قوله: وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ یعنی مؤمن آل فرعون: اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ اقبلوا عظتی ابیّن لکم طریق السعادة و صلاح الامر و سبیل الهدی. الرّشاد و الرّشد و الرّشد الهدی، یقال: رجل رشید و راشد و رشاد. قال الشاعر:
انا فی امر رشاد
بین غزو و جهاد
بدنی یغزو عدوّی
و الهوی یغز و فؤادی
و یقال: فلان لغیر رشدة، اذا کان ولد الزنا. و قوله: وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ ای بصواب.
یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ ای منفعة قلیلة اللبث تنتفعون بها مدّة ثم تنقطع. وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ التی لا تزول فلا تبیعوا الباقی بالفانی.
قال النبی (ص): «من احبّ دنیاه اضرّ بآخرته و من احبّ آخرته اضرّ بدنیاه فآثروا ما یبقی علی ما یفنی».
و عن سهل بن سعید قال: جاء رجل فقال: یا رسول اللَّه دلّنی علی عمل اذا انا عملته احبّنی اللَّه و احبّنی الناس، فقال: «ازهد فی الدنیا یحبّک اللَّه و ازهد فیما عند الناس یحبّک الناس».
و عن ابن مسعود: انّ رسول اللَّه (ص) نام علی حصیر فقام و قد اثر فی جسده، فقال ابن مسعود: یا رسول اللَّه لو امرتنا ان نبسط لک و نعمل، فقال: «ما لی و للدنیا و ما انا و الدنیا الّا کراکب استظل تحت شجرة ثم راح و ترکها».
و عن انس بن مالک انّ النبی (ص) قال: «یا بنیّ اکثر ذکر الموت فانک اذا اکثرت ذکر الموت زهدت فی الدنیا و رغبت فی الآخرة و انّ الآخرة دار قرار و الدنیا غرّارة لاهلها و المغرور من اغترّ بها».
ثمّ اخبر بمستقرّ الفریقین فقال: مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً ای من عمل شرکا، فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها یعنی الّا النار، فانّ جزاء الشرک النار، و هما عظیمان کقوله: جَزاءً وِفاقاً ای وافق الجزاء العمل. وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً ای و من عمل بطاعة اللَّه من الذکور و الاناث وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ لا مکیال فیه و لا میزان. و قیل: یعطون فی الجنة من الخیر مالا تبعة علیهم فیه.
وَ یا قَوْمِ ما لِی أَدْعُوکُمْ ای ما لکم، کما تقول: مالی اریک حزینا ای مالک. و هذا کلام یوضع موضع «کیف»، و المعنی: اخبرونی عنکم کیف هذه الحال؟
أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجاةِ من النار بالایمان باللّه وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النَّارِ ای الی الشرک الذی یوجب النار.
ثمّ فسر فقال: تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ انه شریک له.
و قیل: ما لا یصحّ ان یعلم، وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ القادر علی الانتقام ان اقمتم علی کفرکم، «الغفار» ان تبتم من شرککم.
«لا جرم» فیها وجهان لاهل اللغة: احدهما انها کلمة واحدة وضعت موضع «حقّا»، و قیل: وضعت موضع «لا بدّ». و الوجه الآخر انها کلمتان: احدیهما ردّ و جحد لما قبلها، التأویل: تدعوننی لاکفر و اشرک «لا». و قوله «جرم» ای حقّ و وجب أَنَّما تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ یعنی الوثن، لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ ای اجابة دعوة فِی الدُّنْیا وَ لا فِی الْآخِرَةِ کقوله تعالی: إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ.
و قیل معناه: لیس له دعوة الی عبادته فی الدنیا، لان الاوثان لا تدعی الربوبیة و لا تدعوا الی عبادتها و فی الآخرة تتبرّأ من عابدیها و فیه وجه ثالث: لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ ای لیس من حقّه ان یدعی الها. وجه اوّل معنی آنست که: مرا میخوانید با پرستش چیزی که او را توانایی نیست که دعای کسی پاسخ کند هرگز. وجه دوم: او را آن حق نیست که کسی را با پرستش خواند هرگز. وجه سوم: او سزای آن نیست که او را خدای خوانند هرگز.
وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ ای و حقّ انّ مرجعنا بعد الموت الی اللَّه فیجازی کلا بما یستحقّه، کقوله: ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ. وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ یعنی: و حقّ انّ المسرفین هُمْ أَصْحابُ النَّارِ ملازموها السرف ضدّ القصد. و قیل: هم الذین یقتلون بغیر حق.
فَسَتَذْکُرُونَ ما أَقُولُ لَکُمْ اذا عاینتم العذاب حین لا ینفعکم الذکر و تندمون حین لا ینفعکم الندم. وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ و ذلک انهم توعدون لمخالفته دینهم إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ یعلم المحق من المبطل.
فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا و قیل: الضمیر یعود الی موسی، ای دفع اللَّه عن موسی علیه السلام ما مکروه آل فرعون حتی عبر البحر. وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ الغرق فی الدنیا و النار فی الآخرة. و قیل: الضمیر فی قوله: فَوَقاهُ یعود الی مؤمن آل فرعون فانه لمّا وعظهم خرج هاربا الی جبل یصلّی فیه، فارسل فرعون جماعته فی طلبه فوجدوه قائما یصلّی و السباع و الوحوش صفوف عنده تذبّ عنه، فرعب القوم منه رعبا شدیدا فرجعوا فقتلهم فرعون فذلک قوله: وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ ای قتل فرعون ایّاهم.
النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها النّار رفع علی البدل من السوء و قیل: «النار» مبتدا، خبره: یعرضون علیها. غُدُوًّا وَ عَشِیًّا ای صباحا و مساء. قال ابن مسعود: ارواح آل فرعون فی اجواف طیر سود تعرض علی النار کل یومین مرّتین تغدو و تروح الی النار و یقال بآل فرعون: هذه مأویکم حتی تقوم الساعة، و کان ابو هریرة کلّما اصبح صاح: اصبحنا و عرض آل فرعون علی النار و کلّما امسی صاح امسینا و عرض آل فرعون علی النار.
و فی هذه الآیة دلالة ظاهرة علی ان عذاب القبر حق و فی الخبر الصحیح عن عبد اللَّه بن عمر انّ رسول اللَّه (ص) قال: «انّ احدکم اذا مات عرض علیه مقعده بالغداة و العشی ان کان من اهل الجنة فمن الجنة و ان کان من اهل النار فمن النار و یقال له: هذا مقعدک حتی یبعثک اللَّه الیه یوم القیمة»، و سألت عائشة رسول اللَّه (ص) عن عذاب القبر، فقال: «نعم عذاب القبر حق» قالت عائشة: فما رأیت رسول اللَّه (ص) بعد صلّی صلاة الّا تعوّذ من عذاب القبر.
و فی اخبار المعراج قال (ص): «نظرت (یعنی فی السماء الدنیا) فاذا انا بقوم لهم بطون کانها البیوت و هم علی ممرّ آل فرعون فیتوطأهم آل فرعون بارجلهم و هم یعرضون علی النار غدوّا و عشیّا، قلت: من هؤلاء یا جبرئیل؟ قال: هؤلاء اکلة الربوا».
ثمّ اخبر اللَّه عز و جل عن مستقرّهم یوم القیمة فقال: وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو و ابو بکر: السَّاعَةُ أَدْخِلُوا بحذف الالف فی الوصل و ضمّها فی الابتداء و ضمّ الخاء من الدخول، ای یقال لهم، أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ. و قرأ الآخرون: «ادخلوا» بقطع الالف و کسر الخاء من الادخال، ای یقال للملئکة: أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ، قال ابن عباس: یرید الوان العذاب غیر الذی کانوا یعذّبون به منذ غرقوا، یقال: اهل جهنم فیها علی درکات کما انّ اهل الجنة فیها علی درجات.
قال رسول اللَّه (ص): «اهون اهل النار عذابا رجل فی رجلیه نعلان من نار یغلی منهما دماغه».
و قال العباس بن عبد المطلب: یا رسول اللَّه هل نفعت عنک ابا طالب بشی‌ء فانه کان یحوطک و یصونک، قال: «وجدته فی غمرة من النار فاخرجته الی ضحضاح»، و من هذا الباب قوله: فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ.
