قوله تعالی: أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ، یعنی النبوة و الرسالة، قال مقاتل: معناه: أ بأیدیهم مفاتیح الرسالة، فیضعونها حیث یشاءون، این آیت جواب ایشانست که گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ میگوید کلید رسالت و نبوت بدست ایشانست تا آنجا نهند که خود خواهند؟. آن گه گفت: نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ، فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا، فجعلنا هذا غنیا و هذا فقیرا و هذا مالکا و هذا مملوکا، فکما فضّلنا بعضهم علی بعض فی الرزق کما شئنا، کذلک اصطفینا بالرسالة من شئنا، قسمت معیشت و رزق بندگان در دنیا با ایشان نگذاشتیم و با اختیار ایشان نیفکندیم، که خود کردیم، بعلم و حکمت خویش، یکی توانگر، یکی درویش، یکی مالک، یکی مملوک. چون قسمت معیشت و رزق باختیار ایشان نیست کرامت نبوت و رسالت اولیتر که باختیار ایشان نبود، حکمت اقتضاء آن کرد که در معیشت و رزق، بعضی را بر بعضی افزونی دادیم، چنانک خواستیم، و کسی را بر حکم ما اعتراض نه، هم چنان قومی را برسالت و نبوت برگزیدیم بخواست خویش، و کسی را روی اعتراض نه. آن گه بیان کرد که تفاوت ارزاق از بهر چیست؟
گفت: لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا این لام لام غرض گویند، ای لیستخدم بعضهم بعضا، فیسخر الاغنیاء باموالهم الفقراء بالعمل فیکون بعضهم لبعض سبب المعاش، هذا بماله و هذا بعمله، فیلتئم قوام امر العالم، وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ یعنی النبوة، خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ من المال، میفرماید توانگری نبوت، به است از توانگری مال، و آنکه توانگری مال در دست شما و باختیار شما نیست، کرامت نبوت و توانگری رسالت اولیتر که در دست شما و باختیار شما نبود، و قیل معناه: وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ، عباده بالایمان و الاسلام، خَیْرٌ من الاموال التی یجمعونها، مؤمنانرا ایمان و اسلام به است از خواسته دنیا که جمع میکنند، زیرا که خواسته دنیا، اگر حلالست، حسابست، و اگر حرامست، عذابست، و قیل: وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ یعنی الجنة، خَیْرٌ، للمؤمنین، مِمَّا یَجْمَعُونَ یجمع الکفار من الاموال.
وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً، ای لو لا قضاء اللَّه السابق فی الخلق، ان یکونوا اغنیاء و فقراء، لجعلنا الکفار کلّهم اغنیاء، لیعلموا انه لا قیمة للدنیا، این هم جواب ایشانست که گفتند لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ ایشان ظن چنان بردند که استحقاق نبوت و رسالت، بمال و خواسته دنیاست. و تا مال نباشد، سزاواری نبوت نباشد.
رب العالمین و ایشان نمود که این دنیا و مال دنیا محلی و قیمتی نیست، اگر نه حکم رفته و سابقه ازل بودی که خلق باید که چون هم باشند بتوانگری و درویشی، ما این کافران را همه توانگر آفریدی و خانه‌های ایشان سیمین و زرین کردی، از خواری و ناچیزی دنیا.
و فی الخبر: لو کان الدنیا تزن عند اللَّه جناح بعوضة ما سقی کافرا منها شربة ماء و عن المستور دبن شدّاد احد بنی فهر قال: کنت فی الرکب الذین وقفوا مع رسول اللَّه (ص) علی السخلة المیتة، فقال رسول اللَّه: أ ترون هذه هانت علی اهلها حین القوها، قالوا: من هوانها القوها. قال رسول اللَّه: الدنیا اهون علی اللَّه من هذه علی اهلها.
و قال الحسن. معنی الایة لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً مجتمعین علی الکفر و علی اختیار الدنیا علی الآخرة، لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ و ذلک، لهوان الدنیا علی اللَّه. قرء ابن کثیر و ابو عمرو سقفا بفتح السین و سکون القاف علی الواحد و معناه الجمع، کقوله: فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ و قرء الآخرون سقفا بضم السین و القاف علی الجمع، و هی جمع السقف مثل رهن و رهن و قیل: هی جمع السقیف و قیل: هی جمع الجمع سقف و سقوف و سقف و قیل: سقیفة و سقائف و سقف، وَ مَعارِجَ ای مصاعد و مراقی و قرء: معاریج و هما لغتان، واحدهما: معراج مثل مفتاح و مفاتح و مفاتیح.
عَلَیْها یَظْهَرُونَ ای یعلون و یرتقون، یقال: ذهبت علی السطح اذا علوته، قال النابغة:
بلغنا أ لستما فی مجدنا و علونا
ای: مصعدا، ای: جعلنا معارج من فضة علیها یعلون.
و انا لنرجو فوق ذلک مظهرا
وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً من فضة عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ، یجلسون و ینامون.
وَ زُخْرُفاً الزخرف فی اللغة، الزینة، قال اللَّه عز و جل: حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها و قال: زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً و المزخرف المزین و المراد به هاهنا الذهب و هو معطوف علی محل مِنْ فِضَّةٍ، یعنی سقفا من فضة و زخرف ای: ذهب. و قیل: معنی الایة: لو فعلنا ذلک بالکفار، لافتتن بهم غیرهم و توهّموا ان ذلک لفضیلة فی الکفار فیکفرون و یکونون فی الکفر أمة واحدة. قوله: وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا. قرء عاصم و حمزة: لما بالتشدید بمعنی الا ای: و ما کل ذلک الا متاع الحیاة الدنیا و قرء الباقون لما بالتخفیف. و الوجه انّ، ان علی هذا هی المخففة من الثقیلة، و زائدة، و التقدیر: و ان کل ذلک لمتاع الحیاة الدنیا، یزول و یذهب، وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ ای ثواب الآخرة خیر للمتقین.
و قیل معناه: و الجنة عند ربک للمتقین خاصة.
روی ان عمر کان یقول: لو ان رجلا هرب من رزقه لا تبعه حتی یدرکه کما ان الموت یدرک من هرب منه، له اجل هو بالغه و اثر هو واطئه و رزق هو آکله و حتف هو قاتله، فاتقوا اللَّه و اجملوا فی الطلب و لا یحملنّکم استبطاء شی‌ء من الرزق ان تطلبوه بمعصیة اللَّه فان اللَّه عز و جل لا ینال ما عنده الا بطاعته و لن یدرک ما عنده بمعصیته، فاتقوا اللَّه و اجملوا فی الطلب.
وَ مَنْ یَعْشُ، ای: یعرض عن ذکر الرحمن فلم یخف عتابه و لم یرج ثوابه، تقول عشوت الی کذا، ای: ملت الیه و عشوت عنه، ای: ملت عنه کما تقول، عدلت الی فلان و عدلت عنه.
و قرء ابن عباس: و من یعش بفتح الشین ای یعم یقال عشی یعشی عشی اذا عمی، فهو اعشی و امراة عشواء و قیل: عن ذکر الرحمن، ای: عن معرفته و طاعته لانه لا یذکره الا من عرفه و اطاعه. و قیل یحتمل ان المراد به، من نزل فیهم قوله: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ نظیر الایة قوله: الَّذِینَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً ای نهیئ له و نسبب له شیطانا و نضمه الیه و نسلطه علیه فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ لا یفارقه یزین له العمی و یخیل الیه انه علی الهدی.
و قیل ذلک فی القیامة یقرن کل انسی بالشیطان الذی کان یدعوه، قرء یعقوب و حماد عن عاصم یقیض له بالیای علی ضمیر الرحمن و قرء الباقون: نقیض بالنون علی اخبار اللَّه تعالی عن نفسه بالتقییض. وَ إِنَّهُمْ یعنی الشیاطین لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ ای: یصدون الکافرون عن الاسلام و یمنعونهم علی الهدی وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ ای یحسب الکفار انهم علی هدی و انهم محقون فی قولهم و عملهم. حَتَّی إِذا جاءَنا قرء اهل العراق غیر ابی بکر علی الواحد یعنون الکافر و قرء الآخرون جاءانا علی التثنیة یعنون الکافر و قرینه جعلا فی سلسلة واحدة، فقال الکافر لقرینه یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ ای: بعد ما بین المشرق و المغرب فغلب اسم احدهما علی الآخر کما یقال للشمس و القمر، القمران و لابی بکر و عمر العمران، فَبِئْسَ الْقَرِینُ کنت فی الدنیا و قیل فَبِئْسَ الْقَرِینُ انت فی النار قال ابو سعید الخدری اذا بعث الکفار، زوّج کل واحد منهم بقرینه من الشیاطین فلا یفارقه حتی یصیر الی النار وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ اشرکتم فی الدنیا أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ ای لن ینفعکم الیوم اشتراککم فی العذاب، این سخن جواب آن کس است که بدی میکند و میگوید که این نه همه من میکنم که دیگران نیز میکنند، یعنی که اشتراک در عذاب، شما را سود ندارد و در عذاب تخفیف نیارد که در دوزخ، تأسی و تسلی بیکدیگر نبود، هر کسی بخود مشغول بود و در عذاب خود گرفتار.
و قال مقاتل معناه لن ینفعکم الاعتذار و الندم الیوم لانکم انتم و قرناؤکم مشترکون الیوم فی العذاب کما کنتم فی الدنیا مشترکین فی الکفر، عذر و پشیمانی امروز شما را سود ندارد که شما امروز با قرناء خویش در عذاب مشترک خواهید بود، چنان که در دنیا در کفر مشترک بودید.
أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ. هذا خطاب للنبی (ص) ای لا یضیق صدرک فان من سبق علم اللَّه بکفره لا یسمع و لا یهتدی. فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ بان نمیتک قبل ان نعذبهم، فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ بالقتل بعدک.
أَوْ نُرِیَنَّکَ فی حیاتک الَّذِی وَعَدْناهُمْ من العذاب فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ متی شئنا عذبناهم و اراد به مشرکی مکة انتقم منهم یوم بدر. هذا قول اکثر المفسرین و قال الحسن و قتاده عنی به اهل الاسلام من امّة محمد، و قد کان بعد النبی نقمة شدیدة فی امته، فاکرم اللَّه نبیه و ذهب به و لم یر فی امته الا الذی تقر عینه به و ابقی النقمة بعده.
و روی ان النبی اری ما یصیب امته بعده فما رؤی ضاحکا متبسما حتی قبضه اللَّه.
فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ ای تمسک بالقرآن و اتله حق تلاوته و امتثل اوامره، و اجتنب نواهیه، إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ای علی الدین الذی لا عوج له و إِنَّهُ یعنی قرآن لَذِکْرٌ لَکَ ای شرف لک و لقومک قریش، نظیره: لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ ای شرفکم وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عن حقه و اداء شکره.
روی الضحاک عن ابن عباس: ان النبی (ص) اذا سئل: لمن هذا الامر بعدک لم یخبر بشی‌ء حتی نزلت هذه الایة و کان بعد ذلک اذا قال: لقریش.
و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه لا یزال هذا الامر فی قریش ما بقی اثنان.
و قال ان هذا الامر فی قریش لا یعادیهم احد الا اکبّه اللَّه علی وجهه ما اقاموا الدین و قال (ص) من یرد هوان قریش اهانه اللَّه.
و قال مجاهد: القوم هم العرب فالقرآن لهم شرف اذ نزل بلغتهم ثم یختص بذلک الشرف، الاخص فالاخص من العرب حتی یکون الاکثر لقریش و لبنی هاشم.
و عن ابی بردة قال قال رسول اللَّه الامراء من قریش لی علیهم حق و لهم علیکم حق ما حکموا، فعدلوا. و استرحموا، فرحموا. و عاهدوا، فوفوا، فمن لم یفعل ذلک، فعلیه لعنة اللَّه و الملائکة و الناس اجمعین.
وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا، لهذا الکلام وجهان، احدهما ان اللَّه عز و جل جمع رسله لیلة اسری برسوله فی مسجد بیت المقدس فاذن جبرئیل ثم اقام و قال یا محمد: تقدم فصل بهم فتقدم و صلی بهم فلما فرغ من الصلاة قال له جبرئیل «سل» یا محمد مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ فقال رسول اللَّه (ص) لا اسئل قد اکتفیت و هذا قول الزهری و سعید بن جبیر و ابن زید قالوا: جمع له الرسل لیلة اسری به و أمر أن یسئلهم فلم یشکّ و لم یسئل و هذه الایة عدّت مکیة لان رسول اللَّه (ص) لم یکن هاجرا لیلتئذ بعد و کل ما نزل من القرآن بعد مهاجرة رسول اللَّه بمکة فی عمرة القضاء و فی الفتح فی اسفاره.
فانه یعد مدنیّة و الوجه الثانی: و سئل من ارسلنا الیهم من قبلک رسولا من رسلنا، یعنی سل مؤمنی اهل الکتاب الذین ارسلنا الیهم الانبیاء هل جاءتهم الرسل الا بالتوحید و المراد بالسئوال، التقریر لمشرکی قریش انه لم یأت رسول و لا کتاب بعبادة غیر اللَّه عز و جل.
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَقالَ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ آیاته العصا و الید البیضاء فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ استهزءوا بها و قالوا انها سحر و تخییل و هذا تسلیة للنبی (ص) وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها این آنست که پارسیان گویند که همه از یکدیگر نیکوتر، همه از یکدیگر بهتر و مهتر، اکبر من اختها ای قریبها و صاحبتها التی کانت قبلها وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ یعنی بالسنین و نقص من الثمرات و الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم و الطمس فکانت هذه دلالات لموسی و عذابا لهم و کانت کل واحدة اکبر من التی قبلها لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ عن کفرهم وَ قالُوا لموسی لما عاینوا العذاب، یا أَیُّهَا السَّاحِرُ یا ایها العالم الکامل الحاذق و انما قالوا هذا توقیرا و تعظیما له لان السحر عندهم کان علما عظیما و صفة ممدوحة ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ ای بما اخبرتنا عن عهده الیک، انّا ان آمنّا کشف عنا العذاب فسله بکشف العذاب عنا إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ مؤمنون، فدعا موسی فکشف عنهم العذاب فلم یؤمنوا فذلک قوله عز و جل: فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ ای ینقضون عهدهم و یصرّون علی کفرهم.
وَ نادی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ چون موسی دعا کرد و رب العزة بدعاء وی عذاب از قبطیان باز برد، فرعون ترسید که ایشان بموسی ایمان آرند همه را جمع کرد و ملک خود و قوت خود فرا یاد ایشان داد و ضعف موسی فرا نمود تا نپندارند که کشف عذاب بدعاء موسی بود که اگر بدعاء وی بودی و او بدعوی صادق بودی، ملک وی را بودی و دعاء از بهر خود کردی تا آن لثغة که بر زبان وی است زائل گشتی، گفت: أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی نه ملک زمین مصر مرا است و اینک جویهای نیل زیر قصر من و در بوستان ورزان من میرود بفرمان من، و آن جویهای نیل سیصد و شصت بودند، اصل آن و معظم آن چهارند: یکی نهر ملک، دیگری نهر طولون سوم نهر دمیاط، چهارم طنیس أَ فَلا تُبْصِرُونَ أَمْ سخن اینجا تمام است یعنی أ فلا تبصرون ام تبصرون، نمی‌بینید یا می‌بینید آن گه گفت: أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ و قیل معناه ا فلا تبصرون شدة ملکی و عجز موسی. ثم قال: ام انا خیر بل انا خیر من هذا الذی هو مهین ای: فقیر لا حشم معه وَ لا یَکادُ یُبِینُ ای لا یکاد یفصح بکلامه للثغة التی فی لسانه، کان موسی (ع) بلیغا فصیحا و کانت علیه حلاوة و مهابة و ملاحة غیر ان لسانه کانت به عقدة فلما قال: وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی قیل له أُوتِیتَ سُؤْلَکَ فبقیت منها لثغة. فرعون خود را فضل نهاد بر موسی و گفت طاعت من اولیتر که مرا ملک است و فرمان و حشم من برم، از این موسی حقیر ضعیف و درویش که او را نه حشم است و نه مال و نه معیشت که بدان زیش کند و نه فصاحتی که بیان سخن کند.
فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ ان کان صادقا أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ جمع الاسورة و هی جمع الجمع قرء حفص و یعقوب اسورة و هی جمع سوار قال مجاهد کانوا اذا سوّدوا رجلا سوروه بسوار و طوقوه بطوق من ذهب یکون ذلک دلالة لسیادته و علامة لریاسته فقال فرعون هلّا القی رب موسی علیه اسورة من ذهب ان کان سیدا یجب طاعته أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ متتابعین یقارن بعضهم بعضا یشهدون له بصدقه و یعینونه علی امره قال اللَّه تعالی فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ، ای استخف فرعون قومه القبط یعنی وجدهم جهالا و استخف عقولهم و قیل طلب منهم الخفة فی الطاعة و هی الاسراع الیها فاطاعوه یقال اخف الی کذا ای اسرع الیه و استخفه غیره دعاه الی ذلک، ای: و استخفهم بهذا الکلام المزخرف فَأَطاعُوهُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ خارجین عن دین اللَّه.
فَلَمَّا آسَفُونا ای اغضبونا و الاسف اشد الغضب، انْتَقَمْنا مِنْهُمْ، ای احللنا بهم النقمة و العذاب فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ.
فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً قرأ حمزة و الکسائی سلفا بضم السین و اللام جمع سلیف من سلف ای تقدم و قرأ الباقون سلفا بفتح السین و اللام علی جمع السالف مثل حارس و حرس و خادم و خدم و راصد و رصد و هم الماضون المتقدمون من الامم، و المعنی، جعلناهم متقدمین لیتعظ بهم الآخرون وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ ای عبرة وعظة. و قیل سلفا لکفار هذه الامة الی النار ای مقدمة کفار هذه الامة الی النار وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ ای یضرب بهم الامثال فیما بینهم.
وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا مفسران اندرین آیت مختلف القول‌اند بر سه گروه: قومی گفتند الضارب للمثل عبد اللَّه بن الزبعری کان من مردة قریش قبل ان یسلم این مثل عبد اللَّه الزبعری زد که آمد برسول خدا صلوات اللَّه و سلامه علیه گفت تو می‌گویی انکم و ما تعبدون من دون اللَّه حصب جهنم شما و هر چه فرود از اللَّه می‌پرستید (عیسی) هیزم دوزخ است و تو می‌گویی عیسی برادر منست و پیغامبر خدای. چون وی چنین گفت، مصطفی صلی اللَّه و السلام (ص) خاموش گشت منتظر وحی تا از حق جواب چه آید عبد اللَّه الزبعری گفت خصمته و اللات و العزی، قریش که حاضر بودند دست زدند و خنده در گرفتند و از تصدیق برگشتند. اینست که رب العالمین فرمود إِذا قَوْمُکَ یعنی قریشا مِنْهُ یَصِدُّونَ ای یضجون و یصیحون و یضحکون و قیل یعرضون عن القرآن و عن التصدیق.
وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ گفتند این خدایان ما بهتر یا عیسی اگر عیسی بآتش شاید بتان، هم شاید. قول دوم آنست که این مثل مشرکان زدند ایشان که ملائکه را دختران گفتند یعنی اذا جاز أن یکون عیسی ابن اللَّه، جاز أن تکون الملائکة بنات اللَّه. باین قول، إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ مؤمنان‌اند که این سخن بر ایشان صعب آمد از آن برگشتند و دیگران را از آن برگردانیدند قال قتادة: یصدون ای یخرجون و قال القرظی: یضجرون. قول سوم آنست که الضارب للمثل هو اللَّه عز و جل این مثل آنست که اللَّه زد در قرآن که إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ. مثل عیسی بنزدیک اللَّه چون مثل آدم است آدم را بیافرید از خاک بی‌پدر و بی‌مادر، عیسی را بیافرید از باد بی‌پدر. در تخلیف بنزدیک اللَّه در قدرت او هر دو یکی‌اند. چون این آیت فرو آمد کافران گفتند محمد می‌خواهد که ما او را خدای خوانیم و او را پرستیم چنانک ترسایان عیسی را پرستیدند: باین قول إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ مشرکان قریش‌اند که از ضرب مثل برمیگشتند و می‌خندیدند وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ، یعنون محمدا خدایان ما به‌اند پرستیدن را یا محمد یعنی که خدایان خود فرونگذاریم و او را پرستیم، یَصِدُّونَ بضم صاد قرائت نافع و ابن عامر و کسایی است و باقی بکسر صاد خوانند هما لغتان مثل یعرشون و یعرشون ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا ای انهم قد علموا انک لا ترید منهم ان ینزلوک منزلة المسیح و ما قالوا هذا القول الّا جدلا ای خصومة بالباطل و علی القول الاول ما ضربوا هذا المثل لک الا جدلا بالباطل لانهم علموا ان المراد من قوله إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ هؤلاء الاصنام دون عیسی (ع) بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ حاذقون فی الخصومه.
