قوله تعالی: أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ، یعنی النبوة و الرسالة، قال مقاتل: معناه: أ بأیدیهم مفاتیح الرسالة، فیضعونها حیث یشاءون، این آیت جواب ایشانست که گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی‌ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ میگوید کلید رسالت و نبوت بدست ایشانست تا آنجا نهند که خود خواهند؟. آن گه گفت: نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ، فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا، فجعلنا هذا غنیا و هذا فقیرا و هذا مالکا و هذا مملوکا، فکما فضّلنا بعضهم علی بعض فی الرزق کما شئنا، کذلک اصطفینا بالرسالة من شئنا، قسمت معیشت و رزق بندگان در دنیا با ایشان نگذاشتیم و با اختیار ایشان نیفکندیم، که خود کردیم، بعلم و حکمت خویش، یکی توانگر، یکی درویش، یکی مالک، یکی مملوک. چون قسمت معیشت و رزق باختیار ایشان نیست کرامت نبوت و رسالت اولی‌تر که باختیار ایشان نبود، حکمت اقتضاء آن کرد که در معیشت و رزق، بعضی را بر بعضی افزونی دادیم، چنانک خواستیم، و کسی را بر حکم ما اعتراض نه، هم چنان قومی را برسالت و نبوت برگزیدیم بخواست خویش، و کسی را روی اعتراض نه. آن گه بیان کرد که تفاوت ارزاق از بهر چیست؟

گفت: لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا این لام لام غرض گویند، ای لیستخدم بعضهم بعضا، فیسخر الاغنیاء باموالهم الفقراء بالعمل فیکون بعضهم لبعض سبب المعاش، هذا بماله و هذا بعمله، فیلتئم قوام امر العالم، وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ یعنی النبوة، خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ من المال، میفرماید توانگری نبوت، به است از توانگری مال، و آنکه توانگری مال در دست شما و باختیار شما نیست، کرامت نبوت و توانگری رسالت اولیتر که در دست شما و باختیار شما نبود، و قیل معناه: وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ، عباده بالایمان و الاسلام، خَیْرٌ من الاموال التی یجمعونها، مؤمنانرا ایمان و اسلام به است از خواسته دنیا که جمع میکنند، زیرا که خواسته دنیا، اگر حلالست، حسابست، و اگر حرامست، عذابست، و قیل: وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ یعنی الجنة، خَیْرٌ، للمؤمنین، مِمَّا یَجْمَعُونَ یجمع الکفار من الاموال.

وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً، ای لو لا قضاء اللَّه السابق فی الخلق، ان یکونوا اغنیاء و فقراء، لجعلنا الکفار کلّهم اغنیاء، لیعلموا انه لا قیمة للدنیا، این هم جواب ایشانست که گفتند لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی‌ رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ ایشان ظن چنان بردند که استحقاق نبوت و رسالت، بمال و خواسته دنیاست. و تا مال نباشد، سزاواری نبوت نباشد.

رب العالمین و ایشان نمود که این دنیا و مال دنیا محلی و قیمتی نیست، اگر نه حکم رفته و سابقه ازل بودی که خلق باید که چون هم باشند بتوانگری و درویشی، ما این کافران را همه توانگر آفریدی و خانه‌های ایشان سیمین و زرین کردی، از خواری و ناچیزی دنیا.

و فی الخبر: لو کان الدنیا تزن عند اللَّه جناح بعوضة ما سقی کافرا منها شربة ماء و عن المستور دبن شدّاد احد بنی فهر قال: کنت فی الرکب الذین وقفوا مع رسول اللَّه (ص) علی السخلة المیتة، فقال رسول اللَّه: أ ترون هذه هانت علی اهلها حین القوها، قالوا: من هوانها القوها. قال رسول اللَّه: الدنیا اهون علی اللَّه من هذه علی اهلها.

و قال الحسن. معنی الایة لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً مجتمعین علی الکفر و علی اختیار الدنیا علی الآخرة، لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ و ذلک، لهوان الدنیا علی اللَّه. قرء ابن کثیر و ابو عمرو سقفا بفتح السین و سکون القاف علی الواحد و معناه الجمع، کقوله: فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ و قرء الآخرون سقفا بضم السین و القاف علی الجمع، و هی جمع السقف مثل رهن و رهن و قیل: هی جمع السقیف و قیل: هی جمع الجمع سقف و سقوف و سقف و قیل: سقیفة و سقائف و سقف، وَ مَعارِجَ ای مصاعد و مراقی و قرء: معاریج و هما لغتان، واحدهما: معراج مثل مفتاح و مفاتح و مفاتیح.