قوله: وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ ای و اذکر یا محمد لقومک اذ یتخاصم اهل النار فی النار، فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فی الدنیا، تبع جمع تابع. و قیل: هو جمع لا واحد له و جمعه اتباع. فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا ای حاملون عنّا بعض العذاب باتباعنا ایّاکم؟
قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها ای لو قدرنا ان نغنی عنکم لاغنینا عن انفسنا، نحن و انتم جمیعا فی النار. إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ فانزلنا منازلنا و انزلکم منازلکم.
وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ حین اشتدّ علیهم العذاب لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً من ایام الدنیا مِنَ الْعَذابِ.
فتجیبهم الخزنة: أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ ای بالبراهین و المعجزات.
و قیل: الم تخبرکم الرسل انّ عذاب جهنم مخلّد لا تخفیف فیه و لا انقطاع. قالُوا بَلی قد جاءتنا الرسل بالبیّنات قالُوا فَادْعُوا اذا ربکم ان نفعکم فنحن لا ندعو لکم، لانهم علموا انه لا یخفّف عنهم. قال اللَّه تعالی: وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ، یبطل و یضل و لا ینفعهم لانه لا یسمع و لا یجاب.
إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا یعنی بالغلبة و القهر و الحجة و الانتقام من الاعداء. قال السدی ما قتل قوم نبیّا قطّ او قوما من دعاة الحق من المؤمنین الّا بعث اللَّه من ینتقم لهم فصاروا منصورین فان قتلوا کما نصر یحیی بن زکریاء لمّا قتل قتل به سبعون الفا. قال عبد اللَّه بن سلام: ما قتلت امّة نبیّها الا قتل به منهم سبعون الفا و لا قتلوا خلیفته الا قتل به خمسة و ثلاثون الفا.
وَ الَّذِینَ آمَنُوا ای و ننصر المؤمنین علی سائر الادیان فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا بالغلبة و الحجة وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ ای و لهم الغلبة ایضا فی القیامة حین تحضر الشهود و هم الحفظة فتشهد للانبیاء بالتبلیغ و للمومنین بالتصدیق و علی الکفّار بالتکذیب.
الاشهاد جمع شاهد کصاحب و اصحاب و قیل: جمع شهید کشریف و اشراف.
یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ ان اعتذروا عن کفرهم لم یقبل منهم و ان تابوا لم ینفعهم. وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ البعد من الرحمة، وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ یعنی جهنم.
وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْهُدی یعنی التوریة وَ أَوْرَثْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ ای اعطیناهم علی لسان الرسل التوریة و الانجیل و الزبور.
«هدی» من الضلالة وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ ای موعظة لذوی العقول ای کذّب قوم فرعون، موسی کما کذبک قریش یا محمد.
«فاصبر» کما صبر موسی، إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ فی اظهار دینک و اهلاک أعدائک «حق» وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ قیل: نزلت هذه الایة قبل قوله: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ. و قیل: استغفر لذنب ان کان منک. و قیل: استغفر لذنب امّتک و قیل: تعبّد بالاستغفار لزیادة درجته و لیصیر سنّة لمن بعده، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ ای صلّ شاکرا لربک بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ یعنی صلاة العصر و صلاة الفجر. و قال ابن عباس: یعنی الصلوات الخمس. و قال الحسن: کان هذا قبل فرض الصلوات بمکة رکعتان بکرة و رکعتان بالعشیّ إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ در نزول این آیت مفسران را دو قول است: یکی آنست که در شأن کفار قریش فرو آمد که پیوسته بر مصطفی صلوات اللَّه و سلامه علیه و مؤمنان می‌پیچیدند و در ابطال آیات می‌کوشیدند، رب العالمین فرمود: آن جدال و خصومت ایشان با شما از کبر و حسد است، آن مرادی بزرگ است که در دل ایشان که طمع میدارند که بر شما غلبه کنند و شما را بر خود کم آرند، و ایشان هرگز باین مراد نرسند و این مقصود نیابند، قال النبی (ص): «یحشر الجبّارون المتکبرون یوم القیمة فی صورة الذر یطؤهم الناس لهوا نهم علی اللَّه عز و جل و لا یدخل الجنة من کان فی قلبه مثقال ذرة من خردل من کبر».
قول دیگر آنست که این آیت در شأن جهودان فرو آمد که گفتند: صاحب ما مسیح بن داود یعنی دجال در آخر الزمان بیرون آید و سلطان او در برّ و بحر منبسط گردد و ملک زمین با ما افتد و ما بر عرب غلبه کنیم، رب العالمین گفت: ما هُمْ بِبالِغِیهِ این جهودان که این سخن باطل میگویند خود بدجّال در نرسند، اما تو ای محمد بما استعاذت کن از فتنه دجال و شر وی فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ من فتنة الدجال، إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.
قال رسول اللَّه (ص): «تعوذوا باللّه من عذاب النار فقالوا نعوذ باللّه من عذاب النار، ثم قال: تعوذوا باللّه من عذاب القبر، قالوا نعوذ باللّه من عذاب القبر، ثم قال: تعوذوا باللّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن، قالوا نعوذ باللّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن، ثمّ قال: تعوذوا باللّه من فتنة الدجال، قالوا: نعوذ باللّه من فتنة الدجال».
خبر درست است از أسماء بنت یزید الانصاریة گفت: رسول خدا در خانه من بود و حدیث دجال می‌رفت، مصطفی علیه الصلاة و السلام فرمود: پیش از خروج وی بسه سال یک سال آسمان باران ثلثی باز گیرد و زمین از نبات خویش ثلثی باز گیرد، دیگر سال آسمان از باران خویش دو ثلث باز گیرد و زمین از نبات خویش دو ثلث باز گیرد، سوم سال آسمان باران همه بازگیرد که یک قطره باران بزمین نیاید و زمین نبات همه بازگیرد که یک شاخ گیاه بر نیاید و در زمین یک بهیمه ازین چرنده و رونده بنماند، و صعب‌ترین فتنه وی آنست که اعرابیی را گوید که پدر و برادر وی از دنیا رفته که: اگر من پدر و برادر ترا زنده گردانم بمن ایمان آری و مرا خدای خود خوانی و دانی؟ اعرابی گوید: بلی ایمان آرم، آن گه دو شیطان بر صورت پدر و برادر وی فرا دید آیند، اسماء گفت: یا رسول اللَّه ما یک ساعت بگرسنگی صبر نمی‌توانیم کرد مؤمنان آن روز چون کنند؟ گفت: یجزئهم ما یجزئ اهل السماء من التسبیح و التقدیس آن خداوند که غذای اهل آسمان تسبیح و تقدیس کرد تا ایشان را کفایت افتاد زمینیان را نیز از تسبیح و تقدیس کفایت دهد. آن گه گفت: درنگ وی در زمین چهل سالست سالی چون ماهی و ماهی چون هفته‌ای و هفته‌ای چون روزی و روزی چندان که یک برگ از درخت خرما در آتش بیفروزد و بسوزد.
و روی عن ابن عمر قال: قام رسول اللَّه (ص) فی الناس فاثنی علی اللَّه بما هو اهله ثم ذکر الدجال فقال: «انی لانذرکموه و ما من نبیّ الا انذره قومه لقد انذر نوح قومه و لکنی ساقول لکم فیه قولا لم یقله نبیّ لقوم، تعلمون انه اعور و ان اللَّه لیس باعور مکتوب بین عینیه کافر یقرءوه کلّ مؤمن کاتب و غیر کاتب».
و قال (ص): «ان الدجال یخرج و ان معه ماء و نارا فامّا الذی یراه الناس ماء فنار و امّا الذی یراه الناس نارا فماء عذب طیب بارد فمن ادرک ذلک منکم فلیقع فی الذی یراه نارا فانه ماء عذب طیب».
و عن انس بن مالک قال قال النبی (ص): «لیس من بلد الا سیطأ الدجال الا مکة و المدینة فانه لا یأتیهما من نقب من انقابهما الا علیه الملائکة صافین یحرسونها ثم ترجف المدینة باهلها ثلث رجفات فتخرج الیه کلّ کافر و منافق».
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «یأتی المسیح من قبل المشرق و همته المدینة حتی ینزل دبر احد ثم تصرف الملائکة وجهه قبل الشام و هنالک یهلک».
و عن ابی سعید الخدری قال قال رسول اللَّه (ص): «یتبع الدجال من امتی سبعون الفا علیهم السیجان»، و فی روایة ابی امامة عنه (ص) قال: «و مع الدجال یومئذ سبعون الف یهودیّ کلهم ذو ساج و سیف محلی».
