قوله: رَفِیعُ الدَّرَجاتِ رفیع بمعنی رافع است همچون سمیع بمعنی سامع، میگوید: بردارنده درجه‌های بندگان است زبر یکدیگر چه در دنیا چه در عقبی. در دنیا آنست که فرمود: وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ برداشت شما را از بر یکدیگر درجه‌ها افزونی، یکی را بدانش یکی را بنسب یکی را بمال یکی را بشرف یکی را بصورت یکی را بصوت یکی را بقوّت. جای دیگر فرمود: وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا برداشتیم ایشان را زبر یکدیگر در عز و مال در رزق و معیشت یکی مالک یکی مملوک یکی خادم یکی مخدوم یکی فرمان ده یکی فرمان بر. اما درجات عقبی آنست که گفت: وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا سرای آن جهانی مه در کما بیشی و مه در افزونی دادن بر یکدیگر، هر که در دنیا بمعرفت و طاعت افزون‌تر در عقبی بحق نزدیک‌تر و کرامت وی بیشتر. مصطفی علیه الصلاة و السلام گفت: «ان ادنی اهل الجنة منزلة لمن ینظر الی جنانه و ازواجه و نعیمه و خدمه و سرره مسیرة الف سنة و اکرمهم علی اللَّه من ینظر الی وجهه غدوة و عشیة».
و روی «ان اسفل اهل الجنة درجة لیعطی مثل ملک الدنیا کلها عشر مرار و انه لیقول: ای رب لو اذنت لی اطعمت اهل الجنة و سقیتهم لم ینقص ذلک مما عندی شیئا، و انّ له من الحور العین ثنتین و سبعین زوجة سوی ازواجه من الدنیا»
و روی «انّ اخس اهل الجنة درجة و لیس فیها خسیس رجل له قصر من یاقوتة حمراء له اربعة ابواب فباب تدخل منه الملائکة بالتحیة من عند اللَّه و باب تدخل علیه منه ازواجه من الحور العین و باب یدخل علیه منه خدمه من الولدان و باب ینظر منه الی وجه ربه تبارک و تعالی و هو اکرم الأبواب».
و قیل: رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ای رافع السماوات بعضها فوق بعض.
ذُو الْعَرْشِ یعنی هو علی العرش. و قیل: خالق العرش. و العرش عند العرب سریر الملک. یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ الروح هاهنا هو الوحی کقوله: أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا سمّی روحا لانّ حیاة القلب به کما انّ حیاة الاجساد بالارواح قال ابن عباس مِنْ أَمْرِهِ ای من قضائه. و قیل: من قوله. و قال مقاتل: معناه یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ ای بامره.
عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ ای علی من یختصه بالرسالة. یخاطب بهذا من کره نبوة محمد (ص). «لینذر» ای لینذر النبی بالوحی یَوْمَ التَّلاقِ و هو یوم القیمة یتلاقی فیه الاوّلون و الآخرون و الجنّ و الانس و اهل السماء و الارض و الظالم و المظلوم و قیل: یلتقی فیه الخالق و الخلق. و قیل: معناه یوم یلقی فیه المرء عمله. و قیل: تتلقّاهم الملائکة.
یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ من قبورهم ظاهرون لا یسترهم شی‌ء و یکشف ما کان مستورا من امرهم، لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ‌ءٌ، کقوله: یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفی مِنْکُمْ خافِیَةٌ.
و قیل: لا یبقی احد الّا حضر ذلک الموقف و لا یخفی شی‌ء من اعمالهم التی عملوها. و یقول اللَّه فی ذلک الیوم بعد فناء الخلق و بعد ان یطوی السماوات و الارض بیدیه: لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ؟ و لا احد یجیبه فیجیب نفسه فیقول: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ الذی قهر الخلائق بالموت.
و قال بعض المفسرین: یقول اللَّه ذلک لخلائق تقریرا لهم علی ان الملک له لان الکفّار کانوا ینازعونه فی الملک لعبادتهم غیره فیجیب الجمیع: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ یقوله المؤمن تلذّذا و یقوله الکافر صغارا و هو انا و علی سبیل التحسّر و الندامة. روی عن ابن مسعود رضی اللَّه عنه قال: یجمع اللَّه عز و جل الخلق یوم القیمة فی صعید واحد بارض بیضاء کانها سبیکة فضّة لم یعض اللَّه فیها قطّ فاوّل ما یتکلّم به ان ینادی لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.
الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ و روی انه جل جلاله یقول: «انا الدیّان و هذا یوم الذین الا لا ظلم الیوم الا لا یمزّ بی الیوم ظلم ظالم حتی آخذ لمظلومه منه ظلامته و عزّتی لاقصنّ من القرناء الجمّاء ستعلمون الیوم من اصحاب الکرم».
وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ ای انذر یا محمد اهل مکة یوم القیمة. سمیت القیمة آزفة لقربها، أَزِفَتِ الْآزِفَةُ ای قربت القیامة. قال اللَّه تعالی: اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَرِیباً وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ وَ نَراهُ قَرِیباً و فی الخبر: «انا النذیر و الموت المغیر و الساعة الموعد بعثت انا و الساعة کهاتین ان کادت لتسبقنی».
إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ و ذلک ان الکفار اذا عاینوا النار فی الآخرة زالت قلوبهم عن اماکنها من الخوف حتی تصیر الی الحناجر فلا هی تعود الی اماکنها و لا تخرج من افواههم فیموتوا و یستریحوا. و قیل: ینتفخ السحر جبنا فیرفع القلب الی الحنجرة. و قیل: یَوْمَ الْآزِفَةِ یوم الوقت وقت خروج الروح إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ. کاظِمِینَ ای مکروبین ممتلئین خوفا و حزنا، و الکظم تردّد الغیظ و الخوف و الحزن فی القلب حتی یصیق. و قیل: «کاظمین» ای سکوتا لا معذرة لهم. ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ قریب ینفعهم وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ فیشفع فیهم.
یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ یعنی النظرة الخائنة و هی اللحظة الثانیة.
و فی الخبر: «یا بن آدم لک النظرة الاولی فما بال الثانیة»؟
و قیل: هی مسارقة النظر الی ما لا یحلّ و قیل: هی الرمز بالعین علی وجه العیب و الخائنة و الخیانة مصدران کالکاذبة و الخاطئة. وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ ای یعلم ما یسرّ کلّ امرئ فی قلبه من الخیر و الشرّ.
وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ ای بالعدل و یجزی المحسن و المسی‌ء وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ یعنی الاوثان لا یَقْضُونَ بِشَیْ‌ءٍ لانها لا تعلم شیئا و لا تقدر علی شی‌ء و لیسوا باهل القضاء اصلا. قرأ نافع «تدعون» بتاء المخاطبة. و قرأ الآخرون بالیای. إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ لاقوال الخلق الْبَصِیرُ بافعالهم.
ثمّ خوّف کفّار مکة فقال: أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کعاد و ثمود و قوم لوط «کانوا هم اشدّ منهم هاهنا عماد و فصل.
قیل: هو تأکید للضمیر الذی هو اسم کان. و قرأ ابن عامر «اشدّ منکم قوّة» بالکاف علی الرجوع عن الغیبة الی الخطاب و هو حسن. وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ یعنی اکثر زراعة و عمارة و ابنیة و اشدّ لها طلبا و ابعد غایة. و قیل: اکثر جیشا و اموالا و ملکا فی الارض من اهل مکة فلم ینفعهم ذلک فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ یقیهم من اللَّه.
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ ای ذلک الاخذ بسبب انهم کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ ای بالآیات الدالّة علی وحدانیته فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ کرّر فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ لبیان علّة الاخذ إِنَّهُ قَوِیٌّ فی امره و سلطانه، شَدِیدُ الْعِقابِ اذا عاقب.
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا التسع وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ حجة ظاهرة قاهرة للباطل یعنی عصاه.
إِلی فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ کان فرعون الملک و هامان وزیره، فَقالُوا ساحِرٌ کَذَّابٌ ای موسی ساحر حین اخرج یده بیضاء و حین صارت العصا حیّة، کذّاب حین زعم انه رسول رب العالمین.
فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ ای فلمّا جاءهم موسی بالدین الحق، مِنْ عِنْدِنا قالُوا ای قال فرعون و قومه: اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قال قتادة: هذا القتل غیر القتل الاوّل فی الزمن الذی کان یخافهم سببا لزوال ملکه عند مولد موسی علیه السلام، انما هذه القتلة کانت عقوبة لمن آمن بموسی لیصدّوهم بقتل الأبناء عن متابعة موسی وَ اسْتَحْیُوا نِساءَهُمْ یعنی للخدمة و غیرها و کان یزوّج بناتهم من القبط. وَ ما کَیْدُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ عمّم الاخبار فتضمّن کید فرعون و جنوده.