عَلَیْها یَظْهَرُونَ ای یعلون و یرتقون، یقال: ذهبت علی السطح اذا علوته، قال النابغة:

بلغنا أ لستما فی مجدنا و علونا

ای: مصعدا، ای: جعلنا معارج من فضة علیها یعلون.

و انا لنرجو فوق ذلک مظهرا

وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً من فضة عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ، یجلسون و ینامون.

وَ زُخْرُفاً الزخرف فی اللغة، الزینة، قال اللَّه عز و جل: حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها و قال: زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً و المزخرف المزین و المراد به هاهنا الذهب و هو معطوف علی محل مِنْ فِضَّةٍ، یعنی سقفا من فضة و زخرف ای: ذهب. و قیل: معنی الایة: لو فعلنا ذلک بالکفار، لافتتن بهم غیرهم و توهّموا ان ذلک لفضیلة فی الکفار فیکفرون و یکونون فی الکفر أمة واحدة. قوله: وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا. قرء عاصم و حمزة: لما بالتشدید بمعنی الا ای: و ما کل ذلک الا متاع الحیاة الدنیا و قرء الباقون لما بالتخفیف. و الوجه انّ، ان علی هذا هی المخففة من الثقیلة، و زائدة، و التقدیر: و ان کل ذلک لمتاع الحیاة الدنیا، یزول و یذهب، وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ ای ثواب الآخرة خیر للمتقین.

و قیل معناه: و الجنة عند ربک للمتقین خاصة.

روی ان عمر کان یقول: لو ان رجلا هرب من رزقه لا تبعه حتی یدرکه کما ان الموت یدرک من هرب منه، له اجل هو بالغه و اثر هو واطئه و رزق هو آکله و حتف هو قاتله، فاتقوا اللَّه و اجملوا فی الطلب و لا یحملنّکم استبطاء شی‌ء من الرزق ان تطلبوه بمعصیة اللَّه فان اللَّه عز و جل لا ینال ما عنده الا بطاعته و لن یدرک ما عنده بمعصیته، فاتقوا اللَّه و اجملوا فی الطلب.

وَ مَنْ یَعْشُ، ای: یعرض عن ذکر الرحمن فلم یخف عتابه و لم یرج ثوابه، تقول عشوت الی کذا، ای: ملت الیه و عشوت عنه، ای: ملت عنه کما تقول، عدلت الی فلان و عدلت عنه.

و قرء ابن عباس: و من یعش بفتح الشین ای یعم یقال عشی یعشی عشی اذا عمی، فهو اعشی و امراة عشواء و قیل: عن ذکر الرحمن، ای: عن معرفته و طاعته لانه لا یذکره الا من عرفه و اطاعه. و قیل یحتمل ان المراد به، من نزل فیهم قوله: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ نظیر الایة قوله: الَّذِینَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً ای نهیئ له و نسبب له شیطانا و نضمه الیه و نسلطه علیه فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ لا یفارقه یزین له العمی و یخیل الیه انه علی الهدی.

و قیل ذلک فی القیامة یقرن کل انسی بالشیطان الذی کان یدعوه، قرء یعقوب و حماد عن عاصم یقیض له بالیای علی ضمیر الرحمن و قرء الباقون: نقیض بالنون علی اخبار اللَّه تعالی عن نفسه بالتقییض. وَ إِنَّهُمْ یعنی الشیاطین لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ ای: یصدون الکافرون عن الاسلام و یمنعونهم علی الهدی وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ ای یحسب الکفار انهم علی هدی و انهم محقون فی قولهم و عملهم. حَتَّی إِذا جاءَنا قرء اهل العراق غیر ابی بکر علی الواحد یعنون الکافر و قرء الآخرون جاءانا علی التثنیة یعنون الکافر و قرینه جعلا فی سلسلة واحدة، فقال الکافر لقرینه یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ ای: بعد ما بین المشرق و المغرب فغلب اسم احدهما علی الآخر کما یقال للشمس و القمر، القمران و لابی بکر و عمر العمران، فَبِئْسَ الْقَرِینُ کنت فی الدنیا و قیل فَبِئْسَ الْقَرِینُ انت فی النار قال ابو سعید الخدری اذا بعث الکفار، زوّج کل واحد منهم بقرینه من الشیاطین فلا یفارقه حتی یصیر الی النار وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ‌ اشرکتم فی الدنیا أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ ای لن ینفعکم الیوم اشتراککم فی العذاب، این سخن جواب آن کس است که بدی میکند و میگوید که این نه همه من میکنم که دیگران نیز می‌کنند، یعنی که اشتراک در عذاب، شما را سود ندارد و در عذاب تخفیف نیارد که در دوزخ، تأسی و تسلی بیکدیگر نبود، هر کسی بخود مشغول بود و در عذاب خود گرفتار.