قوله: لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ ای اعظم فی الصدور من اعادتهم بعد الموت، وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی الکفار لا یَعْلَمُونَ حین لا یستدلون بذلک علی توحید خالقهما. و قیل: أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ ای اعظم من خلق الدجال وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ یعنی الیهود الذین یخاصمون فی امر الدجال.
روی عن هشام بن عامر قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «ما بین خلق آدم الی قیام الساعة خلق اکبر من الدجال».
وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ الاعمی عن الهدی و البصیر بالهدی، یعنی الکافر و المؤمن لا یستویان فی الحکم و لا فی الفضل. وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی‌ءُ، دخلت «لا» فی قوله: وَ لَا الْمُسِی‌ءُ توکیدا لنفی المساواة، ای و لا یستوی المؤمن المحسن و الکافر المسی‌ء. قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ ای قلیلا منکم من یتّعظ. قرأ اهل الکوفة «تتذکّرون» بالتاء علی المخاطبة، و الباقون بالیای.
إِنَّ السَّاعَةَ ای القیامة لَآتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی کفّار مکة «لا یؤمنون» لا یصدقون بالبعث.
برگردان به زبان ساده
قوله: وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ یعنی مؤمن آل فرعون: اتَّبِعُونِ أَهْدِکُمْ سَبِیلَ الرَّشادِ اقبلوا عظتی ابیّن لکم طریق السعادة و صلاح الامر و سبیل الهدی. الرّشاد و الرّشد و الرّشد الهدی، یقال: رجل رشید و راشد و رشاد. قال الشاعر:
هوش مصنوعی: مؤمن آل فرعون به قومش می‌گوید: «ای قوم من، از من پیروی کنید تا شما را به راه درست هدایت کنم.» او دعوت می‌کند تا سخنانش را بشنوند و راه‌های خوشبختی، اصلاح امور و هدایت را برایشان روشن کند. واژه‌های «رشد» و «هدایت» برای توصیف فردی که عاقل و آگاه است، به کار می‌روند.
انا فی امر رشاد
بین غزو و جهاد
هوش مصنوعی: من در مسیری روشن و درست قرار دارم که بین جنگ و جهاد انتخاب می‌کنم.
بدنی یغزو عدوّی
و الهوی یغز و فؤادی
هوش مصنوعی: بدنی که دشمن را به مبارزه می‌طلبد و دل من نیز گرفتار عشق و احساسات است.
و یقال: فلان لغیر رشدة، اذا کان ولد الزنا. و قوله: وَ ما أَمْرُ فِرْعَوْنَ بِرَشِیدٍ ای بصواب.
هوش مصنوعی: در مورد شخصی گفته می‌شود که او نمی‌تواند به راهی درست هدایت شود، به دلیل اینکه از والدین غیر مشروع به دنیا آمده است. همچنین اشاره شده که فرمان فرعون نیز بر اساس درستی نیست و به عبارتی به درستی و حکمت مربوط نمی‌شود.
یا قَوْمِ إِنَّما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا مَتاعٌ ای منفعة قلیلة اللبث تنتفعون بها مدّة ثم تنقطع. وَ إِنَّ الْآخِرَةَ هِیَ دارُ الْقَرارِ التی لا تزول فلا تبیعوا الباقی بالفانی.
هوش مصنوعی: ای قوم، این زندگی دنیوی تنها یک وسیله است که برای مدتی کوتاه از آن بهره‌برداری می‌کنید و سپس پایان می‌یابد. اما آخرت، سرای دائمی است که هرگز زوال نمی‌یابد. پس چرا دارایی پایدار را به چیزی که فناپذیر است بفروشید؟
قال النبی (ص): «من احبّ دنیاه اضرّ بآخرته و من احبّ آخرته اضرّ بدنیاه فآثروا ما یبقی علی ما یفنی».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «کسی که به دنیا علاقه‌مند باشد به آخرتش آسیب می‌زند و کسی که به آخرت توجه کند به دنیا ضرر می‌زند. بنابراین، آنچه پایدار است را بر آنچه زوال‌پذیر است ترجیح دهید.»
و عن سهل بن سعید قال: جاء رجل فقال: یا رسول اللَّه دلّنی علی عمل اذا انا عملته احبّنی اللَّه و احبّنی الناس، فقال: «ازهد فی الدنیا یحبّک اللَّه و ازهد فیما عند الناس یحبّک الناس».
هوش مصنوعی: سهل بن سعید نقل می‌کند که فردی به پیامبر گفت: ای رسول خدا، اگر عملی را به من نشان دهی که انجام آن باعث شود خداوند و مردم مرا دوست داشته باشند، سپاسگزار می‌شوم. پیامبر پاسخ داد: اگر به دنیاستغفر کنی و از چیزهایی که مردم دارند بگذری، خداوند تو را دوست خواهد داشت و مردم نیز تو را دوست خواهند داشت.
و عن ابن مسعود: انّ رسول اللَّه (ص) نام علی حصیر فقام و قد اثر فی جسده، فقال ابن مسعود: یا رسول اللَّه لو امرتنا ان نبسط لک و نعمل، فقال: «ما لی و للدنیا و ما انا و الدنیا الّا کراکب استظل تحت شجرة ثم راح و ترکها».
هوش مصنوعی: ابن مسعود نقل می‌کند که پیامبر (ص) بر روی حصیری خوابیده بود و اثرات آن بر بدنش نمایان بود. ابن مسعود به ایشان گفت: "ای پیامبر خدا، آیا به ما فرمان می‌دهید که برای شما فرش بیاندازیم و برایتان کاری کنیم؟" پیامبر پاسخ داد: "من و دنیا چه ارتباطی داریم؟ من و دنیا تنها مانند مسافری هستیم که زیر سایه درختی استراحت کرده و سپس آن را ترک می‌کند."
و عن انس بن مالک انّ النبی (ص) قال: «یا بنیّ اکثر ذکر الموت فانک اذا اکثرت ذکر الموت زهدت فی الدنیا و رغبت فی الآخرة و انّ الآخرة دار قرار و الدنیا غرّارة لاهلها و المغرور من اغترّ بها».
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل کرده است که پیامبر (ص) فرمودند: «ای فرزندم، بیشتر به یاد مرگ باش؛ زیرا هنگامی که به یاد مرگ بیفتی، از دنیای فانی کم‌تر تمایل پیدا می‌کنی و به آخرت علاقه‌مندتر خواهی شد. آخرت محل استقرار و آرامش است، در حالی که دنیا فریب‌دهنده است و کسانی که به آن دلخوشند، مغرور هستند.»
ثمّ اخبر بمستقرّ الفریقین فقال: مَنْ عَمِلَ سَیِّئَةً ای من عمل شرکا، فَلا یُجْزی إِلَّا مِثْلَها یعنی الّا النار، فانّ جزاء الشرک النار، و هما عظیمان کقوله: جَزاءً وِفاقاً ای وافق الجزاء العمل. وَ مَنْ عَمِلَ صالِحاً ای و من عمل بطاعة اللَّه من الذکور و الاناث وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولئِکَ یَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ یُرْزَقُونَ فِیها بِغَیْرِ حِسابٍ لا مکیال فیه و لا میزان. و قیل: یعطون فی الجنة من الخیر مالا تبعة علیهم فیه.
هوش مصنوعی: سپس از جایگاه دو گروه صحبت کرد و گفت: هر کس که کار بدی انجام دهد، جزای او فقط هماند آن عمل است، یعنی آتش. زیرا جزای عمل بد، آتش است و این موضوع به وضوح در کلام آمده که جزا متناسب با عمل است. و هر کس که کار خوبی انجام دهد، یعنی کسی که به فرمان خدا عمل کند، چه مرد باشد و چه زن، و مؤمن باشد، آنها وارد بهشت می‌شوند و در آنجا بدون حساب و کتاب و بدون هیچ نوع اندازه‌گیری خوشی می‌یابند. همچنین گفته شده که در بهشت به آنها نعمتی داده می‌شود که هیچ مسئولیتی بر دوش آنها نیست.