عن ابی امامة قال قال رسول اللَّه (ص) ما ضل قوم بعد هدی کانوا علیه، الا اوتوا الجدل ثم قرأ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ ثم ذکر عیسی علیه السلام فقال: إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ بالتقوی وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا ای آیة و عبرة لبنی اسرائیل یعرفون قدرة اللَّه علی ما یشاء حیث خلقه من غیر اب وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً ای لو نشاء لاهلکناکم و جعلنا بدلکم و مکانکم ملائکة فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ یکونون خلفاء منکم یعمرون الارض و یعبدونی و یطیعونی. و قیل یخلفون ای یخلف بعضهم بعضا و قیل معنی الایة: لو نشاء لجعلنا من الانس ملائکة و ان لم تجر العادة کما خلقنا عیسی من غیر اب و انه لعلم للساعة ای ان عیسی نزوله من اشراط الساعة یعلم بنزوله، قربها و ثبوتها و قیل ان عیسی کان یحیی الموتی فعلم به الساعة و البعث و قراء ابن عباس و ابو هریرة و انه لعلم للساعة بفتح العین و اللام ای علامة و اماره للساعة فَلا تَمْتَرُنَّ بِها یعنی اذا انزل فلا تشکن فی قیامها. یقولها لقریش
قال النبی صلی اللَّه علیه و اله سلم لیوشکن ان ینزل فیکم ابن مریم حکما عدلا یکسر الصلیب و یقتل الخنزیر و یضع الجزیة و یهلک فی زمانه الملک کلها، الا الاسلام.
و یروی انه ینزل علی ثنیة بالارض المقدسة یقال لها افیق و علیه ممصران یعنی ثوبین مصبوغین بالصفرة و شعر راسه دهین و بیده حربة یقتل بها الدجال فیاتی بیت المقدس و الناس فی صلاة العصر و الامام یؤمّ بهم فیتاخر الامام فیتقدمه عیسی و یصلی خلفه علی شریعة محمد (ص) ثم یقتل الخنازیر و یکسر الصلیب و یخرب البیع و الکنانس و یقتل النصاری الّا من آمن به.
و قال الحسن و جماعة و انه یعنی و ان القرآن لعلم للساعة یعلمکم قیامها و یخبرکم باحوالها و اهوالها فَلا تَمْتَرُنَّ بِها ای لا تشکن فیها قال ابن عباس ای لا تکذبوا بها وَ اتَّبِعُونِ القول هاهنا مضمر ای قل یا محمد اتبعونی علی التوحید هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ای هذا دین قیم و قال الحسن هذا القرآن صراطه الی الجنة مستقیم.
وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ عن الایمان بالساعة و القرآن إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ظاهر العداوة وَ لَمَّا جاءَ عِیسی بِالْبَیِّناتِ ای بالحجج و المعجزات قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ ای بالنبوة و قیل بالانجیل وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ من احکام التوریة قال قتاده یعنی اختلاف الفرق الذین تحزبوا علی امر عیسی و قیل: لابین لکم ما کان بینکم من الاختلاف فی الدین قال. الزجّاج الذی جاء به عیسی فی الانجیل انما هو بعض الذی اختلفوا فیه و بین لهم فی غیر الانجیل ما احتاجوا الیه فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ خالقی و رازقی و انا عبد مخلوق محتاج الی الرزق فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ، فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ ای فیما بینهم و هم احزاب النصاری تحزبوا فی عیسی ثلث فرق الملکائیة و النسطوریة و الیعقوبیة فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ای قالوا فی عیسی ما کفروا به مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ العذاب.
هَلْ یَنْظُرُونَ ای ینتظرون إِلَّا السَّاعَةَ یعنی انها تاتیهم لا محالة، فکانهم ینتظرونها، یعنی القاعدین عن الایمان أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فجأة وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ بمجیئها.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: أَ هُمْ یَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّکَ، یعنی النبوة و الرسالة، قال مقاتل: معناه: أ بأیدیهم مفاتیح الرسالة، فیضعونها حیث یشاءون، این آیت جواب ایشانست که گفتند: لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ میگوید کلید رسالت و نبوت بدست ایشانست تا آنجا نهند که خود خواهند؟. آن گه گفت: نَحْنُ قَسَمْنا بَیْنَهُمْ مَعِیشَتَهُمْ، فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا، فجعلنا هذا غنیا و هذا فقیرا و هذا مالکا و هذا مملوکا، فکما فضّلنا بعضهم علی بعض فی الرزق کما شئنا، کذلک اصطفینا بالرسالة من شئنا، قسمت معیشت و رزق بندگان در دنیا با ایشان نگذاشتیم و با اختیار ایشان نیفکندیم، که خود کردیم، بعلم و حکمت خویش، یکی توانگر، یکی درویش، یکی مالک، یکی مملوک. چون قسمت معیشت و رزق باختیار ایشان نیست کرامت نبوت و رسالت اولیتر که باختیار ایشان نبود، حکمت اقتضاء آن کرد که در معیشت و رزق، بعضی را بر بعضی افزونی دادیم، چنانک خواستیم، و کسی را بر حکم ما اعتراض نه، هم چنان قومی را برسالت و نبوت برگزیدیم بخواست خویش، و کسی را روی اعتراض نه. آن گه بیان کرد که تفاوت ارزاق از بهر چیست؟
هوش مصنوعی: آیه میگوید آیا آنها (کافران) می‌توانند رحمت پروردگارت را تقسیم کنند، یعنی نبوت و رسالت را؟ مقاتل میگوید: آیا آنها فکر میکنند که کلیدهای رسالت در دستشان است و می‌توانند آنها را هر کجا که خواستند بگذارند؟ این آیه پاسخی است به کسانی که گفتند: چرا این قرآن به مردی از یکی از دو شهر بزرگ نازل نشده است؟ در ادامه میگوید: ما معیشت آنها را در زندگی دنیا تقسیم کردیم. برخی را ثروتمند، برخی را فقیر، برخی را صاحب‌مال و برخی را بنده قرار دادیم. همانطور که در روزی و رزق، برخی را بر برخی دیگر برتری دادیم، در انتخاب رسالت هم از میان بندگان، آنها را که خواستیم، برگزیدیم. تقسیم رزق و معیشت در اختیار آنان نیست و ما این کار را با علم و حکمت خود انجام دادیم. بنابراین اگر معیشت و رزق به اختیار ایشان نیست، پس کرامت نبوت و رسالت هم باید با اختیار آنان نباشد. حکمت خداوند اقتضا میکند که برخی را بر برخی دیگر در معیشت و رزق برتری دهد، و هیچ کس حق اعتراض به این تقسیم را ندارد. در نهایت، اشاره میکند که تفاوت در روزی به چه دلیل است.
گفت: لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا این لام لام غرض گویند، ای لیستخدم بعضهم بعضا، فیسخر الاغنیاء باموالهم الفقراء بالعمل فیکون بعضهم لبعض سبب المعاش، هذا بماله و هذا بعمله، فیلتئم قوام امر العالم، وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ یعنی النبوة، خَیْرٌ مِمَّا یَجْمَعُونَ من المال، میفرماید توانگری نبوت، به است از توانگری مال، و آنکه توانگری مال در دست شما و باختیار شما نیست، کرامت نبوت و توانگری رسالت اولیتر که در دست شما و باختیار شما نبود، و قیل معناه: وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ، عباده بالایمان و الاسلام، خَیْرٌ من الاموال التی یجمعونها، مؤمنانرا ایمان و اسلام به است از خواسته دنیا که جمع میکنند، زیرا که خواسته دنیا، اگر حلالست، حسابست، و اگر حرامست، عذابست، و قیل: وَ رَحْمَتُ رَبِّکَ یعنی الجنة، خَیْرٌ، للمؤمنین، مِمَّا یَجْمَعُونَ یجمع الکفار من الاموال.
هوش مصنوعی: برخی از افراد با یکدیگر به عنوان وسیله‌ای برای کسب درآمد رفتار میکنند. افراد ثروتمند با ثروت خود می‌توانند بر روی فقرا تأثیر بگذارند و هر یک به نوعی موجب معیشت دیگری می‌شوند؛ یکی با ثروت و دیگری با کار خود. اینگونه است که زندگی جامعه سامان می‌یابد. البته عطای الهی یعنی نبوت، از دارایی‌های مادی بهتر است. ثروت مادی در دست شما و تحت کنترل شما نیست، در حالی که کرامت و ثروت نبوت، در اختیار شما نیست و از آن شما نمی‌باشد. همچنین می‌توان گفت که رحمت خدا به معنی ایمان و اسلام است که برای مؤمنان ارزشمندتر از اموالی است که جمع‌آوری میکنند، زیرا اگر تلاش برای دنیا حلال باشد، فقط محاسبه می‌شود و اگر حرام باشد، مجازات در پی دارد. به علاوه، رحمت خدا به معنای بهشت نیز است که برای مؤمنان بهتر از دارایی‌های جمع‌آوری شده توسط کافران است.
وَ لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً، ای لو لا قضاء اللَّه السابق فی الخلق، ان یکونوا اغنیاء و فقراء، لجعلنا الکفار کلّهم اغنیاء، لیعلموا انه لا قیمة للدنیا، این هم جواب ایشانست که گفتند لَوْ لا نُزِّلَ هذَا الْقُرْآنُ عَلی رَجُلٍ مِنَ الْقَرْیَتَیْنِ عَظِیمٍ ایشان ظن چنان بردند که استحقاق نبوت و رسالت، بمال و خواسته دنیاست. و تا مال نباشد، سزاواری نبوت نباشد.
هوش مصنوعی: اگر مردم یک ملت واحد نباشند و بخشی از تقدیر الهی در خلقت این باشد که آنها غنی و فقیر باشند، ما باید همه کفار را ثروتمند کنیم تا بدانند که ارزش دنیا چیست. این پاسخ به گفته کسانی است که میگویند چرا این قرآن بر مردی از دو روستای بزرگ نازل نشده است. آنها گمان کرده‌اند که شایستگی پیامبری و رسالت به پول و دارایی مربوط می‌شود و بدون مال، شایستگی برای نبوت وجود ندارد.
رب العالمین و ایشان نمود که این دنیا و مال دنیا محلی و قیمتی نیست، اگر نه حکم رفته و سابقه ازل بودی که خلق باید که چون هم باشند بتوانگری و درویشی، ما این کافران را همه توانگر آفریدی و خانه‌های ایشان سیمین و زرین کردی، از خواری و ناچیزی دنیا.
