر ادخلوها خالدین ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ.
هوش مصنوعی: به آرامی و با خوش‌آمدگویی وارد شوید. به افرادی که این ویژگی‌ها را دارند گفته می‌شود که به بهشت وارد شوند، در حالی که از عذاب‌ها و نگرانی‌ها و از دست دادن نعمت‌ها در امان هستند. همچنین گفته شده که این ورود با سلام و درود خداوند و فرشتگان بر آنهاست. این روز، روز ماندگاری است؛ ماندگاری در بهشت یا عذاب در آتش. در واقع، ورودشان به بهشت به شکل ابدی خواهد بود.
لَهُمْ ما یَشاؤُنَ فِیها، هذا کقوله: «ما تَشْتَهِیهِ الْأَنْفُسُ. وَ تَلَذُّ الْأَعْیُنُ».
هوش مصنوعی: آنها در اینجا هر چه بخواهند خواهند داشت؛ این مانند این است که گفته شده: «هر آنچه را که نفس‌ها آرزو دارند و چشم‌ها از آن لذت می‌برند.»
وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ بالواحد عشرا و قیل وَ لَدَیْنا مَزِیدٌ یعنی الزیادة لهم فی النعیم مما لم یخطر ببالهم و ذلک انّهم یسئلون اللَّه حتی تنتهی مسئلتهم فیعطون ما شاءوا، ثم یزیدهم اللَّه من عنده ما لم یسئلوه.
هوش مصنوعی: و برای آنان مزیتی است که به عدد یازده افزایش می‌یابد. گفته شده که مزیت به معنای افزوده شدن نعمت‌ها برای آنهاست، نعمت‌هایی که به ذهنشان هم خطور نکرده است. این به این دلیل است که آنها از خداوند درخواست می‌کنند تا جایی که درخواستشان تمام شود و خداوند به آنها هر چه بخواهند می‌دهد، سپس الله از نزد خود نعمت‌های بیشتری به آنها عطا می‌کند که درخواست نکرده‌اند.
قال جابر و انس المزید ان یتجلّی لهم جل جلاله فینظرون الی وجه اللَّه الکریم و هو مثل قوله: لِلَّذِینَ أَحْسَنُوا الْحُسْنی وَ زِیادَةٌ و قیل یتجلّی لهم کل جمعة، و لهذا سمّی الجمعة یوم المزید. قوله: وَ کَمْ أَهْلَکْنا قَبْلَهُمْ مِنْ قَرْنٍ، ای من القرون الذین کذّبوا رسلهم هُمْ أَشَدُّ من قومک، بَطْشاً، قوّة و اقوی ابدانا و اشدّ سطوة علی الناس، فَنَقَّبُوا فِی الْبِلادِ، ای ابعدوا فیها السیر و ابحثوا عن الاسباب و الامور. قال امرؤ القیس:
هوش مصنوعی: جابر و انس می‌گویند که خداوند متعال خود را به آنها نشان خواهد داد تا به چهره پروردگار کریم نگریسته و از زیبایی او بهره‌مند شوند. این موضوع مشابه آیه‌ای است که می‌گوید: "برای کسانی که نیکو عمل کرده‌اند، پاداش نیکو و افزایشی خواهد بود." همچنین گفته شده که این تجلی هر جمعه برای آنها رخ می‌دهد و به همین دلیل روز جمعه روز افزون نامیده شده است. در ادامه آیه‌ای آمده که به هلاکت قوم‌های گذشته اشاره دارد، یعنی اقوامی که پیامبران خود را تکذیب کردند و قوی‌تر از قوم تو بودند، با قدرت بدنی بیشتر و تسلط بیشتر بر مردم. آنها در سرزمین‌ها کاوش کردند و به جستجوی علل و اسباب پرداختند.
لقد نقّبت فی الافاق حتی
رضیت من الغنیمه بالایاب
هوش مصنوعی: من در سفرها و جست‌وجوهایم آن‌چنان تلاش کردم که حالا از دستاوردهایم فقط به برگشت به خانه راضی‌ام.