و قال مقاتل معناه لن ینفعکم الاعتذار و الندم الیوم لانکم انتم و قرناؤکم مشترکون الیوم فی العذاب کما کنتم فی الدنیا مشترکین فی الکفر، عذر و پشیمانی امروز شما را سود ندارد که شما امروز با قرناء خویش در عذاب مشترک خواهید بود، چنان که در دنیا در کفر مشترک بودید.

أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ. هذا خطاب للنبی (ص) ای لا یضیق صدرک فان من سبق علم اللَّه بکفره لا یسمع و لا یهتدی. فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ بان نمیتک قبل ان نعذبهم، فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ بالقتل بعدک.

أَوْ نُرِیَنَّکَ فی حیاتک الَّذِی وَعَدْناهُمْ من العذاب فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ متی شئنا عذبناهم و اراد به مشرکی مکة انتقم منهم یوم بدر. هذا قول اکثر المفسرین و قال الحسن و قتاده عنی به اهل الاسلام من امّة محمد، و قد کان بعد النبی نقمة شدیدة فی امته، فاکرم اللَّه نبیه و ذهب به و لم یر فی امته الا الذی تقر عینه به و ابقی النقمة بعده.

و روی ان النبی اری ما یصیب امته بعده فما رؤی ضاحکا متبسما حتی قبضه اللَّه.

فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ ای تمسک بالقرآن و اتله حق تلاوته و امتثل اوامره، و اجتنب نواهیه، إِنَّکَ عَلی‌ صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ای علی الدین الذی لا عوج له و إِنَّهُ یعنی قرآن لَذِکْرٌ لَکَ ای شرف لک و لقومک قریش، نظیره: لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ ای شرفکم وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عن حقه و اداء شکره.

روی الضحاک عن ابن عباس: ان النبی (ص) اذا سئل: لمن هذا الامر بعدک لم یخبر بشی‌ء حتی نزلت هذه الایة و کان بعد ذلک اذا قال: لقریش.

و عن ابن عمر قال‌ قال رسول اللَّه لا یزال هذا الامر فی قریش ما بقی اثنان.

و قال ان هذا الامر فی قریش لا یعادیهم احد الا اکبّه اللَّه علی وجهه ما اقاموا الدین و قال (ص) من یرد هوان قریش اهانه اللَّه.

و قال مجاهد: القوم هم العرب فالقرآن لهم شرف اذ نزل بلغتهم ثم یختص بذلک الشرف، الاخص فالاخص من العرب حتی یکون الاکثر لقریش و لبنی هاشم.

و عن ابی بردة قال قال رسول اللَّه الامراء من قریش لی علیهم حق و لهم علیکم حق ما حکموا، فعدلوا. و استرحموا، فرحموا. و عاهدوا، فوفوا، فمن لم یفعل ذلک، فعلیه لعنة اللَّه و الملائکة و الناس اجمعین.

وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا، لهذا الکلام وجهان، احدهما ان اللَّه عز و جل جمع رسله لیلة اسری برسوله فی مسجد بیت المقدس فاذن جبرئیل ثم اقام و قال یا محمد: تقدم فصل بهم فتقدم و صلی بهم فلما فرغ من الصلاة قال له جبرئیل «سل» یا محمد مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ‌ فقال رسول اللَّه (ص) لا اسئل قد اکتفیت‌ و هذا قول الزهری و سعید بن جبیر و ابن زید قالوا: جمع له الرسل لیلة اسری به و أمر أن یسئلهم فلم یشکّ و لم یسئل و هذه الایة عدّت مکیة لان رسول اللَّه (ص) لم یکن هاجرا لیلتئذ بعد و کل ما نزل من القرآن بعد مهاجرة رسول اللَّه بمکة فی عمرة القضاء و فی الفتح فی اسفاره.