هوش مصنوعی: خداوند عالم به ما نشان داده که این دنیا و مال آن ارزش و اهمیت زیادی ندارد. اگر غیر از این بود، انسان‌ها باید از ابتدا در شرایط برابری می‌بودند. در واقع، او همه کافران را توانگر آفریده و خانه‌هایشان را از طلا و نقره ساخته، تا به ما یادآوری کند که دنیا در حقیقت کم‌اهمیت و بی‌ارزش است.
و فی الخبر: لو کان الدنیا تزن عند اللَّه جناح بعوضة ما سقی کافرا منها شربة ماء و عن المستور دبن شدّاد احد بنی فهر قال: کنت فی الرکب الذین وقفوا مع رسول اللَّه (ص) علی السخلة المیتة، فقال رسول اللَّه: أ ترون هذه هانت علی اهلها حین القوها، قالوا: من هوانها القوها. قال رسول اللَّه: الدنیا اهون علی اللَّه من هذه علی اهلها.
هوش مصنوعی: در این روایت آمده است که اگر دنیا در نظر خداوند به اندازه بال یک پشه ارزش داشت، خداوند به کافر حتی یک قطره آب هم نمی‌داد. همچنین، مستور بن شداد یکی از بنی فهر نقل میکند که در گروهی بود که با پیامبر (ص) در کنار یک بره مرده توقف کردند. پیامبر پرسید: آیا می‌بینید این بره چقدر برای خانواده‌اش بی‌ارزش شده که آن را رها کرده‌اند؟ پاسخ دادند که به دلیل بی‌ارزشی‌اش آن را رها کرده‌اند. پیامبر فرمود: دنیا نزد خداوند از این بره برای خانواده‌اش بی‌ارزش‌تر است.
و قال الحسن. معنی الایة لَوْ لا أَنْ یَکُونَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً مجتمعین علی الکفر و علی اختیار الدنیا علی الآخرة، لَجَعَلْنا لِمَنْ یَکْفُرُ بِالرَّحْمنِ لِبُیُوتِهِمْ سُقُفاً مِنْ فِضَّةٍ و ذلک، لهوان الدنیا علی اللَّه. قرء ابن کثیر و ابو عمرو سقفا بفتح السین و سکون القاف علی الواحد و معناه الجمع، کقوله: فَخَرَّ عَلَیْهِمُ السَّقْفُ مِنْ فَوْقِهِمْ و قرء الآخرون سقفا بضم السین و القاف علی الجمع، و هی جمع السقف مثل رهن و رهن و قیل: هی جمع السقیف و قیل: هی جمع الجمع سقف و سقوف و سقف و قیل: سقیفة و سقائف و سقف، وَ مَعارِجَ ای مصاعد و مراقی و قرء: معاریج و هما لغتان، واحدهما: معراج مثل مفتاح و مفاتح و مفاتیح.
هوش مصنوعی: حضرت حسن (علیه‌السلام) میفرماید که معنای این آیه این است که اگر مردم یک ملت واحد نبودند و بر کفر و انتخاب دنیا به جای آخرت توافق کرده بودند، خداوند برای کسانی که به رحمان کافر شوند، سقف‌هایی از نقره برای خانه‌هایشان می‌ساخت. این به خاطر بی‌ارزش بودن دنیا در نظر خداوند است. ابن‌کثیر و ابوعمرو کلمه "سقف" را به صورت "سَقْفاً" خوانده‌اند، که به معنای جمع است، همانطور که در آیه‌ای دیگر آمده است. سایر قرائت‌ها "سقفا" به صورت ضم سین و قاف آمده که جمع "سقف" است. همچنین درباره واژه "مَعَارِج" که به معنای بالابرها و پل‌هاست، دو قرائت وجود دارد.
عَلَیْها یَظْهَرُونَ ای یعلون و یرتقون، یقال: ذهبت علی السطح اذا علوته، قال النابغة:
هوش مصنوعی: آنها بر آنها ظاهر می‌شوند، یعنی بالا می‌روند و ترقی میکنند. گفته می‌شود: وقتی به بالای بام می‌روی، به آنجا "رفتن بر روی بام" میگویند.
بلغنا أ لستما فی مجدنا و علونا
هوش مصنوعی: ما به درجات عالی خود رسیده‌ایم و در عظمت و شکوه خود پیشروی کرده‌ایم.
ای: مصعدا، ای: جعلنا معارج من فضة علیها یعلون.
هوش مصنوعی: ای: ما پل‌هایی از نقره ساخته‌ایم که بر آنها بالا می‌روند.
و انا لنرجو فوق ذلک مظهرا
هوش مصنوعی: ما امیدواریم که بیشتر از این، نشانه‌ای از این موضوع را ببینیم.
وَ لِبُیُوتِهِمْ أَبْواباً وَ سُرُراً من فضة عَلَیْها یَتَّکِؤُنَ، یجلسون و ینامون.
هوش مصنوعی: و برای خانه‌هایشان درهایی و تخت‌هایی از نقره دارند که بر روی آنها تکیه می‌زنند و در آنها می‌نشینند و می‌خوابند.
وَ زُخْرُفاً الزخرف فی اللغة، الزینة، قال اللَّه عز و جل: حَتَّی إِذا أَخَذَتِ الْأَرْضُ زُخْرُفَها و قال: زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُوراً و المزخرف المزین و المراد به هاهنا الذهب و هو معطوف علی محل مِنْ فِضَّةٍ، یعنی سقفا من فضة و زخرف ای: ذهب. و قیل: معنی الایة: لو فعلنا ذلک بالکفار، لافتتن بهم غیرهم و توهّموا ان ذلک لفضیلة فی الکفار فیکفرون و یکونون فی الکفر أمة واحدة. قوله: وَ إِنْ کُلُّ ذلِکَ لَمَّا مَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا. قرء عاصم و حمزة: لما بالتشدید بمعنی الا ای: و ما کل ذلک الا متاع الحیاة الدنیا و قرء الباقون لما بالتخفیف. و الوجه انّ، ان علی هذا هی المخففة من الثقیلة، و زائدة، و التقدیر: و ان کل ذلک لمتاع الحیاة الدنیا، یزول و یذهب، وَ الْآخِرَةُ عِنْدَ رَبِّکَ لِلْمُتَّقِینَ ای ثواب الآخرة خیر للمتقین.
هوش مصنوعی: زخرف به معنای زینت و زیبایی است. خداوند در قرآن میفرماید که وقتی زمین زینت خود را می‌گیرد و در آیات دیگر به زینت‌های گمراه‌کننده اشاره میکند. واژه مزخرف به چیزی زیبا و زینت‌دار اشاره دارد و در اینجا به طلا مربوط می‌شود، به طوری که به زیربنای نقره‌ای اشاره شده است. همچنین، می‌توان فهمید که اگر ما چنین چیزی برای کافران انجام دهیم، ممکن است دیگران به آنها فریب خورده و تصور کنند که این نشانه‌ای از فضیلت آنهاست و در نتیجه به کفر کشیده شوند و به یک امت کافر تبدیل گردند.
در ادامه، گفته می‌شود که همه این‌ها فقط متاع زندگی دنیوی است. برخی قاریان کلمه "لما" را با تشدید خوانده‌اند که به معنای "نه" است و نشان می‌دهد که هیچ‌یک از این‌ها جز متاع زندگی دنیا نیست. دیگر قاریان این کلمه را با تخفیف خوانده‌اند. به نظر می‌رسد که این شکل، به منظور بیان این نکته است که همه این‌ها زودگذرند و از بین می‌روند و در مقابل، پاداش آخرت نزد خداوند برای پرهیزکاران بهتر است.
و قیل معناه: و الجنة عند ربک للمتقین خاصة.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که: بهشت به طور خاص برای پرهیزکاران نزد پروردگارت وجود دارد.
روی ان عمر کان یقول: لو ان رجلا هرب من رزقه لا تبعه حتی یدرکه کما ان الموت یدرک من هرب منه، له اجل هو بالغه و اثر هو واطئه و رزق هو آکله و حتف هو قاتله، فاتقوا اللَّه و اجملوا فی الطلب و لا یحملنّکم استبطاء شی‌ء من الرزق ان تطلبوه بمعصیة اللَّه فان اللَّه عز و جل لا ینال ما عنده الا بطاعته و لن یدرک ما عنده بمعصیته، فاتقوا اللَّه و اجملوا فی الطلب.
هوش مصنوعی: عمر بن خطاب میگوید: اگر مردی از روزی خود فرار کند، به او نمی‌رسد تا زمانی که او را پیدا کند، همانطور که مرگ به کسی که از آن فرار میکند می‌رسد. برای هر کسی مدت زمانی مشخص شده است و اثر او بر زمین وجود دارد و روزی‌اش خورده خواهد شد و سرنوشتش او را می‌کشد. پس از خدا بترسید و درخواست‌های خود را درست و نیکو طلب کنید و اجازه ندهید که انتظار روزی سبب شود که برای به دست آوردن آن مرتکب معصیت شوید، چون خداوند عز و جل به هیچ‌کس چیزی نمی‌دهد مگر با اطاعتش و با معصیتش چیزی به دست نخواهد آورد. پس از خدا بترسید و درخواست‌هایتان را به خوبی انجام دهید.
وَ مَنْ یَعْشُ، ای: یعرض عن ذکر الرحمن فلم یخف عتابه و لم یرج ثوابه، تقول عشوت الی کذا، ای: ملت الیه و عشوت عنه، ای: ملت عنه کما تقول، عدلت الی فلان و عدلت عنه.
هوش مصنوعی: کسی که از یاد خداوند رحمان روی برگرداند و از عتاب او نترسد و امیدی به پاداش او نداشته باشد، مانند کسی است که به چیزی توجه کرده و به سمت آن رفته و از چیزی دیگر فاصله گرفته است. به عبارت دیگر، همانطور که می‌گوییم به فلان شخص رو کرده‌ام یا از او فاصله گرفته‌ام.