هَلْ مِنْ مَحِیصٍ ای لم یجدوا محیصا من امر اللَّه و لم یجدوا مفرّا من الموت، تقول حاص عن الامر و حاد ای بعد. و قرء فی الشّواذ فنقّبوا مکسورة القاف مشدودة علی الامر کقوله: فَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُروا، و النقب الخرق و الدخول فی الشی‌ء.
هوش مصنوعی: آیا راهی برای فرار وجود ندارد؟ یعنی آنها نتوانستند راهی برای نجات از دستور خدا پیدا کنند و از مرگ فرار کنند. اصطلاح "حاص" به معنای دور شدن از یک موضوع و "حاد" نیز به معنای تغییر جهت یا انحراف است. در بعضی قرائت‌های ویژه ذکر شده که همانند کلمات دیگر، لغت "نقب" به معنای شکاف و ورود به چیزی است.
و النقب الطریق ایضا، و المعنی ساروا فی طرقها حتی نقبت دوابهم ای صارت فی خفّها نقوب. و قیل هو من النقابة و هی الریاسة و النقباء فوق العرفاء.
هوش مصنوعی: و همچنین به معنای پیمودن راه است، یعنی به مسیرهای آن رفتند تا حیوانات بارکش آنها خسته شدند و پاهایشان دچار سوراخ شد. همچنین گفته شده است که این واژه از "نقابة" گرفته شده و به معنای رهبری است، و نقباء از عرافاء (عرافت) بالاتر هستند.
إِنَّ فِی ذلِکَ ای فیما ذکر فی هذه السورة. و قیل فیما ذکر من العبر و اهلاک القری، لَذِکْری، ای تذکیرا و عظة، لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ، ای عقل.
هوش مصنوعی: در این خصوص، اشاره شده است که آنچه در این سوره ذکر شده، نشانه‌ای است برای یادآوری و درس عبرت برای کسانی که قلبی دارند، یعنی کسانی که عقل و درک دارند.
قال ابن عباس و کنّی عن العقل بالقلب لانّه موضعه و منبعه و تقول العرب مالک قلب ای مالک عقل. و فی الخبر لا یعجبنّکم اسلام رجل حتی تعلموا ما عقدة عقله.
هوش مصنوعی: ابن عباس می‌گوید که عقل را به «قلب» نسبت می‌دهیم، زیرا قلب محل و منبع عقل است. همچنین در زبان عربی می‌گویند: «مالک قلب» به معنای «مالک عقل» است. در گزارشی آمده که نباید از اسلام آوردن یک مرد خوشحال شوید تا زمانی که بدانید عقل او چگونه است.
و قال (ص) قد افلح من جعل اللَّه له عقلا، الناس یعملون بالخیر و انما یعطون اجورهم علی قدر عقولهم.
هوش مصنوعی: او (ص) فرمودند: خوشبخت کسی است که خداوند به او عقل عطا کرده است. مردم به کارهای نیک مشغول می‌شوند و پاداش آنها بر اساس میزان عقل‌شان است.
و کان رسول اللَّه (ص) اذا بلغه عن رجل شدّة فی عبادة، سأل کیف عقله، فان قالوا حسن قال ارجوه و ان قالوا غیر ذلک، قال: لم یبلغ صاحبکم حیث تظنّون.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) زمانی که از کسی می‌شنید که در عبادت بسیار جدی است، از مردم درباره‌ی عقل آن فرد سؤال می‌کرد. اگر پاسخ می‌دادند که عقلش خوب است، پیامبر به او امیدوار بود، اما اگر پاسخ می‌دادند که عقلش خوب نیست، می‌فرمود: او به جایی که شما می‌پندارید نرسیده است.
و عن ابی الدرداء انّ النبی (ص) قال یا عویمر ازدد عقلا تزدد من ربک قربا، قلت بابی و امّی یا رسول اللَّه و من لی بالعقل قال اجتنب مساخط اللَّه و ادّ فرائض اللَّه تکن عاقلا ثم تنفّل بالصالحات من الاعمال تزدد من ربک قربا و علیه عزّا.