وَ یا قَوْمِ ما لِی أَدْعُوکُمْ ای ما لکم، کما تقول: مالی اریک حزینا ای مالک. و هذا کلام یوضع موضع «کیف»، و المعنی: اخبرونی عنکم کیف هذه الحال؟
هوش مصنوعی: ای مردم، چرا از من دعوت می‌کنید؟ به نوعی مانند این است که بگویید: چرا تو را غمگین ببینم؟ این سخن به جای «چگونه» قرار می‌گیرد و منظور این است که: از حال شما بگویید، اوضاع‌تان چگونه است؟
أَدْعُوکُمْ إِلَی النَّجاةِ من النار بالایمان باللّه وَ تَدْعُونَنِی إِلَی النَّارِ ای الی الشرک الذی یوجب النار.
هوش مصنوعی: شما را به نجات از آتش دعوت می‌کنم، با ایمان به خداوند، و شما به من دعوت می‌کنید که به سوی آتش و شرک که موجب آتش است، بروم.
ثمّ فسر فقال: تَدْعُونَنِی لِأَکْفُرَ بِاللَّهِ وَ أُشْرِکَ بِهِ ما لَیْسَ لِی بِهِ عِلْمٌ انه شریک له.
هوش مصنوعی: سپس توضیح داد که می‌گویید مرا به کفر وادار کنید و چیزی را به خداوند نسبت دهید که هیچ دانشی درباره آن ندارم، در حالی که او شریک ندارد.
و قیل: ما لا یصحّ ان یعلم، وَ أَنَا أَدْعُوکُمْ إِلَی الْعَزِیزِ القادر علی الانتقام ان اقمتم علی کفرکم، «الغفار» ان تبتم من شرککم.
هوش مصنوعی: گفته شده است: چیزی که نمی‌توان به آن علم پیدا کرد، نباید دانسته شود. و من شما را به سوی خداوندی دعوت می‌کنم که قادراست بر انتقام‌گیری اگر بر کفر خود بمانید و او بخشنده است اگر از شرک خود توبه کنید.
«لا جرم» فیها وجهان لاهل اللغة: احدهما انها کلمة واحدة وضعت موضع «حقّا»، و قیل: وضعت موضع «لا بدّ». و الوجه الآخر انها کلمتان: احدیهما ردّ و جحد لما قبلها، التأویل: تدعوننی لاکفر و اشرک «لا». و قوله «جرم» ای حقّ و وجب أَنَّما تَدْعُونَنِی إِلَیْهِ یعنی الوثن، لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ ای اجابة دعوة فِی الدُّنْیا وَ لا فِی الْآخِرَةِ کقوله تعالی: إِنْ تَدْعُوهُمْ لا یَسْمَعُوا دُعاءَکُمْ وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ یَدْعُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ مَنْ لا یَسْتَجِیبُ لَهُ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ سَواءٌ عَلَیْکُمْ أَ دَعَوْتُمُوهُمْ أَمْ أَنْتُمْ صامِتُونَ.
هوش مصنوعی: در این متن، دو دیدگاه درباره واژه "لا جرم" وجود دارد. یکی از این دیدگاه‌ها می‌گوید که این واژه به‌عنوان یک کلمه واحد به معنای "حقا" یا "قطعا" به کار رفته است و نظر دیگری این است که "لا جرم" در واقع ترکیبی از دو کلمه است که یکی از آنها انکار و رد چیزی را نشان می‌دهد. به‌طور خاص، منظور این است که اگر شما به چیزی که به آن اشاره شده دعوت کنید، آن چیز هیچ پاسخی نخواهد داد، چه در این دنیا و چه در آخرت. به عبارت دیگر، اشاره شده که دعوت به بت‌ها هیچ اعتباری ندارد و در روز قیامت نیز بر هیچ کسی پاسخ نمی‌دهند.
و قیل معناه: لیس له دعوة الی عبادته فی الدنیا، لان الاوثان لا تدعی الربوبیة و لا تدعوا الی عبادتها و فی الآخرة تتبرّأ من عابدیها و فیه وجه ثالث: لَیْسَ لَهُ دَعْوَةٌ ای لیس من حقّه ان یدعی الها. وجه اوّل معنی آنست که: مرا میخوانید با پرستش چیزی که او را توانایی نیست که دعای کسی پاسخ کند هرگز. وجه دوم: او را آن حق نیست که کسی را با پرستش خواند هرگز. وجه سوم: او سزای آن نیست که او را خدای خوانند هرگز.
هوش مصنوعی: این متن به توضیح می‌پردازد که هیچ دلیلی برای پرستش بت‌ها وجود ندارد. بت‌ها نه توانایی خداوندی دارند و نه می‌توانند کسی را به پرستش خود دعوت کنند. در روز قیامت نیز این بت‌ها از پرستندگان خود بری و تبرئه خواهند بود. به عبارت دیگر، هیچ حقی برای بت‌ها وجود ندارد که کسی آنها را به عنوان خدا بخواند. در واقع، هیچ کدام از این بت‌ها نه قدرت پاسخگویی به دعاها را دارند و نه شایستگی این را دارند که به عنوان خدا مورد پرستش قرار گیرند.
وَ أَنَّ مَرَدَّنا إِلَی اللَّهِ ای و حقّ انّ مرجعنا بعد الموت الی اللَّه فیجازی کلا بما یستحقّه، کقوله: ثُمَّ رُدُّوا إِلَی اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ. وَ أَنَّ الْمُسْرِفِینَ یعنی: و حقّ انّ المسرفین هُمْ أَصْحابُ النَّارِ ملازموها السرف ضدّ القصد. و قیل: هم الذین یقتلون بغیر حق.
هوش مصنوعی: ما به سوی خدا بازمی‌گردیم و اوست که بعد از مرگ، هر کس را بر اساس شایستگی‌اش جزا خواهد داد. به این معنا که همه ما در نهایت به خداوند، ولی حقیقی‌مان بازخواهیم گشت. همچنین کسانی که دچار اسراف هستند، اهل آتش جهنم خواهند بود و همیشه در آنجا خواهند ماند. اسراف به معنای زیاده‌روی در امور و بر خلاف اعتدال است و برخی بر این عقیده‌اند که این افراد کسانی هستند که بدون حق، جان دیگران را می‌گیرند.
فَسَتَذْکُرُونَ ما أَقُولُ لَکُمْ اذا عاینتم العذاب حین لا ینفعکم الذکر و تندمون حین لا ینفعکم الندم. وَ أُفَوِّضُ أَمْرِی إِلَی اللَّهِ و ذلک انهم توعدون لمخالفته دینهم إِنَّ اللَّهَ بَصِیرٌ بِالْعِبادِ یعلم المحق من المبطل.
هوش مصنوعی: پس شما به زودی آنچه را که به شما می‌گویم به خاطر خواهید آورد، وقتی عذاب را ببینید؛ زمانی که دیگر نصیحت به شما فایده‌ای نخواهد داشت و زمانی که بخواهید پشیمان شوید، اما پشیمانی برایتان سودی نخواهد داشت. و من کارم را به خداوند واگذار می‌کنم، زیرا آنها به خاطر مخالفت با دینشان تهدید شده‌اند. خداوند به بندگانش دید دارد و می‌داند که چه کسی راستگو است و چه کسی دروغگو.
فَوَقاهُ اللَّهُ سَیِّئاتِ ما مَکَرُوا و قیل: الضمیر یعود الی موسی، ای دفع اللَّه عن موسی علیه السلام ما مکروه آل فرعون حتی عبر البحر. وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ الغرق فی الدنیا و النار فی الآخرة. و قیل: الضمیر فی قوله: فَوَقاهُ یعود الی مؤمن آل فرعون فانه لمّا وعظهم خرج هاربا الی جبل یصلّی فیه، فارسل فرعون جماعته فی طلبه فوجدوه قائما یصلّی و السباع و الوحوش صفوف عنده تذبّ عنه، فرعب القوم منه رعبا شدیدا فرجعوا فقتلهم فرعون فذلک قوله: وَ حاقَ بِآلِ فِرْعَوْنَ سُوءُ الْعَذابِ ای قتل فرعون ایّاهم.