فانه یعد مدنیّة و الوجه الثانی: و سئل من ارسلنا الیهم من قبلک رسولا من رسلنا، یعنی سل مؤمنی اهل الکتاب الذین ارسلنا الیهم الانبیاء هل جاءتهم الرسل الا بالتوحید و المراد بالسئوال، التقریر لمشرکی قریش انه لم یأت رسول و لا کتاب بعبادة غیر اللَّه عز و جل.

وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی‌ بِآیاتِنا إِلی‌ فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَقالَ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ آیاته العصا و الید البیضاء فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ استهزءوا بها و قالوا انها سحر و تخییل و هذا تسلیة للنبی (ص) وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها این آنست که پارسیان گویند که همه از یکدیگر نیکوتر، همه از یکدیگر بهتر و مهتر، اکبر من اختها ای قریبها و صاحبتها التی کانت قبلها وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ یعنی بالسنین و نقص من الثمرات و الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم و الطمس فکانت هذه دلالات لموسی و عذابا لهم و کانت کل واحدة اکبر من التی قبلها لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ عن کفرهم وَ قالُوا لموسی لما عاینوا العذاب، یا أَیُّهَا السَّاحِرُ یا ایها العالم الکامل الحاذق و انما قالوا هذا توقیرا و تعظیما له لان السحر عندهم کان علما عظیما و صفة ممدوحة ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ ای بما اخبرتنا عن عهده الیک، انّا ان آمنّا کشف عنا العذاب فسله بکشف العذاب عنا إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ مؤمنون، فدعا موسی فکشف عنهم العذاب فلم یؤمنوا فذلک قوله عز و جل: فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ ای ینقضون عهدهم و یصرّون علی کفرهم.

وَ نادی‌ فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ چون موسی دعا کرد و رب العزة بدعاء وی عذاب از قبطیان باز برد، فرعون ترسید که ایشان بموسی ایمان آرند همه را جمع کرد و ملک خود و قوت خود فرا یاد ایشان داد و ضعف موسی فرا نمود تا نپندارند که کشف عذاب بدعاء موسی بود که اگر بدعاء وی بودی و او بدعوی صادق بودی، ملک وی را بودی و دعاء از بهر خود کردی تا آن لثغة که بر زبان وی است زائل گشتی، گفت: أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی نه ملک زمین مصر مرا است و اینک جویهای نیل زیر قصر من و در بوستان ورزان من میرود بفرمان من، و آن جویهای نیل سیصد و شصت بودند، اصل آن و معظم آن چهارند: یکی نهر ملک، دیگری نهر طولون سوم نهر دمیاط، چهارم طنیس أَ فَلا تُبْصِرُونَ أَمْ سخن اینجا تمام است یعنی أ فلا تبصرون ام تبصرون، نمی‌بینید یا می‌بینید آن گه گفت: أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ و قیل معناه ا فلا تبصرون شدة ملکی و عجز موسی. ثم قال: ام انا خیر بل انا خیر من هذا الذی هو مهین ای: فقیر لا حشم معه وَ لا یَکادُ یُبِینُ ای لا یکاد یفصح بکلامه للثغة التی فی لسانه، کان موسی (ع) بلیغا فصیحا و کانت علیه حلاوة و مهابة و ملاحة غیر ان لسانه کانت به عقدة فلما قال: وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی قیل له أُوتِیتَ سُؤْلَکَ فبقیت منها لثغة. فرعون خود را فضل نهاد بر موسی و گفت طاعت من اولیتر که مرا ملک است و فرمان و حشم من برم، از این موسی حقیر ضعیف و درویش که او را نه حشم است و نه مال و نه معیشت که بدان زیش کند و نه فصاحتی که بیان سخن کند.

فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ ان کان صادقا أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ جمع الاسورة و هی جمع الجمع قرء حفص و یعقوب اسورة و هی جمع سوار قال مجاهد کانوا اذا سوّدوا رجلا سوروه بسوار و طوقوه بطوق من ذهب یکون ذلک دلالة لسیادته و علامة لریاسته فقال فرعون هلّا القی رب موسی علیه اسورة من ذهب ان کان سیدا یجب طاعته أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ متتابعین یقارن بعضهم بعضا یشهدون له بصدقه و یعینونه علی امره قال اللَّه تعالی فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ، ای استخف فرعون قومه القبط یعنی وجدهم جهالا و استخف عقولهم و قیل طلب منهم الخفة فی الطاعة و هی الاسراع الیها فاطاعوه یقال اخف الی کذا ای اسرع الیه و استخفه غیره دعاه الی ذلک، ای: و استخفهم بهذا الکلام المزخرف فَأَطاعُوهُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ خارجین عن دین اللَّه.

فَلَمَّا آسَفُونا ای اغضبونا و الاسف اشد الغضب، انْتَقَمْنا مِنْهُمْ، ای احللنا بهم النقمة و العذاب فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ.

فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً قرأ حمزة و الکسائی سلفا بضم السین و اللام جمع سلیف من سلف ای تقدم و قرأ الباقون سلفا بفتح السین و اللام علی جمع السالف مثل حارس و حرس و خادم و خدم و راصد و رصد و هم الماضون المتقدمون من الامم، و المعنی، جعلناهم متقدمین لیتعظ بهم الآخرون وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ ای عبرة وعظة. و قیل سلفا لکفار هذه الامة الی النار ای مقدمة کفار هذه الامة الی النار وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ ای یضرب بهم الامثال فیما بینهم.

وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا مفسران اندرین آیت مختلف القول‌اند بر سه گروه: قومی گفتند الضارب للمثل عبد اللَّه بن الزبعری کان من مردة قریش قبل ان یسلم این مثل عبد اللَّه الزبعری زد که آمد برسول خدا صلوات اللَّه و سلامه علیه گفت تو می‌گویی انکم و ما تعبدون من دون اللَّه حصب جهنم شما و هر چه فرود از اللَّه می‌پرستید (عیسی) هیزم دوزخ است و تو می‌گویی عیسی برادر منست و پیغامبر خدای. چون وی چنین گفت، مصطفی صلی اللَّه و السلام (ص) خاموش گشت منتظر وحی تا از حق جواب چه آید عبد اللَّه الزبعری گفت خصمته و اللات و العزی، قریش که حاضر بودند دست زدند و خنده در گرفتند و از تصدیق برگشتند. اینست که رب العالمین فرمود إِذا قَوْمُکَ یعنی قریشا مِنْهُ یَصِدُّونَ ای یضجون و یصیحون و یضحکون و قیل یعرضون عن القرآن و عن التصدیق.

وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ گفتند این خدایان ما بهتر یا عیسی اگر عیسی بآتش شاید بتان، هم شاید. قول دوم آنست که این مثل مشرکان زدند ایشان که ملائکه را دختران گفتند یعنی اذا جاز أن یکون عیسی ابن اللَّه، جاز أن تکون الملائکة بنات اللَّه. باین قول، إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ مؤمنان‌اند که این سخن بر ایشان صعب آمد از آن برگشتند و دیگران را از آن برگردانیدند قال قتادة: یصدون ای یخرجون و قال القرظی: یضجرون. قول سوم آنست که الضارب للمثل هو اللَّه عز و جل این مثل آنست که اللَّه زد در قرآن که إِنَّ مَثَلَ عِیسی‌ عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ. مثل عیسی بنزدیک اللَّه چون مثل آدم است آدم را بیافرید از خاک بی‌پدر و بی‌مادر، عیسی را بیافرید از باد بی‌پدر. در تخلیف بنزدیک اللَّه در قدرت او هر دو یکی‌اند. چون این آیت فرو آمد کافران گفتند محمد می‌خواهد که ما او را خدای خوانیم و او را پرستیم چنانک ترسایان عیسی را پرستیدند: باین قول إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ مشرکان قریش‌اند که از ضرب مثل برمیگشتند و می‌خندیدند وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ، یعنون محمدا خدایان ما به‌اند پرستیدن را یا محمد یعنی که خدایان خود فرونگذاریم و او را پرستیم، یَصِدُّونَ بضم صاد قرائت نافع و ابن عامر و کسایی است و باقی بکسر صاد خوانند هما لغتان مثل یعرشون و یعرشون ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا ای انهم قد علموا انک لا ترید منهم ان ینزلوک منزلة المسیح و ما قالوا هذا القول الّا جدلا ای خصومة بالباطل و علی القول الاول ما ضربوا هذا المثل لک الا جدلا بالباطل لانهم علموا ان المراد من قوله إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ هؤلاء الاصنام دون عیسی (ع) بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ حاذقون فی الخصومه.