و قرء ابن عباس: و من یعش بفتح الشین ای یعم یقال عشی یعشی عشی اذا عمی، فهو اعشی و امراة عشواء و قیل: عن ذکر الرحمن، ای: عن معرفته و طاعته لانه لا یذکره الا من عرفه و اطاعه. و قیل یحتمل ان المراد به، من نزل فیهم قوله: وَ إِذا قِیلَ لَهُمُ اسْجُدُوا لِلرَّحْمنِ قالُوا وَ مَا الرَّحْمنُ نظیر الایة قوله: الَّذِینَ کانَتْ أَعْیُنُهُمْ فِی غِطاءٍ عَنْ ذِکْرِی نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطاناً ای نهیئ له و نسبب له شیطانا و نضمه الیه و نسلطه علیه فَهُوَ لَهُ قَرِینٌ لا یفارقه یزین له العمی و یخیل الیه انه علی الهدی.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید که "یعش" به معنای گمراه شدن یا نادانی است. این واژه زمانی به کار میرود که کسی کور شده باشد و در نتیجه نمی‌تواند راه را ببیند. همچنین، به زنی که کور است، "عشواء" گفته می‌شود. برخی مفسران معتقدند که منظور از "ذکر الرحمن"، شناخت و اطاعت از خداوند است، زیرا تنها کسی او را می‌شناسد و اطاعت میکند که واقعاً او را بشناسد. همچنین، این آیات به افرادی اشاره میکند که هنگام شنیدن دعوت به سجده برای رحمان، می‌پرسند "رحمان چیست؟" شبیه به آیه‌ای که میگوید: "چشمان آنان از یاد من پوشیده است." در این حالت، خداوند برای این افراد شیطانی را قرار می‌دهد که آنها را گمراه کرده و گمان میکنند که در مسیر درست قرار دارند. این شیطان همیشه همراه آنهاست و به آنها القا میکند که در حقیقت بر هدایت هستند.
و قیل ذلک فی القیامة یقرن کل انسی بالشیطان الذی کان یدعوه، قرء یعقوب و حماد عن عاصم یقیض له بالیای علی ضمیر الرحمن و قرء الباقون: نقیض بالنون علی اخبار اللَّه تعالی عن نفسه بالتقییض. وَ إِنَّهُمْ یعنی الشیاطین لَیَصُدُّونَهُمْ عَنِ السَّبِیلِ ای: یصدون الکافرون عن الاسلام و یمنعونهم علی الهدی وَ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ مُهْتَدُونَ ای یحسب الکفار انهم علی هدی و انهم محقون فی قولهم و عملهم. حَتَّی إِذا جاءَنا قرء اهل العراق غیر ابی بکر علی الواحد یعنون الکافر و قرء الآخرون جاءانا علی التثنیة یعنون الکافر و قرینه جعلا فی سلسلة واحدة، فقال الکافر لقرینه یا لَیْتَ بَیْنِی وَ بَیْنَکَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ ای: بعد ما بین المشرق و المغرب فغلب اسم احدهما علی الآخر کما یقال للشمس و القمر، القمران و لابی بکر و عمر العمران، فَبِئْسَ الْقَرِینُ کنت فی الدنیا و قیل فَبِئْسَ الْقَرِینُ انت فی النار قال ابو سعید الخدری اذا بعث الکفار، زوّج کل واحد منهم بقرینه من الشیاطین فلا یفارقه حتی یصیر الی النار وَ لَنْ یَنْفَعَکُمُ الْیَوْمَ إِذْ ظَلَمْتُمْ اشرکتم فی الدنیا أَنَّکُمْ فِی الْعَذابِ مُشْتَرِکُونَ ای لن ینفعکم الیوم اشتراککم فی العذاب، این سخن جواب آن کس است که بدی میکند و میگوید که این نه همه من میکنم که دیگران نیز میکنند، یعنی که اشتراک در عذاب، شما را سود ندارد و در عذاب تخفیف نیارد که در دوزخ، تأسی و تسلی بیکدیگر نبود، هر کسی بخود مشغول بود و در عذاب خود گرفتار.
هوش مصنوعی: در قیامت، هر انسان به شیطانی که او را به سمت گمراهی دعوت کرده، مرتبط خواهد شد. برخی از قرائت‌ها، کافر را به صورت مفرد و برخی دیگر به صورت دو نفره ذکر کرده‌اند. کافر به هم‌دوش خود میگوید: ای کاش بین من و تو فاصله‌ای به اندازه شرق و غرب وجود داشت، تا از یکدیگر دور می‌شدیم. در این بین، کافر از همراهی با شیطانش در دنیا پشیمان می‌شود و به او میگوید: تو بدترین هم‌نشین بودی. همچنین در روز قیامت، هنگامی که کافران به عذاب می‌افتند، هر یک از آنها به شیطانی متصل خواهد شد و از او جدا نخواهد شد تا به آتش عذاب برسند. در آن روز، حتی اگر آنها به بهانهٔ اینکه دیگران نیز گناه کرده‌اند، بخواهند از عذاب خود بکاهند، این موضوع هیچ فایده‌ای نخواهد داشت، زیرا در دوزخ هیچ کس نمی‌تواند به دیگری تسلی بخشد و هر فرد در عذاب خویش معذب خواهد بود.
و قال مقاتل معناه لن ینفعکم الاعتذار و الندم الیوم لانکم انتم و قرناؤکم مشترکون الیوم فی العذاب کما کنتم فی الدنیا مشترکین فی الکفر، عذر و پشیمانی امروز شما را سود ندارد که شما امروز با قرناء خویش در عذاب مشترک خواهید بود، چنان که در دنیا در کفر مشترک بودید.
هوش مصنوعی: مقاتل گفت: امروز هیچ عذری و پشیمانی برای شما فایده‌ای ندارد، چرا که شما و هم‌نشینانتان امروز در عذاب مشترک هستید، همانطور که در دنیا در کفر با هم شریک بودید.
أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ أَوْ تَهْدِی الْعُمْیَ وَ مَنْ کانَ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ. هذا خطاب للنبی (ص) ای لا یضیق صدرک فان من سبق علم اللَّه بکفره لا یسمع و لا یهتدی. فَإِمَّا نَذْهَبَنَّ بِکَ بان نمیتک قبل ان نعذبهم، فَإِنَّا مِنْهُمْ مُنْتَقِمُونَ بالقتل بعدک.
هوش مصنوعی: آیا می‌توانی به ناشنواها گوشزد کنی یا بینایان را هدایت کنی، یا کسانی که در گمراهی آشکاری به سر می‌برند؟ این سخن به پیامبر (ص) است که نگران نباشد، زیرا کسانی که خداوند علم به کفرشان دارد، نه می‌شنوند و نه هدایت می‌شوند. اگر قبل از عذاب آنها، تو را ببریم، ما از آنها انتقام خواهیم گرفت و بعد از تو، آنها را به قتل خواهیم رساند.
أَوْ نُرِیَنَّکَ فی حیاتک الَّذِی وَعَدْناهُمْ من العذاب فَإِنَّا عَلَیْهِمْ مُقْتَدِرُونَ متی شئنا عذبناهم و اراد به مشرکی مکة انتقم منهم یوم بدر. هذا قول اکثر المفسرین و قال الحسن و قتاده عنی به اهل الاسلام من امّة محمد، و قد کان بعد النبی نقمة شدیدة فی امته، فاکرم اللَّه نبیه و ذهب به و لم یر فی امته الا الذی تقر عینه به و ابقی النقمة بعده.
هوش مصنوعی: این آیه به وعده عذاب برای مشرکان اشاره دارد و بیان میکند که خداوند مقدر کننده است و هرگاه بخواهد می‌تواند آنان را مجازات کند. برخی مفسران به عذاب مشرکان در روز بدر اشاره دارند. همچنین، افرادی مانند حسن و قتاده معتقدند که این عذاب شامل مسلمانان از امّت محمد نیز می‌شود. پس از پیامبر، عذاب‌های شدیدی در امّت وی به وقوع پیوست، اما خداوند پیامبرش را گرامی داشت و او را به سوی خود برد تا فقط چیزهایی که مایه آرامش دل او بود، ببیند و عذاب‌ها را پس از او باقی گذاشت.
و روی ان النبی اری ما یصیب امته بعده فما رؤی ضاحکا متبسما حتی قبضه اللَّه.
هوش مصنوعی: و پیامبر مشاهده کرد چه بلایی بر امت او بعد از وی خواهد آمد. تا آنجا که هیچگاه او را خندان و خوشحال ندیدیم تا زمانی که خداوند او را قبض روح کرد.
فَاسْتَمْسِکْ بِالَّذِی أُوحِیَ إِلَیْکَ ای تمسک بالقرآن و اتله حق تلاوته و امتثل اوامره، و اجتنب نواهیه، إِنَّکَ عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ ای علی الدین الذی لا عوج له و إِنَّهُ یعنی قرآن لَذِکْرٌ لَکَ ای شرف لک و لقومک قریش، نظیره: لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ کِتاباً فِیهِ ذِکْرُکُمْ ای شرفکم وَ سَوْفَ تُسْئَلُونَ عن حقه و اداء شکره.
هوش مصنوعی: به آنچه که به تو وحی شده، چنگ بزن و به قرآن تمسک کن و آن را با حق تلاوت کن و احکامش را به جا بیاور و از نهی‌هایش دوری کن. همانا تو بر راهی راست قرار داری که دین بدون انحراف است. و قرآن مایه‌ی شرف تو و قبیله‌ات قریش است. در واقع، ما کتابی به سوی شما نازل کرده‌ایم که حاوی شرف شماست و شما در مورد حق آن و ادای شکرش مورد سؤال قرار خواهید گرفت.
روی الضحاک عن ابن عباس: ان النبی (ص) اذا سئل: لمن هذا الامر بعدک لم یخبر بشی‌ء حتی نزلت هذه الایة و کان بعد ذلک اذا قال: لقریش.
هوش مصنوعی: ابن عباس روایت کرده است که هنگامی که از پیامبر (ص) سؤال می‌شد که بعد از او این امر به چه کسی منتقل می‌شود، او به هیچ چیز پاسخ نمی‌داد تا اینکه این آیه نازل شد. بعد از آن، وقتی سؤال می‌شد، او می‌فرمود: "برای قریش".
و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه لا یزال هذا الامر فی قریش ما بقی اثنان.
هوش مصنوعی: ابن عمر نقل میکند که پیامبر خدا فرمودند: «این امر (خلافت) تا زمانی که دو نفر از قریش وجود داشته باشند، ادامه خواهد داشت.»
و قال ان هذا الامر فی قریش لا یعادیهم احد الا اکبّه اللَّه علی وجهه ما اقاموا الدین و قال (ص) من یرد هوان قریش اهانه اللَّه.
هوش مصنوعی: او گفت که هیچ کس از قریش دشمنی نکند، مگر اینکه خدا او را به زمین خواهد انداخت، به شرطی که آنها دین را برپا دارند. همچنین، رسول خدا (ص) فرمودند: هر که بخواهد به قریش اهانت کند، خدا او را خوار خواهد کرد.