هوش مصنوعی: خداوند از بدی‌ها و دسیسه‌هایی که در حق او کردند، حفاظت کرد و گفته شده که ضمیر در اینجا به موسی برمی‌گردد، یعنی خداوند از آنچه آل فرعون در حق موسی طراحی کردند، جلوگیری کرد تا او بتواند از دریا عبور کند. و بدبختی بزرگ، یعنی عذاب غرق شدن در دنیا و آتش در آخرت، بر آل فرعون فرو افتاد. همچنین گفته شده که ضمیر در "فَوَقاهُ" به مؤمن آل فرعون برمی‌گردد. او وقتی قومش را نصیحت کرد، از ترس به کوه فرار کرد تا در آنجا نماز بخواند. فرعون نیز گروهی را برای دنبال کردن او فرستاد و وقتی آنها او را دیدند که در حال نماز است و حیوانات وحشی در صف در اطرافش ایستاده‌اند و او را محافظت می‌کنند، ترسی شدید بر آنها مستولی شد و به سراغ فرعون برگشتند. بنابراین فرعون آنها را کشت، که این خود نشانگر عذاب سختی است که بر آل فرعون نازل شد.
النَّارُ یُعْرَضُونَ عَلَیْها النّار رفع علی البدل من السوء و قیل: «النار» مبتدا، خبره: یعرضون علیها. غُدُوًّا وَ عَشِیًّا ای صباحا و مساء. قال ابن مسعود: ارواح آل فرعون فی اجواف طیر سود تعرض علی النار کل یومین مرّتین تغدو و تروح الی النار و یقال بآل فرعون: هذه مأویکم حتی تقوم الساعة، و کان ابو هریرة کلّما اصبح صاح: اصبحنا و عرض آل فرعون علی النار و کلّما امسی صاح امسینا و عرض آل فرعون علی النار.
هوش مصنوعی: آتش به آنان نشان داده می‌شود. این عبارت به معنای این است که روح‌ها یا سرنوشت افراد بد به آتش حواله داده می‌شود. همچنین بیان شده است که این افراد هر صبح و عصر به آتش عرضه می‌شوند، به طوری که روح‌های فرعونیان در داخل پرندگان سیاه قرار دارند و هر دو روز به آتش نشان داده می‌شوند. این عبارات نشان‌دهنده سرنوشتی است که انتظار فرعونیان را می‌کشد تا روز قیامت فرا برسد. ابو هریره نیز به این موضوع اشاره کرده و هر صبح و عصر اعلام می‌کرد که فرعونیان به آتش عرضه می‌شوند.
و فی هذه الآیة دلالة ظاهرة علی ان عذاب القبر حق و فی الخبر الصحیح عن عبد اللَّه بن عمر انّ رسول اللَّه (ص) قال: «انّ احدکم اذا مات عرض علیه مقعده بالغداة و العشی ان کان من اهل الجنة فمن الجنة و ان کان من اهل النار فمن النار و یقال له: هذا مقعدک حتی یبعثک اللَّه الیه یوم القیمة»، و سألت عائشة رسول اللَّه (ص) عن عذاب القبر، فقال: «نعم عذاب القبر حق» قالت عائشة: فما رأیت رسول اللَّه (ص) بعد صلّی صلاة الّا تعوّذ من عذاب القبر.
هوش مصنوعی: این متن به موضوع عذاب قبر اشاره دارد و بیان می‌کند که این موضوع واقعیتی قطعی است. در یک روایت صحیح از حضرت عبدالله بن عمر نقل شده که پیامبر (ص) فرمودند وقتی کسی می‌میرد، جایگاه او در بهشت یا جهنم در صبح و عصر به او نشان داده می‌شود. اگر او اهل بهشت باشد، مکانش از بهشت خواهد بود و اگر اهل جهنم باشد، مکانش از جهنم خواهد بود. همچنین گفته می‌شود که این مکان تا روز قیامت برای او محفوظ است. عایشه نیز از پیامبر (ص) درباره عذاب قبر سوال کرد و ایشان تأیید کردند که عذاب قبر حقیقت دارد. عایشه اظهار داشت که پس از هر نماز، پیامبر (ص) معمولاً از عذاب قبر به خدا پناه می‌بردند.
و فی اخبار المعراج قال (ص): «نظرت (یعنی فی السماء الدنیا) فاذا انا بقوم لهم بطون کانها البیوت و هم علی ممرّ آل فرعون فیتوطأهم آل فرعون بارجلهم و هم یعرضون علی النار غدوّا و عشیّا، قلت: من هؤلاء یا جبرئیل؟ قال: هؤلاء اکلة الربوا».
هوش مصنوعی: در اخبار معراج، پیامبر (ص) فرمود: «به آسمان دنیا نگاه کردم و دیدم گروهی وجود دارند که شکم‌هایشان مانند خانه‌ها است و در مسیر آل فرعون قرار دارند. آل فرعون آنها را با پاهای خود زیر پا می‌گذارند و آنها صبح و شب در معرض آتش قرار می‌گیرند. پرسیدم: اینها کیستند، ای جبرئیل؟ او گفت: اینها کسانی هستند که ربا می‌خورند.»
ثمّ اخبر اللَّه عز و جل عن مستقرّهم یوم القیمة فقال: وَ یَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو و ابو بکر: السَّاعَةُ أَدْخِلُوا بحذف الالف فی الوصل و ضمّها فی الابتداء و ضمّ الخاء من الدخول، ای یقال لهم، أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ. و قرأ الآخرون: «ادخلوا» بقطع الالف و کسر الخاء من الادخال، ای یقال للملئکة: أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ، قال ابن عباس: یرید الوان العذاب غیر الذی کانوا یعذّبون به منذ غرقوا، یقال: اهل جهنم فیها علی درکات کما انّ اهل الجنة فیها علی درجات.
هوش مصنوعی: خداوند در مورد جایگاه مردم در روز قیامت سخن گفته و می‌فرماید: «و در روز قیامت، به داخل بروید.» برخی از قراء مثل ابن کثیر و ابن عامر و ابو عمرو و ابو بکر این آیه را به گونه‌ای خوانده‌اند که در آن حرف «الف» را در وسط جمله حذف کرده و در ابتدای آن ضمّه گذاشته‌اند. در این تفسیر گفته می‌شود که به آنها گفته می‌شود: «وارد شوید، ای آل فرعون، در عذابی سخت.» اما دیگر قراء مانند عاصم و حمزه حرف «الف» را از هم جدا کرده و در قسمت «داخل» آن را کسره کرده‌اند. بنا بر این قرائت، به ملائکه گفته می‌شود: «وارد شوید، ای آل فرعون، در عذابی سخت.» ابن عباس می‌گوید که خداوند اشاره به انواع عذاب‌هایی دارد که با عذاب‌هایی که آنها پیش از غرق شدن تحمل می‌کردند، متفاوت است. اهل جهنم بر اساس گناهانشان، در درجات مختلفی عذاب می‌شوند، همان‌طور که اهل بهشت نیز در درجات مختلفی قرار دارند.
قال رسول اللَّه (ص): «اهون اهل النار عذابا رجل فی رجلیه نعلان من نار یغلی منهما دماغه».
هوش مصنوعی: پیامبر خدا (ص) فرمودند: «سبک‌ترین عذاب در جهنم برای کسی است که تنها دو کفش آتشین در پا دارد و به دلیل حرارت آنها، مغز سرش به جوش می‌آید».
و قال العباس بن عبد المطلب: یا رسول اللَّه هل نفعت عنک ابا طالب بشی‌ء فانه کان یحوطک و یصونک، قال: «وجدته فی غمرة من النار فاخرجته الی ضحضاح»، و من هذا الباب قوله: فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ.
هوش مصنوعی: عباس بن عبد المطلب از پیامبر پرسید: ای پیامبر خدا، آیا ابوطالب به تو کمکی رسانده است؟ او همیشه از تو دفاع می‌کرد و تو را حفظ می‌نمود. پیامبر پاسخ داد: «او را در عمق آتش دیدم و او را به مکانی کم‌عمق‌تر از آتش خارج کردم.» این موضوع به دسته‌ای از آیات اشاره دارد که درباره مقام افراد در جهنم صحبت می‌کند.
قوله: وَ إِذْ یَتَحاجُّونَ فِی النَّارِ ای و اذکر یا محمد لقومک اذ یتخاصم اهل النار فی النار، فَیَقُولُ الضُّعَفاءُ لِلَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُنَّا لَکُمْ تَبَعاً فی الدنیا، تبع جمع تابع. و قیل: هو جمع لا واحد له و جمعه اتباع. فَهَلْ أَنْتُمْ مُغْنُونَ عَنَّا ای حاملون عنّا بعض العذاب باتباعنا ایّاکم؟
هوش مصنوعی: در این متن به روز قیامت اشاره شده که افرادی که در آتش جهنم هستند، با یکدیگر به گفتگو می‌پردازند. در این گفت و گو، افراد ضعیف و محکوم به عذاب به کسانی که خود را برتر می‌دانستند، میگویند: «ما در دنیا پیرو شما بودیم. حال آیا می‌توانید ما را از برخی عذاب‌ها نجات دهید؟» این گفت و گو نشان‌دهنده این است که آنها در دنیا به دلیل پیروی از این افراد، توقع داشتند که حال در جهنم از عذاب آنها کاسته شود.
قالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُوا إِنَّا کُلٌّ فِیها ای لو قدرنا ان نغنی عنکم لاغنینا عن انفسنا، نحن و انتم جمیعا فی النار. إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ فانزلنا منازلنا و انزلکم منازلکم.
هوش مصنوعی: افرادی که خود را بزرگتر از دیگران می‌دانند، میگویند: «اگر می‌توانستیم، به جای شما از خودمان حمایت می‌کردیم، اما در نهایت همه ما در آتش خواهیم بود. خداوند بین بندگانش حکم کرده و ما را در جایگاه‌های خود قرار داده و شما را در جایگاه‌های خود.»
وَ قالَ الَّذِینَ فِی النَّارِ حین اشتدّ علیهم العذاب لِخَزَنَةِ جَهَنَّمَ ادْعُوا رَبَّکُمْ یُخَفِّفْ عَنَّا یَوْماً من ایام الدنیا مِنَ الْعَذابِ.
هوش مصنوعی: و آنهایی که در آتش جهنم هستند، زمانی که عذاب بر آنها بسیار سخت می‌شود، به نگهبانان جهنم میگویند: «پروردگارتان را بخوانید تا یک روز از عذاب دنیا را برای ما کاهش دهد.»
فتجیبهم الخزنة: أَ وَ لَمْ تَکُ تَأْتِیکُمْ رُسُلُکُمْ بِالْبَیِّناتِ ای بالبراهین و المعجزات.
هوش مصنوعی: پس در پاسخ به آنان فرشتگان میگویند: آیا پیام‌آوران شما با دلایل روشن و معجزات به سوی شما نیامدند؟
و قیل: الم تخبرکم الرسل انّ عذاب جهنم مخلّد لا تخفیف فیه و لا انقطاع. قالُوا بَلی قد جاءتنا الرسل بالبیّنات قالُوا فَادْعُوا اذا ربکم ان نفعکم فنحن لا ندعو لکم، لانهم علموا انه لا یخفّف عنهم. قال اللَّه تعالی: وَ ما دُعاءُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ، یبطل و یضل و لا ینفعهم لانه لا یسمع و لا یجاب.
هوش مصنوعی: فرستادگان به شما نگفتند که عذاب جهنم دائمی است و هیچ تخفیفی در آن وجود ندارد و قطع نخواهد شد؟ آنها پاسخ دادند: بله، فرستادگان با دلایل روشنی به ما آمدند. سپس گفتند: حالا اگر می‌خواهید دعا کنید، بر پروردگارتان دعا کنید، زیرا ما برای شما دعا نمی‌کنیم، چون می‌دانند که عذاب از آنها کاسته نخواهد شد. خداوند می‌فرماید: دعا و درخواست کافران جز در گمراهی و بی‌حاصلی نیست، زیرا دعای آنها بی‌فایده است و پاسخ نمی‌گیرد.
إِنَّا لَنَنْصُرُ رُسُلَنا یعنی بالغلبة و القهر و الحجة و الانتقام من الاعداء. قال السدی ما قتل قوم نبیّا قطّ او قوما من دعاة الحق من المؤمنین الّا بعث اللَّه من ینتقم لهم فصاروا منصورین فان قتلوا کما نصر یحیی بن زکریاء لمّا قتل قتل به سبعون الفا. قال عبد اللَّه بن سلام: ما قتلت امّة نبیّها الا قتل به منهم سبعون الفا و لا قتلوا خلیفته الا قتل به خمسة و ثلاثون الفا.
هوش مصنوعی: ما همواره از پیامبران خود حمایت می‌کنیم، یعنی از طریق پیروزی، تسلط، برهان و انتقام از دشمنان. طبق گفته سدی، هیچ قوم یا جماعتی از مؤمنان حق جو، پیامبر خود را نکشته‌اند مگر اینکه خداوند کسی را برای انتقام از آنها فرستاده و آنها را پیروز کرده است. به عنوان مثال، وقتی یحیی بن زکریا را کشتند، به خاطر او هفتاد هزار نفر کشته شدند. عبدالله بن سلام نیز بیان کرده است که هرگاه قومی پیامبر خود را بکشند، به خاطر او هفتاد هزار نفر کشته می‌شوند و اگر خلیفه‌اش را بکشند، به خاطر او سی و پنج هزار نفر از آنها کشته می‌شوند.
وَ الَّذِینَ آمَنُوا ای و ننصر المؤمنین علی سائر الادیان فِی الْحَیاةِ الدُّنْیا بالغلبة و الحجة وَ یَوْمَ یَقُومُ الْأَشْهادُ ای و لهم الغلبة ایضا فی القیامة حین تحضر الشهود و هم الحفظة فتشهد للانبیاء بالتبلیغ و للمومنین بالتصدیق و علی الکفّار بالتکذیب.
هوش مصنوعی: کسانی که ایمان آورده‌اند، در این دنیا به یاری مؤمنان بر سایر ادیان پیروز می‌شوند، با دلیل و برهان. و در روز قیامت نیز آنها پیروز خواهند بود، زمانی که شاهدان حاضر می‌شوند و فرشتگان به نفع پیامبران شهادت می‌دهند که آنها رسالت را به درستی رسانده‌اند و به نفع مؤمنان شهادت می‌دهند که آنان به صدق پیامبران ایمان آورده‌اند و بر کافران شهادت می‌دهند که آنها دروغگو بودند.
الاشهاد جمع شاهد کصاحب و اصحاب و قیل: جمع شهید کشریف و اشراف.
هوش مصنوعی: الاشهاد به معنای جمع کلمه شاهد است و مانند واژه‌های صاحب و اصحاب می‌باشد. همچنین گفته شده که جمع کلمه شهید نیز می‌تواند اشهاد باشد، به معنای افراد شریف و اشراف.
یَوْمَ لا یَنْفَعُ الظَّالِمِینَ مَعْذِرَتُهُمْ ان اعتذروا عن کفرهم لم یقبل منهم و ان تابوا لم ینفعهم. وَ لَهُمُ اللَّعْنَةُ البعد من الرحمة، وَ لَهُمْ سُوءُ الدَّارِ یعنی جهنم.
هوش مصنوعی: روزی فرا می‌رسد که به ظالمین هیچ عذری کمک نخواهد کرد؛ حتی اگر عذرخواهی کنند، قبول نمی‌شود و اگر توبه کنند، فایده‌ای ندارد. بر آنها لعنت و دوری از رحمت خواهد بود و مکان بد آنها جهنم است.
وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْهُدی یعنی التوریة وَ أَوْرَثْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ ای اعطیناهم علی لسان الرسل التوریة و الانجیل و الزبور.
هوش مصنوعی: ما به موسی هدایت را عطا کردیم که همان تورات است و به بنی‌اسرائیل کتاب را به ارث دادیم. این بدان معناست که ما به آنها تورات، انجیل و زبور را از طریق پیامبران اعطا کردیم.
«هدی» من الضلالة وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ ای موعظة لذوی العقول ای کذّب قوم فرعون، موسی کما کذبک قریش یا محمد.
هوش مصنوعی: «هدی» به معنای راهنمایی است و به یادآوری برای افرادی که دارای تفکر و تعقل هستند اشاره دارد. این پیام به کسانی که عقل و درک دارند موعظه‌ای است. همچنین اشاره شده که قوم فرعون موسی را تکذیب کردند همان‌طور که قریش نیز شما، ای محمد، را تکذیب کردند.