هوش مصنوعی: ابو الدرداء روایت کرده که پیامبر(ص) فرمود: ای عویمر، اگر می‌خواهی عقل تو افزوده شود، باید به خداوند نزدیک‌تر شوی. من گفتم: ای رسول خدا، عقل را از چه راهی به دست آورم؟ ایشان فرمودند: از نارضایتی‌های خداوند پرهیز کن و به واجبات الهی عمل کن تا عاقل شوی. سپس با انجام کارهای نیک مستحب، نزد خداوند نزدیک‌تر خواهی شد و عزت به دست خواهی آورد.
و قیل لعمرو بن العاص ما بال قومک لم یؤمنوا و قد وصفهم اللَّه بالعقول. قال تلک عقول کادها اللَّه ای لم یصحبها التوفیق، أَوْ أَلْقَی السَّمْعَ ای اصغی الی مواعظه و زواجره. القاء السمع و اصغاؤه صرفه کلّه الی القائل، وَ هُوَ شَهِیدٌ من الشهادة التی بها تثبت الحقوق. و المعنی و هو شاهد علی ما یقرأ و یسمع فی کتاب اللَّه من نعت محمد (ص) و ذکره. و قیل شهید من الشهادة التی هی الحضور ای حاضر القلب و الفهم، لیس بغافل و لا ساه. و قال السدّی یسمع القرآن یتلی و هو شهید یعیه قلبه.
هوش مصنوعی: امام عمی بن العاص از کسانی که به او گفتند چرا قوم تو ایمان نیاورده‌اند با وجود اینکه خداوند آنها را عاقل توصیف کرده، پاسخ داد که آن عقل‌ها مورد توجه الهی قرار نگرفته و به آنها توفیق داده نشده است. همچنین اشاره کرد که باید به مواعظ و نصایح دقت کنند و به سخنان دیگران گوش دهند. این گوش دادن و توجه کامل به سخن، ارتباطی مستقیم به گوینده دارد و همانند گواهی است که به استحکام حقوق کمک می‌کند. او اشاره کرد که این در مورد آنچه در کتاب خداوند در وصف پیامبر (ص) آمده نیز صدق می‌کند. علاوه بر این، مفهوم شاهد بودن می‌تواند به معنی حضور قلب و فهم نیز باشد، به این معنا که فرد باید درک کاملی از آنچه می‌شنود داشته باشد و غافل یا ساه نباشد. همچنین گفته شده که شنیدن قرآن درقلبی حاضر و آگاه باید باشد.
وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ ای اعیاء و تعب.
هوش مصنوعی: ما آسمان‌ها و زمین و آنچه را که میان آنهاست، در شش روز آفریدیم و هیچ خستگی و خستگی از ما را در این کار درنیامد.
روی عکرمة عن ابن عباس: انّ الیهود اتت البنی (ص) فسأله عن خلق السماوات و الارض فقال خلق اللَّه الارض یوم الاثنین و خلق الجبال و ما فیها من المنافع یوم الثلاثاء و خلق الشجر و النبات و الماء و الاقوات یوم الاربعاء و خلق السماوات یوم الخمیس و خلق النجوم و الشمس و القمر و الملائکة یوم الجمعة. فقالت الیهود ثم ما ذا یا محمد قال: ثم استوی علی العرش قالوا: قد اصبت لو اتممت، ثم استراح یوم السبت و استلقی علی العرش، فانزل اللَّه تعالی هذه الایة ردّا علیهم
هوش مصنوعی: در یک روایت از ابن عباس آمده است که یهودیان به پیش پیامبر (ص) آمدند و از او درباره چگونگی خلقت آسمان‌ها و زمین سؤال کردند. پیامبر پاسخ داد که خداوند زمین را در روز دوشنبه خلق کرد، کوه‌ها و نعمت‌های موجود در آن را در روز سه‌شنبه، درختان، گیاهان، آب و غذاها را در چهارشنبه، آسمان‌ها را در روز پنج‌شنبه، و ستاره‌ها، خورشید، ماه و فرشتگان را در روز جمعه آفرید. یهودیان پرسیدند: «پس بعد از آن چه شد، ای محمد؟» پیامبر گفت: «سپس خداوند بر عرش قرار گرفت.» آنها گفتند: «تو درست گفتی اما اگر ادامه می‌دادی، بهتر می‌شد.» پیامبر ادامه داد که خداوند در روز شنبه استراحت کرد و روی عرش دراز کشید، و در پاسخ به آنها، خداوند این آیه را نازل کرد.