و قال مجاهد: القوم هم العرب فالقرآن لهم شرف اذ نزل بلغتهم ثم یختص بذلک الشرف، الاخص فالاخص من العرب حتی یکون الاکثر لقریش و لبنی هاشم.
هوش مصنوعی: مجاهد اظهار می‌دارد که این مردم، عرب‌ها هستند و قرآن افتخار خاصی برای آنها دارد زیرا به زبان آنها نازل شده است. این افتخار به طور خاص به گروه‌های خاصی از عرب‌ها تعلق دارد، به ویژه قریش و بنی‌هاشم.
و عن ابی بردة قال قال رسول اللَّه الامراء من قریش لی علیهم حق و لهم علیکم حق ما حکموا، فعدلوا. و استرحموا، فرحموا. و عاهدوا، فوفوا، فمن لم یفعل ذلک، فعلیه لعنة اللَّه و الملائکة و الناس اجمعین.
هوش مصنوعی: ابو برده نقل میکند که پیامبر خدا فرمود: "امیران از قریش بر شما حق دارند و شما هم بر آنها حقی دارید. اگر آنها به درستی حکم کنند، باید عدالت را رعایت کنند. مردمی را که نیازمندند شایسته است که مورد رحمت قرار دهند و اگر عهدی بسته‌اند، باید به آن وفا کنند. هرکس این کارها را نکند، نفرین خدا، فرشتگان و همه مردم بر او خواهد بود."
وَ سْئَلْ مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا، لهذا الکلام وجهان، احدهما ان اللَّه عز و جل جمع رسله لیلة اسری برسوله فی مسجد بیت المقدس فاذن جبرئیل ثم اقام و قال یا محمد: تقدم فصل بهم فتقدم و صلی بهم فلما فرغ من الصلاة قال له جبرئیل «سل» یا محمد مَنْ أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رُسُلِنا أَ جَعَلْنا مِنْ دُونِ الرَّحْمنِ آلِهَةً یُعْبَدُونَ فقال رسول اللَّه (ص) لا اسئل قد اکتفیت و هذا قول الزهری و سعید بن جبیر و ابن زید قالوا: جمع له الرسل لیلة اسری به و أمر أن یسئلهم فلم یشکّ و لم یسئل و هذه الایة عدّت مکیة لان رسول اللَّه (ص) لم یکن هاجرا لیلتئذ بعد و کل ما نزل من القرآن بعد مهاجرة رسول اللَّه بمکة فی عمرة القضاء و فی الفتح فی اسفاره.
هوش مصنوعی: از پیامبرانی که پیش از تو فرستاده‌ایم بپرس. این جمله دو معنا دارد. یکی این است که خداوند در شب معراج، پیامبرانش را که در مسجد الاقصی جمع کرده بود، به پیشروی محمد (ص) قرار داد و به جبریل فرمان داد که او را راهنمایی کند تا به آنها نماز بخواند. پس از آنکه محمد (ص) نماز را تمام کرد، جبریل به او گفت که از پیامبران بپرس آیا ما غیر از رحمان، الهه‌هایی را قرار داده‌ایم که مورد پرستش قرار گیرند؟ پیامبر جواب داد که نیازی به سوال نیست و من قناعت کرده‌ام. این موضوع را زهری و سعید بن جبیر و ابن زید بیان کرده‌اند و گفته‌اند که در آن شب، پیامبران جمع شده بودند و محمد (ص) از آنها سوال نکرد. این آیه به عنوان آیه مکی شمرده می‌شود، زیرا در آن زمان پیامبر از مکه هجرت نکرده بود و تمامی آیات نازل‌شده پس از هجرت او به مکه مربوط می‌شود.
فانه یعد مدنیّة و الوجه الثانی: و سئل من ارسلنا الیهم من قبلک رسولا من رسلنا، یعنی سل مؤمنی اهل الکتاب الذین ارسلنا الیهم الانبیاء هل جاءتهم الرسل الا بالتوحید و المراد بالسئوال، التقریر لمشرکی قریش انه لم یأت رسول و لا کتاب بعبادة غیر اللَّه عز و جل.
هوش مصنوعی: آیه‌ای به موضوع مدنی بودن و سؤال از پیامبرانی که پیش از او فرستاده شده‌اند اشاره دارد. در اینجا گفته می‌شود که از مؤمنان اهل کتاب بپرسید آیا پیامبرانی که برای آنها فرستاده شده‌اند، جز با دعوت به توحید آمده‌اند یا نه. هدف از این سؤال این است که به مشرکان قریش یادآوری شود که هیچ پیامبری یا کتابی وجود ندارد که مردم را به غیر از عبادت خداوند عز و جل دعوت کند.
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا إِلی فِرْعَوْنَ وَ مَلَائِهِ فَقالَ إِنِّی رَسُولُ رَبِّ الْعالَمِینَ آیاته العصا و الید البیضاء فَلَمَّا جاءَهُمْ بِآیاتِنا إِذا هُمْ مِنْها یَضْحَکُونَ استهزءوا بها و قالوا انها سحر و تخییل و هذا تسلیة للنبی (ص) وَ ما نُرِیهِمْ مِنْ آیَةٍ إِلَّا هِیَ أَکْبَرُ مِنْ أُخْتِها این آنست که پارسیان گویند که همه از یکدیگر نیکوتر، همه از یکدیگر بهتر و مهتر، اکبر من اختها ای قریبها و صاحبتها التی کانت قبلها وَ أَخَذْناهُمْ بِالْعَذابِ یعنی بالسنین و نقص من الثمرات و الطوفان و الجراد و القمل و الضفادع و الدم و الطمس فکانت هذه دلالات لموسی و عذابا لهم و کانت کل واحدة اکبر من التی قبلها لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ عن کفرهم وَ قالُوا لموسی لما عاینوا العذاب، یا أَیُّهَا السَّاحِرُ یا ایها العالم الکامل الحاذق و انما قالوا هذا توقیرا و تعظیما له لان السحر عندهم کان علما عظیما و صفة ممدوحة ادْعُ لَنا رَبَّکَ بِما عَهِدَ عِنْدَکَ ای بما اخبرتنا عن عهده الیک، انّا ان آمنّا کشف عنا العذاب فسله بکشف العذاب عنا إِنَّنا لَمُهْتَدُونَ مؤمنون، فدعا موسی فکشف عنهم العذاب فلم یؤمنوا فذلک قوله عز و جل: فَلَمَّا کَشَفْنا عَنْهُمُ الْعَذابَ إِذا هُمْ یَنْکُثُونَ ای ینقضون عهدهم و یصرّون علی کفرهم.
هوش مصنوعی: ما موسی را با نشانه‌های خود به سوی فرعون و دنباله‌روان او فرستادیم و او گفت: من فرستاده پروردگار جهانیان هستم. نشانه‌های او شامل عصا و دست سفید بود. وقتی که او این نشانه‌ها را به آنها نشان داد، آنها به آنها می‌خندیدند و به تمسخر میگفتند که این سحر و ترفند است. این برای تسلای پیامبر (ص) بود و ما هیچ نشانه‌ای به آنها نشان ندادیم مگر اینکه بزرگ‌تر از نشانه قبل بود. عذاب‌هایی که فرعون و قوم او را گرفت، شامل سال‌های قحطی، کاهش محصول، طوفان، ملخ، شپش، قورباغه و خون بود و هر کدام از این عذاب‌ها نشانه‌ای برای موسی و عذابی برای آنها بود و هر یک بزرگ‌تر از دیگری بود تا شاید آنها از کفر خود بازگردند. وقتی که آنها عذاب را مشاهده کردند، به موسی گفتند: ای ساحر، ای عالم کامل و حاذق، این سخنان را با احترام و بزرگ‌داشت او بیان کردند، زیرا سحر در نظر آنها علمی بزرگ و ویژگی‌ای ستوده بود. از او خواستند که برایشان دعا کند تا خداوند طبق عهدی که با او دارد، عذاب را از آنها بردارد. آنها گفتند که اگر ایمان بیاوریم، عذاب از ما برداشته می‌شود. موسی دعا کرد و عذاب از آنها برداشته شد، اما آنها ایمان نیاوردند. اینگونه خداوند فرمود: وقتی که عذاب را از آنها برداشتیم، آنها به عهد خود پشت کردند و بر کفر خود پافشاری کردند.
وَ نادی فِرْعَوْنُ فِی قَوْمِهِ چون موسی دعا کرد و رب العزة بدعاء وی عذاب از قبطیان باز برد، فرعون ترسید که ایشان بموسی ایمان آرند همه را جمع کرد و ملک خود و قوت خود فرا یاد ایشان داد و ضعف موسی فرا نمود تا نپندارند که کشف عذاب بدعاء موسی بود که اگر بدعاء وی بودی و او بدعوی صادق بودی، ملک وی را بودی و دعاء از بهر خود کردی تا آن لثغة که بر زبان وی است زائل گشتی، گفت: أَ لَیْسَ لِی مُلْکُ مِصْرَ وَ هذِهِ الْأَنْهارُ تَجْرِی مِنْ تَحْتِی نه ملک زمین مصر مرا است و اینک جویهای نیل زیر قصر من و در بوستان ورزان من میرود بفرمان من، و آن جویهای نیل سیصد و شصت بودند، اصل آن و معظم آن چهارند: یکی نهر ملک، دیگری نهر طولون سوم نهر دمیاط، چهارم طنیس أَ فَلا تُبْصِرُونَ أَمْ سخن اینجا تمام است یعنی أ فلا تبصرون ام تبصرون، نمی‌بینید یا می‌بینید آن گه گفت: أَنَا خَیْرٌ مِنْ هذَا الَّذِی هُوَ مَهِینٌ و قیل معناه ا فلا تبصرون شدة ملکی و عجز موسی. ثم قال: ام انا خیر بل انا خیر من هذا الذی هو مهین ای: فقیر لا حشم معه وَ لا یَکادُ یُبِینُ ای لا یکاد یفصح بکلامه للثغة التی فی لسانه، کان موسی (ع) بلیغا فصیحا و کانت علیه حلاوة و مهابة و ملاحة غیر ان لسانه کانت به عقدة فلما قال: وَ احْلُلْ عُقْدَةً مِنْ لِسانِی قیل له أُوتِیتَ سُؤْلَکَ فبقیت منها لثغة. فرعون خود را فضل نهاد بر موسی و گفت طاعت من اولیتر که مرا ملک است و فرمان و حشم من برم، از این موسی حقیر ضعیف و درویش که او را نه حشم است و نه مال و نه معیشت که بدان زیش کند و نه فصاحتی که بیان سخن کند.