«فاصبر» کما صبر موسی، إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ فی اظهار دینک و اهلاک أعدائک «حق» وَ اسْتَغْفِرْ لِذَنْبِکَ قیل: نزلت هذه الایة قبل قوله: لِیَغْفِرَ لَکَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِکَ وَ ما تَأَخَّرَ. و قیل: استغفر لذنب ان کان منک. و قیل: استغفر لذنب امّتک و قیل: تعبّد بالاستغفار لزیادة درجته و لیصیر سنّة لمن بعده، وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ ای صلّ شاکرا لربک بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکارِ یعنی صلاة العصر و صلاة الفجر. و قال ابن عباس: یعنی الصلوات الخمس. و قال الحسن: کان هذا قبل فرض الصلوات بمکة رکعتان بکرة و رکعتان بالعشیّ إِنَّ الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطانٍ أَتاهُمْ در نزول این آیت مفسران را دو قول است: یکی آنست که در شأن کفار قریش فرو آمد که پیوسته بر مصطفی صلوات اللَّه و سلامه علیه و مؤمنان می‌پیچیدند و در ابطال آیات می‌کوشیدند، رب العالمین فرمود: آن جدال و خصومت ایشان با شما از کبر و حسد است، آن مرادی بزرگ است که در دل ایشان که طمع میدارند که بر شما غلبه کنند و شما را بر خود کم آرند، و ایشان هرگز باین مراد نرسند و این مقصود نیابند، قال النبی (ص): «یحشر الجبّارون المتکبرون یوم القیمة فی صورة الذر یطؤهم الناس لهوا نهم علی اللَّه عز و جل و لا یدخل الجنة من کان فی قلبه مثقال ذرة من خردل من کبر».
هوش مصنوعی: صبر کن همان‌طور که موسی صبر کرد، زیرا وعده خدا در نشان دادن دین و نابودی دشمنانت حقیقت دارد. برای گناهانت طلب آمرزش کن. برخی گفته‌اند این آیه پیش از آیه‌ای نازل شده که می‌گوید خداوند گناهان گذشته و آینده‌ات را می‌بخشد. بعضی دیگر گفته‌اند که از گناه خودت استغفار کن، یا از گناهان امتت. همچنین گفته شده که این استغفار برای افزایش مقام توست و به سنتی برای دیگران تبدیل خواهد شد. و خدا را با ستایش تسبیح کن، به طور خاص نمازهایت را در صبح و عصر به جا آور. ابن عباس می‌گوید این به معنای پنج نماز است. حسن گفته است که این قبل از واجب شدن نمازها در مکه بوده و دو رکعت در صبح و دو رکعت در عصر بوده است. درباره آیه‌ای که در مورد مجادله در آیات خدا است، مفسران دو بیان دارند: یکی اینکه این آیه به کفار قریش اشاره دارد که همواره به پیامبر و مؤمنان بدگویی می‌کردند و سعی در باطل کردن آیات داشتند. خداوند فرمود که این جدال و خصومت آنها ناشی از خودپسندی و حسدشان است و آنها هرگز به اهدافشان نمی‌رسند. پیامبر (ص) فرمود: در روز قیامت گردن‌کشان متکبر به شکل موریانه محشور می‌شوند و مردم بر آنها پا می‌گذارند و کسی که در دلش حتی به اندازه یک دانه خردل از تکبر باشد، به بهشت وارد نخواهد شد.
قول دیگر آنست که این آیت در شأن جهودان فرو آمد که گفتند: صاحب ما مسیح بن داود یعنی دجال در آخر الزمان بیرون آید و سلطان او در برّ و بحر منبسط گردد و ملک زمین با ما افتد و ما بر عرب غلبه کنیم، رب العالمین گفت: ما هُمْ بِبالِغِیهِ این جهودان که این سخن باطل میگویند خود بدجّال در نرسند، اما تو ای محمد بما استعاذت کن از فتنه دجال و شر وی فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ من فتنة الدجال، إِنَّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْبَصِیرُ.
هوش مصنوعی: این روایت به طور خاص به گفتار یهودی‌ها اشاره دارد که ادعا می‌کردند مسیح دجال در آخرالزمان ظهور خواهد کرد و در این دوران سلطنت او بر تمام زمین و دریا گسترش پیدا می‌کند و قادر خواهند بود بر اعراب غلبه کنند. در پاسخ، خداوند اعلام می‌کند که این افراد هرگز به آنچه ادعا می‌کنند نخواهند رسید. همچنین به پیامبر محمد توصیه می‌شود که از خداوند در برابر فتنه دجال پناه بجوید، زیرا او سمیع و بصیر است.
قال رسول اللَّه (ص): «تعوذوا باللّه من عذاب النار فقالوا نعوذ باللّه من عذاب النار، ثم قال: تعوذوا باللّه من عذاب القبر، قالوا نعوذ باللّه من عذاب القبر، ثم قال: تعوذوا باللّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن، قالوا نعوذ باللّه من الفتن ما ظهر منها و ما بطن، ثمّ قال: تعوذوا باللّه من فتنة الدجال، قالوا: نعوذ باللّه من فتنة الدجال».
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمودند که به خدا پناه ببرید از عذاب آتش جهنم. مردم گفتند: «ما از عذاب آتش جهنم به خدا پناه می‌بریم.» سپس فرمودند: «به خدا پناه ببرید از عذاب قبر.» و آنها گفتند: «ما از عذاب قبر به خدا پناه می‌بریم.» بعد فرمودند: «به خدا پناه ببرید از فتنه‌ها، چه آنهایی که ظاهرند و چه آنهایی که پنهان.» و آنها پاسخ دادند: «ما از فتنه‌ها، چه آنهایی که ظاهرند و چه آنهایی که پنهان، به خدا پناه می‌بریم.» در نهایت فرمودند: «به خدا پناه ببرید از فتنه دجال.» و مردم گفتند: «ما از فتنه دجال به خدا پناه می‌بریم.»
خبر درست است از أسماء بنت یزید الانصاریة گفت: رسول خدا در خانه من بود و حدیث دجال می‌رفت، مصطفی علیه الصلاة و السلام فرمود: پیش از خروج وی بسه سال یک سال آسمان باران ثلثی باز گیرد و زمین از نبات خویش ثلثی باز گیرد، دیگر سال آسمان از باران خویش دو ثلث باز گیرد و زمین از نبات خویش دو ثلث باز گیرد، سوم سال آسمان باران همه بازگیرد که یک قطره باران بزمین نیاید و زمین نبات همه بازگیرد که یک شاخ گیاه بر نیاید و در زمین یک بهیمه ازین چرنده و رونده بنماند، و صعب‌ترین فتنه وی آنست که اعرابیی را گوید که پدر و برادر وی از دنیا رفته که: اگر من پدر و برادر ترا زنده گردانم بمن ایمان آری و مرا خدای خود خوانی و دانی؟ اعرابی گوید: بلی ایمان آرم، آن گه دو شیطان بر صورت پدر و برادر وی فرا دید آیند، اسماء گفت: یا رسول اللَّه ما یک ساعت بگرسنگی صبر نمی‌توانیم کرد مؤمنان آن روز چون کنند؟ گفت: یجزئهم ما یجزئ اهل السماء من التسبیح و التقدیس آن خداوند که غذای اهل آسمان تسبیح و تقدیس کرد تا ایشان را کفایت افتاد زمینیان را نیز از تسبیح و تقدیس کفایت دهد. آن گه گفت: درنگ وی در زمین چهل سالست سالی چون ماهی و ماهی چون هفته‌ای و هفته‌ای چون روزی و روزی چندان که یک برگ از درخت خرما در آتش بیفروزد و بسوزد.
هوش مصنوعی: خبر درست است که از أسماء بنت یزید انصاری روایت شده است. او گفت که رسول خدا در خانه او بود و درباره دجال صحبت می‌کرد. پیامبر فرمود که قبل از خروج دجال، آسمان به مدت سه سال باران را کم خواهد کرد. در سال اول، آسمان یک‌سوم باران خود را خواهد گرفت و زمین نیز یک‌سوم از محصول خود را خواهد داد. در سال دوم، آسمان دو‌ثالث باران خود را کم خواهد کرد و زمین دو‌ثالث از محصولاتش را خواهد‌داد. در سال سوم، آسمان باران را به طور کامل قطع خواهد کرد و زمین نیز هیچ گیاهی نخواهد رویاند و حتی هیچ حیوانی در زمین باقی نخواهد ماند. بزرگ‌ترین فتنه دجال این است که او به یک اعرابی که پدر و برادرش مرده‌اند، بگوید: اگر من پدر و برادر تو را زنده کنم، آیا به من ایمان خواهی آورد و مرا خداوند خود می‌خوانی؟ اعرابی پاسخ می‌دهد: بله، ایمان می‌آورم. سپس دو شیطان به صورت پدر و برادر او ظاهر می‌شوند. أسماء گفت: یا رسول‌الله ما حتی یک ساعت نیز نمی‌توانیم گرسنگی بکشیم، مؤمنان در آن روز چه خواهند کرد؟ پیامبر پاسخ داد: مؤمنان همانند اهل آسمان روزی خواهند داشت، که غذای آنان تسبیح و تقدیس است و خداوند همان‌طور که اهل آسمان را کفایت می‌کند، زمین‌نشینان را نیز از تسبیح و تقدیس کفایت خواهد کرد. در ادامه فرمود: مدت زمان وی در زمین چهل سال خواهد بود، به‌طوری که هر سال، مانند یک ماه، هر ماه مانند یک هفته، هر هفته مانند یک روز و روزها به قدری کوتاه که یک برگ از درخت خرما را در آتش بیفروزند و بسوزد.