و قال قتادة فی الایة اکذب اللَّه عز و جل الیهود و النصاری و اهل القری علی اللَّه عز و جل، و ذلک انّهم قالوا انّ اللَّه عز و جل:
هوش مصنوعی: قتاده در این آیه اشاره کرده است که خداوند عز و جل در مورد یهود، نصاری و اهل قریه، به آنها دروغ گفته است. این به این دلیل است که آنها ادعا کردند که خداوند عز و جل...
خلق السماوات و الارض و ما فیها فی ستّة ایام، ثم استراح یوم السابع و ذلک عندهم یوم السبت و هم یسمّونه یوم الراحة. و عن ابی مجلز انّ عمر بن الخطّاب دخل حائطا من حیطان المدینه فاستلقی و وضع احدی رجلیه علی الأخری، و کانت الیهود تفتری علی اللَّه عز و جل و تقول انّ اللَّه لما فرغ من الخلق فعل هذا و قد قال اللَّه عز و جل: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ ما بَیْنَهُما فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَ ما مَسَّنا مِنْ لُغُوبٍ و کان ناس من الناس یکرهونه حتی رأوا عمر فعله.
هوش مصنوعی: آسمان‌ها و زمین و آنچه در آنهاست در شش روز خلق شد، سپس در روز هفتم استراحت کرد که این روز در نظر آنها شنبه نامیده می‌شود و آن را روز استراحت می‌نامند. همچنین از ابی مجلِز نقل شده که عمر بن خطاب وارد باغی از باغ‌های مدینه شد و دراز کشید و یکی از پاهایش را روی پای دیگرش گذاشت. یهودیان به خداوند نسبت می‌دادند که بعد از پایان خلق چنین چیزی انجام داده و گفته بودند که خداوند بعد از خلق خسته شد. اما خداوند در قرآن فرموده است: «ما آسمان‌ها و زمین و آنچه بین آنهاست را در شش روز آفریدیم و هیچ خستگی به ما راه نیافت.» و برخی از مردم این کار عمر را غیرمناسب می‌دانستند تا اینکه دیدند او این کار را انجام می‌دهد.
قوله: فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ، ای علی ما قالت الیهود، فانّ اللَّه لهم بالمرصاد. و قیل فاصبر علی اذی الکفار و لا تستعجل عذابهم و هو منسوخ بآیة القتال، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ، ای صلّ بامر ربک و توفیقه قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ، یعنی صلاة الظهر و العصر.
هوش مصنوعی: ای علی، بر آنچه که می‌گویند صبر کن، یعنی بر سخنان یهودی‌ها. خداوند برای آنها آماده است. همچنین می‌توان گفت که بر آزار کفار صبر کن و عجله‌ای در عذاب آنان نداشته باش، هرچند که این مطلب بعدها نسخ شده است. همچنین ذکر کن و حمد خدایت را بکن، یعنی با فرمان و توفیق پروردگارت قبل از طلوع آفتاب نماز بخوان، که به معنای نماز ظهر و عصر است.
وَ مِنَ اللَّیْلِ فَسَبِّحْهُ، یعنی صلاة المغرب و العشاء. قال مجاهد: وَ مِنَ اللَّیْلِ یعنی صلاة اللیل ایّ وقت صلّی، وَ أَدْبارَ السُّجُودِ، قرأ ابن کثیر و حمزة و ادبار بکسر الهمزة و هو مصدر ادبر ادبارا، و الباقون بفتحها و هو جمع دبر و المعنی واحد لانّ انقضاء الشی‌ء انّما یکون بآخره و آخره انما یکون بانقضائه، و التقدیر وقت ادبار السجود.
هوش مصنوعی: و از شب او را تسبیح کن، به معنای نماز مغرب و عشاء است. مجاهد گفته است: و از شب یعنی نماز شب، هر زمانی که بخواهی نماز بخوانی. و ادبار سجود، ابن کثیر و حمزه ادبار را با کسر همزه خوانده‌اند که به معنای «آخر» است و بقیه با فتح همزه خوانده‌اند که جمع دبر به شمار می‌آید و معنی‌ها یکی است، چرا که پایان هر چیزی در حقیقت به آخر آن مربوط است و آن آخر تنها با تمام شدن آن چیز مشخص می‌شود. بنابراین تعبیر «ادبار سجود» به زمان پایان سجده اشاره دارد.