هوش مصنوعی: فرعون در میان قومش، وقتی موسی دعا کرد و خداوند به خاطر دعای او عذاب را از قبطیان دور کرد، ترسید که مردم به موسی ایمان آورند. او همه را جمع کرد و به آنها نشان داد که سلطنت و قدرت او چقدر بزرگ است و ضعف موسی را به رخ کشید تا فکر نکنند که دفع عذاب به دلیل دعای موسی بوده است. او گفت: "آیا ملک مصر برای من نیست و این رودهایی که زیر من جاری هستند نیز به فرمان من نیستند؟" او به وجود چهار رود اصلی اشاره کرد که از میان رودهای نیل بودند و سپس با تأکید بر قدرت و سلطنت خود، به موسی توهین کرد و او را فردی فقیر و ضعیف معرفی نمود که نمی‌تواند خوب صحبت کند به دلیل لکنت زبانش. در حالی که موسی فردی بلاغت‌مند و محترم بود، فرعون تلاش کرد خود را از موسی برتر نشان دهد و به مردم بگوید که پیروی از او به مراتب بهتر از پیروی از موسیست که فاقد قدرت و ثروت است.
فَلَوْ لا أُلْقِیَ عَلَیْهِ ان کان صادقا أَسْوِرَةٌ مِنْ ذَهَبٍ جمع الاسورة و هی جمع الجمع قرء حفص و یعقوب اسورة و هی جمع سوار قال مجاهد کانوا اذا سوّدوا رجلا سوروه بسوار و طوقوه بطوق من ذهب یکون ذلک دلالة لسیادته و علامة لریاسته فقال فرعون هلّا القی رب موسی علیه اسورة من ذهب ان کان سیدا یجب طاعته أَوْ جاءَ مَعَهُ الْمَلائِکَةُ مُقْتَرِنِینَ متتابعین یقارن بعضهم بعضا یشهدون له بصدقه و یعینونه علی امره قال اللَّه تعالی فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطاعُوهُ، ای استخف فرعون قومه القبط یعنی وجدهم جهالا و استخف عقولهم و قیل طلب منهم الخفة فی الطاعة و هی الاسراع الیها فاطاعوه یقال اخف الی کذا ای اسرع الیه و استخفه غیره دعاه الی ذلک، ای: و استخفهم بهذا الکلام المزخرف فَأَطاعُوهُ إِنَّهُمْ کانُوا قَوْماً فاسِقِینَ خارجین عن دین اللَّه.
هوش مصنوعی: اگر موسی راست میگوید، چرا خداوند به او یک دستبند طلا نیفزاید تا نشان دهد که او مالک مقام و رهبری است، یا اینکه فرشتگان را همراه او نفرستد تا معجزات او را تصدیق کنند؟ فرعون قومش را به سادگی پذیرفت، زیرا آنها را جاهل و نادان می‌دانست و به آنها اطلاع داد که باید به او اطاعت کنند. او با این سخنان فریفته‌شان کرد و آنها نیز به او گوش دادند، چرا که اهل فسق و فساد بودند و از دین خدا خارج شده بودند.
فَلَمَّا آسَفُونا ای اغضبونا و الاسف اشد الغضب، انْتَقَمْنا مِنْهُمْ، ای احللنا بهم النقمة و العذاب فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعِینَ.
هوش مصنوعی: وقتی که آنها ما را به شدت خشمگین کردند، از آنها انتقام گرفتیم و عذاب و کیفر را بر آنها نازل کردیم و همه آنها را غرق کردیم.
فَجَعَلْناهُمْ سَلَفاً قرأ حمزة و الکسائی سلفا بضم السین و اللام جمع سلیف من سلف ای تقدم و قرأ الباقون سلفا بفتح السین و اللام علی جمع السالف مثل حارس و حرس و خادم و خدم و راصد و رصد و هم الماضون المتقدمون من الامم، و المعنی، جعلناهم متقدمین لیتعظ بهم الآخرون وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ ای عبرة وعظة. و قیل سلفا لکفار هذه الامة الی النار ای مقدمة کفار هذه الامة الی النار وَ مَثَلًا لِلْآخِرِینَ ای یضرب بهم الامثال فیما بینهم.
هوش مصنوعی: ما آنها را پیشینیان قرار دادیم. بعضی از قراء، کلمه را به معنای جمع سلف با ضم سین و لام خوانده‌اند، به معنای پیشتازان، در حالی که بقیه آن را با فتح سین و لام خوانده‌اند، به معنای جمع سلف، مثل جمع حارس و حرس و خادم و خدم. این افراد به عنوان پیشتازان و ماضیون از ملل قبلی محسوب می‌شوند. منظور از این جمله این است که ما آنها را به عنوان پیشتاز قرار دادیم تا دیگران از آنها عبرت بگیرند و به عنوان مثالی برای آینده باشند. برخی گفته‌اند "پیشینیان" اشاره به کافران این امت دارد که به سوی آتش می‌روند و به عنوان مثالی برای دیگران به شمار می‌آیند تا در بین خودشان مثل‌ها و عبرت‌ها را بزنند.
وَ لَمَّا ضُرِبَ ابْنُ مَرْیَمَ مَثَلًا مفسران اندرین آیت مختلف القول‌اند بر سه گروه: قومی گفتند الضارب للمثل عبد اللَّه بن الزبعری کان من مردة قریش قبل ان یسلم این مثل عبد اللَّه الزبعری زد که آمد برسول خدا صلوات اللَّه و سلامه علیه گفت تو می‌گویی انکم و ما تعبدون من دون اللَّه حصب جهنم شما و هر چه فرود از اللَّه می‌پرستید (عیسی) هیزم دوزخ است و تو می‌گویی عیسی برادر منست و پیغامبر خدای. چون وی چنین گفت، مصطفی صلی اللَّه و السلام (ص) خاموش گشت منتظر وحی تا از حق جواب چه آید عبد اللَّه الزبعری گفت خصمته و اللات و العزی، قریش که حاضر بودند دست زدند و خنده در گرفتند و از تصدیق برگشتند. اینست که رب العالمین فرمود إِذا قَوْمُکَ یعنی قریشا مِنْهُ یَصِدُّونَ ای یضجون و یصیحون و یضحکون و قیل یعرضون عن القرآن و عن التصدیق.
هوش مصنوعی: زمانی که مثل عیسی (ابن مریم) بیان شد، مفسران در مورد این آیه نظرات متفاوتی داشتند و به سه گروه تقسیم شدند. گروهی گفته‌اند که ضارب این مثل، عبدالله بن زبعری بود که از مردان قریش قبل از مسلمان شدنش بود. او به رسول خدا (ص) گفت که تو ادعا می‌کنی که شما و خدایانی که غیر از خدا می‌پرستید، هیزم دوزخ هستید و عیسی برادر و پیامبر خداست. وقتی عبدالله این حرف‌ها را زد، پیامبر (ص) سکوت کرد و منتظر وحی بود تا از جانب خدا پاسخ دهد. عبدالله نیز به تمسخر گفت: "بت‌های ما، لات و عزی هم حرف‌های مشابهی می‌زنند". افراد قریش که در آنجا بودند، به این سخنان خندیدند و از پذیرش آن برگشتند. به همین دلیل، خداوند فرمود که قوم تو (قریش) به این حرف‌ها می‌خندند و از قرآن و تصدیق آن دوری میکنند.
وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ گفتند این خدایان ما بهتر یا عیسی اگر عیسی بآتش شاید بتان، هم شاید. قول دوم آنست که این مثل مشرکان زدند ایشان که ملائکه را دختران گفتند یعنی اذا جاز أن یکون عیسی ابن اللَّه، جاز أن تکون الملائکة بنات اللَّه. باین قول، إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ مؤمنان‌اند که این سخن بر ایشان صعب آمد از آن برگشتند و دیگران را از آن برگردانیدند قال قتادة: یصدون ای یخرجون و قال القرظی: یضجرون. قول سوم آنست که الضارب للمثل هو اللَّه عز و جل این مثل آنست که اللَّه زد در قرآن که إِنَّ مَثَلَ عِیسی عِنْدَ اللَّهِ کَمَثَلِ آدَمَ. مثل عیسی بنزدیک اللَّه چون مثل آدم است آدم را بیافرید از خاک بی‌پدر و بی‌مادر، عیسی را بیافرید از باد بی‌پدر. در تخلیف بنزدیک اللَّه در قدرت او هر دو یکی‌اند. چون این آیت فرو آمد کافران گفتند محمد می‌خواهد که ما او را خدای خوانیم و او را پرستیم چنانک ترسایان عیسی را پرستیدند: باین قول إِذا قَوْمُکَ مِنْهُ یَصِدُّونَ مشرکان قریش‌اند که از ضرب مثل برمیگشتند و می‌خندیدند وَ قالُوا أَ آلِهَتُنا خَیْرٌ أَمْ هُوَ، یعنون محمدا خدایان ما به‌اند پرستیدن را یا محمد یعنی که خدایان خود فرونگذاریم و او را پرستیم، یَصِدُّونَ بضم صاد قرائت نافع و ابن عامر و کسایی است و باقی بکسر صاد خوانند هما لغتان مثل یعرشون و یعرشون ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا ای انهم قد علموا انک لا ترید منهم ان ینزلوک منزلة المسیح و ما قالوا هذا القول الّا جدلا ای خصومة بالباطل و علی القول الاول ما ضربوا هذا المثل لک الا جدلا بالباطل لانهم علموا ان المراد من قوله إِنَّکُمْ وَ ما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ هؤلاء الاصنام دون عیسی (ع) بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ حاذقون فی الخصومه.
هوش مصنوعی: آنها گفتند آیا خدایان ما بهتر هستند یا عیسی؟ اگر عیسی می‌تواند به عذاب آتش گرفتار شود، پس بُت‌ها هم همین‌طور ممکن است. یک تفسیر این است که مشرکان به این دلیل چنین سخنی میگویند که وقتی به عیسی، پسر خدا میگویند، پس ممکن است ملائکه نیز دختران خدا باشند. بر اساس این تفسیر، قوم شما مؤمنان را از ایمان‌شان دور میکنند و این مفهوم برای آنها سخت آمده است. برخی میگویند که کافران از طریق این مثال به خداوند اشاره میکنند، مانند آنجایی که خداوند در قرآن میگوید: "مثل عیسی در نزد خدا مانند مثل آدم است." زیرا هر دو به‌صورت معجزه‌آسا و بدون والدین به وجود آمده‌اند. چون این آیه نازل شد، کافران گفتند که محمد می‌خواهد ما او را مثل عیسی بپرستیم، همانطور که مسیحیان عیسی را می‌پرستند. آنها به سخره میگفتند آیا خدایان ما بهترند یا محمد؟ به نظر می‌رسد که آنها نمی‌خواستند خدایانشان را کنار بگذارند و به محمد ایمان بیاورند. آنها با گفتن این جمله در واقع به جدل باطل پرداخته و دانسته‌اند که مقصود از "معبودهای شما" در واقع بت‌ها هستند و نه عیسی. آنها افرادی هستند که در جدل و بحث حرفه‌ای‌اند.