و روی عن ابن عمر قال: قام رسول اللَّه (ص) فی الناس فاثنی علی اللَّه بما هو اهله ثم ذکر الدجال فقال: «انی لانذرکموه و ما من نبیّ الا انذره قومه لقد انذر نوح قومه و لکنی ساقول لکم فیه قولا لم یقله نبیّ لقوم، تعلمون انه اعور و ان اللَّه لیس باعور مکتوب بین عینیه کافر یقرءوه کلّ مؤمن کاتب و غیر کاتب».
هوش مصنوعی: رسول خدا (ص) در بین مردم ایستاد و درباره بزرگی و صفات الهی صحبت کرد. سپس به مسئله دجال اشاره کرد و گفت: «من شما را از دجال می‌ترسانم و هیچ پیغمبری نیست که قومش را از او آگاه نکرده باشد. نوح هم قومش را از او ترساند، اما من درباره دجال چیزی به شما می‌گویم که هیچ پیامبری به قومش نگفته است. شما می‌دانید که او یک چشم است و خداوند یک چشم ندارد. بر پیشانی او نوشته شده است که کافر است و هر مؤمنی، چه خوانا و چه ناخوانا، می‌تواند آن را بخواند.»
و قال (ص): «ان الدجال یخرج و ان معه ماء و نارا فامّا الذی یراه الناس ماء فنار و امّا الذی یراه الناس نارا فماء عذب طیب بارد فمن ادرک ذلک منکم فلیقع فی الذی یراه نارا فانه ماء عذب طیب».
هوش مصنوعی: حضرت رسول (ص) فرمودند: «دجال ظهور خواهد کرد و با خود آبی و آتشی خواهد داشت. آنچه مردم به‌عنوان آب می‌بینند، در واقع آتش است و آنچه را به‌عنوان آتش می‌بینند، آب گوارا و خنک است. پس هر کس از شما آن را ببیند که به‌عنوان آتش می‌نماید، به آن نزدیک شود؛ زیرا در واقع، آب گوارا و خوشایند است».
و عن انس بن مالک قال قال النبی (ص): «لیس من بلد الا سیطأ الدجال الا مکة و المدینة فانه لا یأتیهما من نقب من انقابهما الا علیه الملائکة صافین یحرسونها ثم ترجف المدینة باهلها ثلث رجفات فتخرج الیه کلّ کافر و منافق».
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل می‌کند که پیامبر (صلی‌الله‌عليه‌وآله) فرمودند: «هیچ شهری نیست که دجال به آن پا نگذارد، جز مکه و مدینه. زیرا زمانی که دجال بخواهد وارد این دو شهر شود، فرشتگان در صفوف منظم به نگهبانی از آنها خواهند ایستاد. سپس شهر مدینه به خاطر اهلش سه بار لرزش خواهد داشت و در این زمان، هر کافر و منافق از آنجا خارج خواهد شد.»
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «یأتی المسیح من قبل المشرق و همته المدینة حتی ینزل دبر احد ثم تصرف الملائکة وجهه قبل الشام و هنالک یهلک».
هوش مصنوعی: حضرت ابی هریره نقل می‌کند که رسول خدا (ص) فرمودند: «مسیح از سمت شرق می‌آید و هدفش مدینه است تا اینکه در پشت کوه احد نزول کند، سپس فرشتگان صورت او را به سمت شام می‌گردانند و در آنجا هلاک می‌شود.»
و عن ابی سعید الخدری قال قال رسول اللَّه (ص): «یتبع الدجال من امتی سبعون الفا علیهم السیجان»، و فی روایة ابی امامة عنه (ص) قال: «و مع الدجال یومئذ سبعون الف یهودیّ کلهم ذو ساج و سیف محلی».
هوش مصنوعی: ابی سعید خدری روایت می‌کند که رسول‌الله (ص) فرمودند: «هفتاد هزار نفر از امت من به دنبال دجال خواهند رفت که بر بدن‌های خود زنجیرهایی دارند». و در روایت دیگری از ابی امامه آمده است که پیامبر (ص) فرمودند: «در آن روز دجال هفتاد هزار یهودی با خود خواهد داشت که همگی زنجیر و شمشیرهای مخصوص به دست دارند».
قوله: لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ ای اعظم فی الصدور من اعادتهم بعد الموت، وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی الکفار لا یَعْلَمُونَ حین لا یستدلون بذلک علی توحید خالقهما. و قیل: أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ ای اعظم من خلق الدجال وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ یعنی الیهود الذین یخاصمون فی امر الدجال.
هوش مصنوعی: آفرینش آسمان‌ها و زمین بزرگتر از آفرینش انسان‌هاست و این حقیقت برای بسیاری از مردم، به‌ویژه کافران، قابل فهم نیست؛ چراکه آنها نمی‌توانند این موضوع را به عنوان دلیلی بر یکتایی خالق این مخلوقات بفهمند. برخی نیز گفته‌اند که این بزرگتر بودن می‌تواند اشاره به خلق مخلوقات دیگر مانند دجال باشد، اما باز هم اکثر مردم، به‌خصوص یهودیان که در مورد دجال بحث می‌کنند، از این نکته آگاهی ندارند.
روی عن هشام بن عامر قال: سمعت رسول اللَّه (ص) یقول: «ما بین خلق آدم الی قیام الساعة خلق اکبر من الدجال».
هوش مصنوعی: هشام بن عامر می‌گوید: شنیدم که پیامبر خدا (ص) فرمود: «بین آفرینش آدم تا قیامت، خلقی بزرگتر از دجال وجود ندارد».
وَ ما یَسْتَوِی الْأَعْمی وَ الْبَصِیرُ الاعمی عن الهدی و البصیر بالهدی، یعنی الکافر و المؤمن لا یستویان فی الحکم و لا فی الفضل. وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ وَ لَا الْمُسِی‌ءُ، دخلت «لا» فی قوله: وَ لَا الْمُسِی‌ءُ توکیدا لنفی المساواة، ای و لا یستوی المؤمن المحسن و الکافر المسی‌ء. قَلِیلًا ما تَتَذَکَّرُونَ ای قلیلا منکم من یتّعظ. قرأ اهل الکوفة «تتذکّرون» بالتاء علی المخاطبة، و الباقون بالیای.
هوش مصنوعی: نابینا و بینا هرگز برابر نیستند؛ نابینایی که از هدایت محروم است و بینایی که به هدایت دست یافته است. این به معنای آن است که کافر و مؤمن در قضاوت و ارزش‌ها برابر نیستند. همچنین، کسانی که ایمان آورده‌اند و اعمال صالح انجام داده‌اند، با کسانی که به گناه می‌پردازند، برابر نیستند. این نکته که «لا» در جمله تأکید بر نابرابری است. در واقع، مؤمن نیکوکار و کافر گنهکار هرگز برابر نیستند. فقط تعداد کمی از شما متوجه این نکته می‌شوید. برخی از اهل کوفه این جمله را به صورت مخاطب و با حرف «ت» خوانده‌اند در حالی که باقی اهل علم آن را با حرف «ی» خوانده‌اند.
إِنَّ السَّاعَةَ ای القیامة لَآتِیَةٌ لا رَیْبَ فِیها وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ یعنی کفّار مکة «لا یؤمنون» لا یصدقون بالبعث.
هوش مصنوعی: قطعاً قیامت خواهد آمد و در این موضوع هیچ شکی وجود ندارد، اما بیشتر مردم، به ویژه کافران مکه، به این امر ایمان ندارند و آن را تصدیق نمی‌کنند.
میبدی