قال عمر بن الخطاب و علیّ بن ابی طالب (ع) و الحسن و الشعبی و النخعی و الاوزاعی أَدْبارَ السُّجُودِ الرکعتان بعد صلاة المغرب و ادبار النجوم الرکعتان قبل صلاة الفجر.
هوش مصنوعی: عمر بن خطاب، علی بن ابی‌طالب (ع)، حسن و جمعی دیگر مانند شعبی، نخعی و اوزاعی گفته‌اند که دو رکعت نماز سنتی بعد از نماز مغرب و دو رکعت قبل از نماز صبح از زمان غروب ستاره‌ها تا صبح باید خوانده شود.
و عن ابن عباس مرفوعا قال: قال رسول اللَّه (ص) یا ابن عباس رکعتان بعد المغرب ادبار السجود.
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل می‌کند که رسول‌الله (ص) فرمود: ای ابن عباس، دو رکعت نماز بعد از نماز مغرب، به عنوان سجود.
و قال انس: قال رسول اللَّه من صلّی بعد المغرب رکعتین قبل ان یتکلّم کتبت صلوته فی علّیّین.
هوش مصنوعی: انس گفت: پیامبر خدا فرمودند: کسی که بعد از نماز مغرب دو رکعت نماز بخواند قبل از اینکه صحبت کند، نماز او در جایگاه عالی ثبت می‌شود.
قال انس یقرأ فی الرکعة الاولی: قُلْ یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ و فی الأخری: قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ، قال عبد اللَّه بن مسعود ما احصی ما سمعت رسول اللَّه یقرأ فی الرکعتین بعد المغرب و فی الرکعتین قبل صلاة الفجر بقل یا ایها الکافرون و قل هو اللَّه احد.
هوش مصنوعی: انس می‌گوید که در رکعت اول نماز، سوره «قل یا أَیُّهَا الْکافِرُونَ» را می‌خوانده و در رکعت دوم سوره «قل هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» را می‌خوانده است. عبدالله بن مسعود نیز گفت که نمی‌تواند تعداد دقیق دفعاتی که رسول خدا این سوره‌ها را در دو رکعت بعد از نماز مغرب و دو رکعت قبل از نماز فجر خوانده است، بشمارد.
و عن عائشة قالت: قال رسول اللَّه (ص): رکعتا الفجر خیر من الدنیا و ما فیها
هوش مصنوعی: عایشه نقل می‌کند که پیامبر خدا (ص) فرمودند: دو رکعت نماز صبح بهتر از دنیا و تمام چیزهایی است که در آن وجود دارد.
و قال مجاهد: قوله وَ أَدْبارَ السُّجُودِ هو التسبیح باللسان فی ادبار الصّلوات المکتوبات.
هوش مصنوعی: مجاهد گفته است که عبارت «و أَدْبارَ السُّجُودِ» به معنای ذکر گفتن با زبان در پایان نمازهای واجب است.
روی ابو هریرة قال: قال رسول اللَّه من سبّح فی دبر کلّ صلاة ثلثا و ثلثین و کبّر اللَّه ثلثا و ثلثین و حمد اللَّه ثلثا و ثلاثین فذلک تسعة و تسعون. ثم قال تمام المأة لا اله الّا اللَّه وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو علی کلّ شیء قدیر. غفرت خطایاه و ان کانت مثل زبد البحر.
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل می‌کند که پیامبر خدا فرمود: کسی که بعد از هر نماز، سی و سه بار تسبیح بگوید و سی و سه بار تکبیر بگوید و سی و سه بار حمد بگوید، در مجموع نود و نه ذکر را انجام داده است. سپس باید برای کامل کردن صد ذکر، بگوید: «لا اله الا اللَّه وحده لا شریک له له الملک و له الحمد و هو علی کل شیء قدیر». با این کار، خطاهای او بخشوده می‌شود، حتی اگر به اندازه کف روی دریا باشد.