عن ابی امامة قال قال رسول اللَّه (ص) ما ضل قوم بعد هدی کانوا علیه، الا اوتوا الجدل ثم قرأ ما ضَرَبُوهُ لَکَ إِلَّا جَدَلًا بَلْ هُمْ قَوْمٌ خَصِمُونَ ثم ذکر عیسی علیه السلام فقال: إِنْ هُوَ إِلَّا عَبْدٌ أَنْعَمْنا عَلَیْهِ بالتقوی وَ جَعَلْناهُ مَثَلًا ای آیة و عبرة لبنی اسرائیل یعرفون قدرة اللَّه علی ما یشاء حیث خلقه من غیر اب وَ لَوْ نَشاءُ لَجَعَلْنا مِنْکُمْ مَلائِکَةً ای لو نشاء لاهلکناکم و جعلنا بدلکم و مکانکم ملائکة فِی الْأَرْضِ یَخْلُفُونَ یکونون خلفاء منکم یعمرون الارض و یعبدونی و یطیعونی. و قیل یخلفون ای یخلف بعضهم بعضا و قیل معنی الایة: لو نشاء لجعلنا من الانس ملائکة و ان لم تجر العادة کما خلقنا عیسی من غیر اب و انه لعلم للساعة ای ان عیسی نزوله من اشراط الساعة یعلم بنزوله، قربها و ثبوتها و قیل ان عیسی کان یحیی الموتی فعلم به الساعة و البعث و قراء ابن عباس و ابو هریرة و انه لعلم للساعة بفتح العین و اللام ای علامة و اماره للساعة فَلا تَمْتَرُنَّ بِها یعنی اذا انزل فلا تشکن فی قیامها. یقولها لقریش
هوش مصنوعی: ابو امامه نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمودند: هیچ قومی پس از هدایت خود گمراه نمی‌شود، مگر اینکه به جدل و بحث روی می‌آورند. سپس آیه‌ای را خواند که میگوید: «آنها چیزی را به تو نمی‌زنند مگر به جدل، بلکه آنها قومی خلاف‌گو هستند.» سپس به عیسی (ع) اشاره کرده و گفت: «او تنها یک بنده است که ما به او نعمت تقوی دادیم و او را مثالی برای بنی‌اسرائیل قرار دادیم تا قدرت خداوند را بشناسند، به خاطر اینکه او را بدون پدر خلق کردیم. اگر می‌خواستیم می‌توانستیم از شما فرشتگانی بسازیم که جانشین شما در زمین شوند و عبادت و اطاعت ما کنند.» همچنین گفته شده که «خلف» به معنای جانشینی بعضی از آنان از بعضی دیگر است. و در تفسیر آیه آمده است که اگر می‌خواستیم، از انسان‌ها فرشتگانی می‌ساختیم، همانطور که عیسی را بدون پدر خلق کردیم. همچنین عیسی نشانه‌ای از قیامت است، زیرا نزول او از نشانه‌های قیامت است و به نزدیکی و ثبوت آن اشاره دارد. عیسی مردگان را زنده می‌کرد و این نشانه‌ای از قیامت و بعث است. ابن عباس و ابو هریره قرائتی دارند که میگوید: «او نشانه‌ای از قیامت است»، به معنای علامتی و نشانه‌ای برای قیامت. بنابراین، وقتی او نازل شود، نباید در قیامت شک کنید. این پیام برای قریش بود.
قال النبی صلی اللَّه علیه و اله سلم لیوشکن ان ینزل فیکم ابن مریم حکما عدلا یکسر الصلیب و یقتل الخنزیر و یضع الجزیة و یهلک فی زمانه الملک کلها، الا الاسلام.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند: به زودی فرزند مریم (عیسای مسیح) در میان شما نازل می‌شود و به عنوان حكمرانی عادل ظهور میکند. او صلیب را می‌شکند، خوک را می‌کشد و مالیات غیرمسلمانان را برداشته و در دوران او، تنها دین اسلام باقی می‌ماند و دیگر ملت‌ها نابود می‌شوند.
و یروی انه ینزل علی ثنیة بالارض المقدسة یقال لها افیق و علیه ممصران یعنی ثوبین مصبوغین بالصفرة و شعر راسه دهین و بیده حربة یقتل بها الدجال فیاتی بیت المقدس و الناس فی صلاة العصر و الامام یؤمّ بهم فیتاخر الامام فیتقدمه عیسی و یصلی خلفه علی شریعة محمد (ص) ثم یقتل الخنازیر و یکسر الصلیب و یخرب البیع و الکنانس و یقتل النصاری الّا من آمن به.
هوش مصنوعی: و روایت شده است که او از بالای تپه‌ای در سرزمین مقدس به نام "افیق" پایین می‌آید و دو لباس زرد رنگ به تن دارد و موی سرش را روغن زده است و در دستش نیز نیزه‌ای دارد که به وسیله آن دجال را خواهد کشت. سپس به بیت المقدس می‌رسد و مردم در حال نماز عصر هستند و امام جماعت در پیشاپیش آنها به امامت می‌پردازد. در این وضعیت، امام عقب می‌کشد و عیسی جلو می‌آید و پشت سر او نماز می‌خواند بر اساس شریعت محمد (ص). سپس خوک‌ها را می‌کشد و صلیب‌ها را می‌شکند و کلیساها و مکان‌های عبادت را ویران میکند و نصاری را می‌کشد به جز کسانی که به او ایمان آورند.
و قال الحسن و جماعة و انه یعنی و ان القرآن لعلم للساعة یعلمکم قیامها و یخبرکم باحوالها و اهوالها فَلا تَمْتَرُنَّ بِها ای لا تشکن فیها قال ابن عباس ای لا تکذبوا بها وَ اتَّبِعُونِ القول هاهنا مضمر ای قل یا محمد اتبعونی علی التوحید هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ای هذا دین قیم و قال الحسن هذا القرآن صراطه الی الجنة مستقیم.
هوش مصنوعی: حسن و گروهی دیگر گفته‌اند که قرآن علم و دانشی برای قیامت است که شما را از زمان وقوع آن آگاه میکند و حال و احوال آن را به شما می‌آموزد. بنابراین، در این مورد شک نکنید و به آن ایمان داشته باشید. ابن عباس نیز بیان کرده که به معناست که در این مسائل دروغ نگوید و از من پیروی کنید. در اینجا، پیامبر باید بگوید که من شما را به سوی یکتاپرستی دعوت میکنم، که این راهی مستقیم و صحیح است. حسن همچنین گفته است که این قرآن، راهی مستقیم به سوی بهشت است.
وَ لا یَصُدَّنَّکُمُ الشَّیْطانُ عن الایمان بالساعة و القرآن إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ ظاهر العداوة وَ لَمَّا جاءَ عِیسی بِالْبَیِّناتِ ای بالحجج و المعجزات قالَ قَدْ جِئْتُکُمْ بِالْحِکْمَةِ ای بالنبوة و قیل بالانجیل وَ لِأُبَیِّنَ لَکُمْ بَعْضَ الَّذِی تَخْتَلِفُونَ فِیهِ من احکام التوریة قال قتاده یعنی اختلاف الفرق الذین تحزبوا علی امر عیسی و قیل: لابین لکم ما کان بینکم من الاختلاف فی الدین قال. الزجّاج الذی جاء به عیسی فی الانجیل انما هو بعض الذی اختلفوا فیه و بین لهم فی غیر الانجیل ما احتاجوا الیه فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُونِ إِنَّ اللَّهَ هُوَ رَبِّی وَ رَبُّکُمْ خالقی و رازقی و انا عبد مخلوق محتاج الی الرزق فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ، فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ ای فیما بینهم و هم احزاب النصاری تحزبوا فی عیسی ثلث فرق الملکائیة و النسطوریة و الیعقوبیة فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ ظَلَمُوا ای قالوا فی عیسی ما کفروا به مِنْ عَذابِ یَوْمٍ أَلِیمٍ العذاب.
هوش مصنوعی: شیطان نباید شما را از ایمان به قیامت و قرآن باز دارد؛ زیرا او دشمنی آشکار برای شماست. هنگامی که عیسی معجزات و دلایل روشن آورده بود، گفت: من برای شما حکمت و احکام را آورده‌ام تا برخی از مسائلی را که در آن اختلاف نظر دارید، برایتان توضیح دهم. برخی از مفسران گفته‌اند این اختلاف مربوط به گروه‌هایی است که بر سر موضوع عیسی به تفاوت‌های عقیدتی دچار شده‌اند. عیسی در انجیل تنها بخشی از آنچه که مورد اختلاف بود را بیان کرده و علاوه بر آن، در جاهای دیگر نیز نیازهای آنها را به روشنی توضیح داده است. پس از خداوند بپرهیزید و از من اطاعت کنید؛ چون خداوند پروردگار من و پروردگار شماست و من بنده‌ای نیازمند به روزی او هستم. پس او را بپرستید که این راه راست است. گروه‌های مختلفی در مورد عیسی به اختلاف پرداختند، از جمله سه فرقه مختلف. پس وای بر کسانی که ظلم کردند و درباره عیسی دچار کفر شدند؛ آنها عذاب روزی دردناک را خواهند دید.
هَلْ یَنْظُرُونَ ای ینتظرون إِلَّا السَّاعَةَ یعنی انها تاتیهم لا محالة، فکانهم ینتظرونها، یعنی القاعدین عن الایمان أَنْ تَأْتِیَهُمْ بَغْتَةً فجأة وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ بمجیئها.
هوش مصنوعی: آیا آنها تنها به وقوع ساعت (روز قیامت) نگاه میکنند یا منتظر آن هستند؟ یعنی این واقعه به یقین خواهد آمد و گویا آنها در حال انتظار آن هستند. در واقع، کسانی که از ایمان دست کشیده‌اند، در انتظارند که این واقعه ناگهان به سراغشان بیاید، بدون اینکه متوجه آمدنش شوند.
میبدی