عن ابی امامة قال قال رسول اللَّه (ص) ما ضل قوم بعد هدی کانوا علیه، الا اوتوا الجدل ثم قرأ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ‌ ثم ذکر عیسی علیه السلام فقال: إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ بالتقوی وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا ای آیة و عبرة لبنی اسرائیل یعرفون قدرة اللَّه علی ما یشاء حیث خلقه من غیر اب وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً ای لو نشاء لاهلکناکم و جعلنا بدلکم و مکانکم ملائکة فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ یکونون خلفاء منکم یعمرون الارض و یعبدونی و یطیعونی. و قیل یخلفون ای یخلف بعضهم بعضا و قیل معنی الایة: لو نشاء لجعلنا من الانس ملائکة و ان لم تجر العادة کما خلقنا عیسی من غیر اب و انه لعلم للساعة ای ان عیسی نزوله من اشراط الساعة یعلم بنزوله، قربها و ثبوتها و قیل ان عیسی کان یحیی الموتی فعلم به الساعة و البعث و قراء ابن عباس و ابو هریرة و انه لعلم للساعة بفتح العین و اللام ای علامة و اماره للساعة فَلا تَمْتَرُنَّ بِها یعنی اذا انزل فلا تشکن فی قیامها. یقولها لقریش‌

قال النبی صلی اللَّه علیه و اله سلم لیوشکن ان ینزل فیکم ابن مریم حکما عدلا یکسر الصلیب و یقتل الخنزیر و یضع الجزیة و یهلک فی زمانه الملک کلها، الا الاسلام.

و یروی انه ینزل علی ثنیة بالارض المقدسة یقال لها افیق و علیه ممصران یعنی ثوبین مصبوغین بالصفرة و شعر راسه دهین و بیده حربة یقتل بها الدجال فیاتی بیت المقدس و الناس فی صلاة العصر و الامام یؤمّ بهم فیتاخر الامام فیتقدمه عیسی و یصلی خلفه علی شریعة محمد (ص) ثم یقتل الخنازیر و یکسر الصلیب و یخرب البیع و الکنانس و یقتل النصاری الّا من آمن به.

و قال الحسن و جماعة و انه یعنی و ان القرآن لعلم للساعة یعلمکم قیامها و یخبرکم باحوالها و اهوالها فَلا تَمْتَرُنَّ بِها ای لا تشکن فیها قال ابن عباس ای لا تکذبوا بها وَ اتَّبِعُونِ القول هاهنا مضمر ای قل یا محمد اتبعونی علی التوحید هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ای هذا دین قیم و قال الحسن هذا القرآن صراطه الی الجنة مستقیم.

وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ عن الایمان بالساعة و القرآن إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ظاهر العداوة وَ لَمَّا جاءَ عِیسی‌ بِالْبَیِّناتِ ای بالحجج و المعجزات قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ ای بالنبوة و قیل بالانجیل وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ من احکام التوریة قال قتاده یعنی اختلاف الفرق الذین تحزبوا علی امر عیسی و قیل: لابین لکم ما کان بینکم من الاختلاف فی الدین قال. الزجّاج الذی جاء به عیسی فی الانجیل انما هو بعض الذی اختلفوا فیه و بین لهم فی غیر الانجیل ما احتاجوا الیه فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ خالقی و رازقی و انا عبد مخلوق محتاج الی الرزق فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ، فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ ای فیما بینهم و هم احزاب النصاری تحزبوا فی عیسی ثلث فرق الملکائیة و النسطوریة و الیعقوبیة فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ای قالوا فی عیسی ما کفروا به مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ العذاب.

هَلْ یَنْظُرُونَ ای ینتظرون إِلَّا السَّاعَةَ یعنی انها تاتیهم لا محالة، فکانهم ینتظرونها، یعنی القاعدین عن الایمان أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فجأة وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ بمجیئها.