و فی روایة اخری عن ابی هریرة: قالوا یا رسول اللَّه ذهب اهل الدثور بالدرجات و النعیم المقیم، قال و کیف ذلک؟ قالوا صلّوا کما صلّینا و جاهدوا کما جاهدنا و انفقوا من فضول اموالهم، و لیست لنا اموال. قال ا فلا اخبرکم بامر تدرکون من کان قبلکم و تسبقون من جاء بعدکم و لا یأتی احد بمثل ما جئتم به الّا من جاء بمثله، تسبّحون فی دبر کلّ صلاة عشرا و تحمدون عشرا و تکبّرون عشرا.
هوش مصنوعی: در حدیثی از ابوهریره نقل شده که عده‌ای به پیامبر خدا (ص) گفتند: "ای رسول خدا، اهل ثروت و امکانات با درجات بالا و نعمت‌های پایدار به بهشت می‌روند." پیامبر پرسید: "چطور چنین چیزی ممکن است؟" گفتند: "آنها مانند ما نماز می‌خوانند، جهاد می‌کنند و از مازاد دارایی‌هایشان انفاق می‌کنند، در حالی که ما دارایی نداریم." پیامبر فرمود: "آیا می‌خواهید به شما بگویم که چه عملی انجام دهید که باعث می‌شود شما از کسانی که قبل از شما بوده‌اند پیشی بگیرید و کسانی که بعد از شما می‌آیند نتوانند به پای شما برسند؟ هیچ کس به اندازه شما نمی‌تواند با این اعمال رقابت کند، مگر اینکه همانند شما عمل کند: در پایان هر نماز، ده بار تسبیح بگویید، ده بار حمد بگویید و ده بار تکبیر بگویید."
قوله: وَ اسْتَمِعْ، السمع ادراک المسموع و الاستماع طلب ادراک المسموع بالاصغاء الیه، یَوْمَ یُنادِ الْمُنادِ، ای صفة یوم ینادی، محذوف المضاف و هو مفعول به و لیس بظرف و المنادی هو الملک النافخ فی الصور و هو اسرافیل و النداء نفخه، سمّی نداء من حیث انّه جعله للخروج و الحشر و انّما یقع ذلک بالنداء کاذان المؤذّن و علامات الرحیل فی العساکر. و قیل هو النداء حقیقة، مِنْ مَکانٍ قَرِیبٍ یعنی صخرة بیت المقدس هی اقرب الارض من السماء بثمانیة عشر میلا و موضعها وسط الارض یقف علیها الملک و یضع اصبعیه فی اذنیه و ینادی ایّتها العظام النخرة و الاوصال البالیة و اللحوم المتمزّقة و الشعور المتفرّقة قومی الی محاسبة ربّ العزّة و سمّی قریبا لان کلّ انسان یسمعه من طرف اذنه. و قیل المنادی هو اللَّه، و المکان القریب الاذن.
هوش مصنوعی: شنیدار به معنای درک کردن صداها و استماع به معنای تلاش برای درک صداها با توجه و گوش سپردن به آنها است. روزی که ندا دهنده ندا می‌کند، به توصیف آن روز اشاره شده است. در اینجا، ندا به معنای ندا دادن است و ندا دهنده، فرشته‌ای به نام اسرافیل است که در روز قیامت می‌وزد. این ندا برای جمع‌آوری انسان‌ها است، مشابه نداهایی که مؤذن برای اذان می‌گوید یا علامت رفتن در اردوها. برخی بر این باورند که ندا واقعی از مکانی نزدیک، یعنی از سنگ بیت المقدس، به گوش می‌رسد که نزدیک‌ترین زمین به آسمان است. فرشته بر روی آن سنگ ایستاده و انگشتانش را در گوشش قرار می‌دهد و به مردگان ندا می‌دهد که برای محاسبه به سوی پروردگار بیایند. این صدا به گونه‌ای است که هر انسانی می‌تواند آن را از نزدیک بشنود. همچنین برخی معتقدند که ندا دهنده خود خداوند است و مکان ندا نزدیک به گوش افراد است.
یَوْمَ یَسْمَعُونَ الصَّیْحَةَ یعنی النفخة الاخیرة، بِالْحَقِّ، ای بما هو حقّ من الجزاء و الثواب و العقاب و قیل بِالْحَقِّ ای بالنداء المسمع و الامر النافذ، ذلِکَ یَوْمُ الْخُرُوجِ من القبور. قال ابو عبیدة: یوم الخروج من اسماء القیامة و سمّی یوم العید یوم الخروج ایضا تشبیها به.
هوش مصنوعی: در روزی که صدای بلندی را خواهند شنید، که به معنای دمیدنی است که آخرین بار خواهد بود. این صدا با حقیقت همراه است، به معنای جزا و پاداش و عذاب. همچنین می‌توان گفت که این صدا، ندا و فرامی است که به گوش می‌رسد و دستور قاطع را به همراه دارد. آن روز، روز بیرون آمدن از قبرهاست. ابوعبیده گفته است که "روز بیرون آمدن" یکی از نام‌های قیامت است و روز عید نیز به همین نام شناخته می‌شود، زیرا به نوعی به هم شبیه هستند.
إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی، الخلق للبعث، وَ نُمِیتُ هم یعنی فی الدنیا، وَ إِلَیْنَا الْمَصِیرُ بعد الموت.
هوش مصنوعی: ما زندگی را به وجود می‌آوریم و مخلوقات را برای برانگیختن دوباره، می‌میرانیم یعنی در این دنیا، و بعد از مرگ به سوی ما بازگشت خواهد بود.
یَوْمَ تَشَقَّقُ الْأَرْضُ عَنْهُمْ سِراعاً، جمع سریع ای یخرجون سراعا مسرعین، هذا کقوله: مُهْطِعِینَ إِلَی الدَّاعِ، ذلِکَ حَشْرٌ عَلَیْنا یَسِیرٌ هیّن یقول له: کُنْ فَیَکُونُ.
هوش مصنوعی: در آن روز زمین به سرعت از آنان جدا می‌شود و آنها به‌سوی فرستنده‌ای که به‌شان فراخوان می‌دهد، با شتاب بیرون می‌آیند. این جمع‌آوری برای ما آسان است و به‌سادگی انجام می‌پذیرد، زیرا به او گفته می‌شود: باش و می‌شود.
نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَقُولُونَ، هذا تعزیة للرسول (ص) و تصبیر له. یقول نحن اعلم بما یقول المشرکون من تکذیبک و الافتراء علی ربک و نحن لهم بالمرصاد، وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِجَبَّارٍ، هذا عذر للرسول (ص) کقوله: لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِرٍ، و المعنی ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بمسلّط تجبرهم علی الاسلام انّما بعثت مذکّرا محذّرا یقال اجبر فهو جبّار کادرک فهو درّاک و قیل الجبّار من قولهم جبرته علی الامر بمعنی اجبرته و هی لغة کنانة و هما لغتان و الجبّار فی اسم اللَّه عز و جل هو الذی جبر العباد علی ما اراد، و الجبّار من النخل هو الطویل الغلیظ، فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ هذا کقوله عز و جل: إِنَّما تُنْذِرُ مَنِ اتَّبَعَ الذِّکْرَ وَ خَشِیَ الرَّحْمنَ بِالْغَیْبِ، ای انّما تنذر فیقبل من اتّبع الذکر و خشی الرحمن قال ابن عباس: قال المؤمنون یا رسول اللَّه لو خوّفتنا و ذکّرتنا فانزل اللَّه تعالی: فَذَکِّرْ بِالْقُرْآنِ مَنْ یَخافُ وَعِیدِ.
هوش مصنوعی: ما بهتر از هر کس دیگری می‌دانیم که آنها چه می‌گویند. این یک تسلی برای پیامبر (ص) و تشویق برای اوست. اشاره شده که ما به خوبی از نیرنگ‌های مشرکین آگاهیم و آنها را زیر نظر داریم. تو بر آنها تسلطی نداری، این هم چه به معنی این است که تو نمی‌توانی آنها را به زور به اسلام بیاوری. مأموریت تو فقط برای یادآوری و هشدار به مردم است. همچنین در زبان‌های مختلف معانی متفاوتی از کلمات وجود دارد. در نهایت، به پیامبر (ص) گفته می‌شود که با قرآن یادآوری کند به کسانی که از تهدیدات خداوند می‌ترسند.
میبدی