وَ قالَ فِرْعَوْنُ لاشراف قومه: ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی انما قال هذا بعد قولهم له: أَرْجِهْ وَ أَخاهُ کانوا یزعمون ان موسی ساحر فان قتله فرعون هلک فمنعوه عن قتله. و قیل: خوّفوه من قتله و قالوا: لا نأمن ان نعجز أو ینالنا من الاهة و عصاه مکروه.
وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ ای و لیدع موسی ربه الذی یزعم انه ارسله فیمنعه منّا، إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ الذی انتم علیه أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ قرأ یعقوب و اهل الکوفة «اوان»، و قرأ الآخرون: «و ان»، و قرأ اهل المدینة و البصرة و حفص: «یظهر» بضمّ الیاء و کسر الهاء علی التعدیة «الفساد» بالنصب ردّا علی قوله: أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ حتی یکون الفعلان علی نسق واحد. و قرأ الآخرون: «یظهر» بفتح الیاء و الهاء علی اللزوم «الفساد» بالرفع و اراد بالفساد تبدیل الدین و عبادة غیره. و قیل: اراد بالفساد انّ موسی یقتل أبناءکم کما قتلتم أبناءهم و یستحیی نساءکم کما استحییتم نساءهم.
«و قال موسی» لمّا توعده فرعون بالقتل: إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ ای اعتصمت باللّه الذی هو ربی و ربکم و استعذت به من تسلیطه ایّاکم علیّ ایّها المتکبرون و معنی لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ ای لا یعتقد البعث و الجزاء علی الاعمال فیکون اجرا علی الاساءة، و هذا مثل قوله: وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ، و مثل قول مریم لجبرئیل لمّا تمثّل لها بشرا: إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا، و کذلک قاله سعید بن جبیر للحجاج حین علاه بالسیف.
وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ خلاف است میان علمای تفسیر که این مؤمن آل فرعون کیست و نام وی چیست. مقاتل و سدی گفتند: مردی بود قبطی ابن عمّ فرعون شوهر ماشطه دختر فرعون، پنهان از فرعون و کسان وی ایمان آورده بود بوحدانیت اللَّه پیش از مبعث موسی، گفته‌اند که صد سال ایمان خویش ازیشان پنهان داشت، همان مرد است که رب العالمین از وی حکایت کرد که: وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ... الآیة. قومی دیگر گفتند از مفسران که مردی اسرائیلی بود نه قبطی، و باین قول در آیت تقدیم و تأخیر است، تقدیره: و قال رجل مؤمن یکتم ایمانه من آل فرعون، زیرا که از آل فرعون هرگز هیچ مؤمن برنخاست. امّا نام او از قول ابن عباس و بیشترین علما حزبیل بود، و گفته‌اند خبرل، و گفته‌اند سمعان، و گفته‌اند حبیب چون بسمع وی رسید که فرعون قصد قتل موسی کرد، ایمان خویش آشکارا کرد، فرا پیش آمد و گفت: أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ. خبر درست است که عروة بن الزبیر گفت فرا عبد اللَّه بن عمرو بن العاص: مرا خبر کن از صعب‌تر کاری که مشرکان با رسول خدا کردند، گفت: رسول خدا صلوات اللَّه و سلامه علیه روزی بفناء کعبه در نماز بود، عقبة بن ابی معیط فراز آمد و منکب رسول بگرفت و جامه در گردن وی کرد و حلق وی بگرفت و به پیچید سخت تا ابو بکر صدیق فرارسید و او را از دست دشمن بستد و گفت: أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ.
قوله: وَ إِنْ یَکُ کاذِباً ای و ان یک موسی کاذبا، فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ ای و بال کذبه عائد الی نفسه، وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ قال ابو عبیدة: المراد بالبعض هاهنا الکلّ کقوله: یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُصِیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ، و المعنی: ان قتلتموه و هو صادق اصابکم کلّ ما یتوعدکم به من العذاب. و قیل: «بعض» هاهنا صلة یعنی: یصبکم الذی یعدکم. و قال اهل المعانی: هذا علی المظاهرة فی الحجاج کانه قال: اقلّ ما فی صدقه ان یصیبکم بعض الذی یعدکم و فی بعض ذلک هلاککم، فذکر البعض لیوجب الکلّ. إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الی دینه مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ المسرف الذی یتجاوز الحدّ فی المعصیة. و قیل المسرف السفاک للدم بغیر حقّ، و الکذّاب الذی یکذب مرّة بعد اخری. و قیل: کذّاب علی اللَّه عز و جل.
یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ ای قال المؤمن لفرعون و قومه: لکم الملک الیوم و انتم ظاهرون غالبون علی ارض مصر و بنی اسرائیل فاترکوا موسی و شأنه و لا تتعرّضوا لعذاب اللَّه بتکذیبه و قتله و احفظوا نعمکم بمداراته فانه ان کان صادقا فاتانا بعض ما یعد من عذاب اللَّه من یردّه و من یمنعه منّا؟ فاجابه فرعون و قال: ما أُرِیکُمْ من الرأی و النصیحة إِلَّا ما أَری لنفسی انه حقّ و صواب. قال الضحاک: ما أُرِیکُمْ إِلَّا ما أَری ای ما اعلمکم الّا ما اعلم، وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشادِ ای الّا طریق الهدی و الرشد.
وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ فی تکذیبه مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ ای مثل عذاب الامم الخالیة.
مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ ای مثل عادتهم فی الاقامة علی التکذیب حتّی اتیهم العذاب، وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ لا یهلکهم قبل ایجاب الحجّة و لا یعاقب بغیر ذنب. و قیل: معنی الآیة: انی اخاف علیکم ان یجری اللَّه فیکم من العادة ما اجراه فی قوم نوح من الطوفان او فی عاد من الریح او فی ثمود من الصیحة. و هذا تخویف من عذاب الدنیا.
ثمّ خوّفهم عذاب الآخرة فقال: وَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ یعنی یوم القیمة یدعی کلّ اناس بامامهم و ینادی بعضهم بعضا فینادی اصحاب الجنة اصحاب النار و اصحاب النار اصحاب الجنة و ینادی اصحاب الاعراف و ینادی المنادی بالسعادة و الشقاوة الّا انّ فلان بن فلان سعد سعادة لا یشقی بعدها ابدا و فلان بن فلان شقی شقاوة لا یسعد بعدها ابدا و ینادی حین یذبح الموت یا اهل الجنة خلود فلا موت و یا اهل النار خلود فلا موت. و قرئ فی الشواذ: «یوم التناد» بتشدید الدّال، و الندود النفور و ذلک انهم هربوا فندّوا فی الارض کندود الإبل اذا شردت عن اربابها، قال الضحاک: کذلک اذا سمعوا زفیر النار ندّوا هربا فلا یأتون قطرا من الاقطار الا وجدوا الملائکة صفوفا فیرجعون الی المکان الذی کانوا فیه فذلک قوله: وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها و قوله: إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا قوله: یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ای منصرفین من موقف الحساب الی النار. و قیل: فارّین غیر معجزین. ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ یعصکم من عذابه. وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ یهدیه الی دینه.
وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ یعنی یوسف بن یعقوب «من قبل» ای من قبل موسی «بالبیّنات» یعنی تعبیر الرؤیا. و قیل: شهادة الطفل علی برائته. و قیل: هو قوله: أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ. و فرعون موسی هو فرعون یوسف آمن بیوسف ثمّ ارتدّ و عاد الی کفره بعد موت یوسف و عاش حتی ادرکه موسی. و قیل: هو یوسف بن ابرهیم بن یوسف بن یعقوب اقام فیهم عشرین سنة، و القول الاوّل اصحّ و علیه اکثر المفسرین فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمَّا جاءَکُمْ بِهِ من عبادة اللَّه وحده لا شریک له، قاله ابن عباس. حَتَّی إِذا هَلَکَ ای مات قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا ای اقمتم علی کفرکم و ظننتم ان اللَّه لا یجدد علیکم الحجة و لا یأتیکم احد یدعی الرسالة و ذلک عند انقطاع الرّسل بعد یوسف زمانا طویلا. کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مشرک «مرتاب» شاک.
الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ قال الزجاج: هذا تفسیر المسرف المرتاب یعنی هم الذین یجادلون فی آیات اللَّه، ای فی ابطالها بالتکذیب بِغَیْرِ سُلْطانٍ حجّة «اتاهم» من اللَّه. و قیل: هذه الآیة عارضة فی قصّة موسی و مؤمن آل فرعون و آیة اللَّه فی هذه الآیة هی الدجال و المجادلون هم الیهود یتولّونه و ینتظرونه و یقولون هو الذی یبدّل الدین العربی.
«کبر مقتا» فیه اضمار، تأویله: کبر جدالهم و قولهم مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ قرأ ابو عمرو ابن عامر «قلب» بالتنوین، و قرأ الآخرون بالاضافة، فمن نوّن جعل الکبریاء و الجبروت نعتین من نعوت القلب و یعنی به صاحبه کقول العرب: ید بخیلة و ید یابسة یعنون صاحبها.
و فی الخبر: «زنا العینین النظر» یعنی زنا صاحبهما. و قال الشاعر: عفّ الجنان و لکن فاسق النظر.
و من اضاف جعل تقدیره: علی قلب کلّ متکبر جبار، و هی قراءة عبد اللَّه بن مسعود.
وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً کان هامان وزیر فرعون و لم یکن من القبط و لا من بنی اسرائیل یقال انه لم یغرق مع فرعون و عاش بعده زمانا شقیّا مجروبا یتکفّف الناس. و الصّرح کلّ بناء مشرف ظاهر لا یخفی علی الناظر و ان بعد، مأخوذ من التصریح و هو الاظهار. لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ.
أَسْبابَ السَّماواتِ ای طرقها و ابوابها من سماء الی سماء، فَأَطَّلِعَ إِلی إِلهِ مُوسی. و قیل: السبب ما یتوصل به الی الشی‌ء و المعنی: لعلیّ اصل الی السماء فاطلع الی اله موسی. قراءة العامّة برفع العین نسقا علی قوله: أَبْلُغُ الْأَسْبابَ. و قرأ حفص عن عاصم: «فاطلع» بنصب العین علی جواب لعلّ بالفاء. وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ ای اظنّ موسی «کاذبا» فیما یقول ان له الها غیری فی السماء ارسله الینا. قیل: امر فرعون هامان ببناء الصرح بالآجر لقوله: فَأَوْقِدْ لِی یا هامانُ عَلَی الطِّینِ... و سبق شرحه.
«و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله» هذا کقوله: زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ. وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ قرأ اهل الکوفة و یعقوب: «و صدّ» بضمّ الصاد نسقا علی قوله: زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ، قال ابن عباس: صدّه اللَّه عن سبیل الهدی. قرأ الآخرون بالفتح، ای و صدّ فرعون الناس عن السبیل. وَ ما کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبابٍ التباب الهلاک و الفساد و الخسار و الضیاع من قوله تعالی: وَ ما زادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ و قوله: تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ.
برگردان به زبان ساده
قوله: رَفِیعُ الدَّرَجاتِ رفیع بمعنی رافع است همچون سمیع بمعنی سامع، میگوید: بردارنده درجه‌های بندگان است زبر یکدیگر چه در دنیا چه در عقبی. در دنیا آنست که فرمود: وَ رَفَعَ بَعْضَکُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَبْلُوَکُمْ فِی ما آتاکُمْ برداشت شما را از بر یکدیگر درجه‌ها افزونی، یکی را بدانش یکی را بنسب یکی را بمال یکی را بشرف یکی را بصورت یکی را بصوت یکی را بقوّت. جای دیگر فرمود: وَ رَفَعْنا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِیَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضاً سُخْرِیًّا برداشتیم ایشان را زبر یکدیگر در عز و مال در رزق و معیشت یکی مالک یکی مملوک یکی خادم یکی مخدوم یکی فرمان ده یکی فرمان بر. اما درجات عقبی آنست که گفت: وَ لَلْآخِرَةُ أَکْبَرُ دَرَجاتٍ وَ أَکْبَرُ تَفْضِیلًا سرای آن جهانی مه در کما بیشی و مه در افزونی دادن بر یکدیگر، هر که در دنیا بمعرفت و طاعت افزون‌تر در عقبی بحق نزدیک‌تر و کرامت وی بیشتر. مصطفی علیه الصلاة و السلام گفت: «ان ادنی اهل الجنة منزلة لمن ینظر الی جنانه و ازواجه و نعیمه و خدمه و سرره مسیرة الف سنة و اکرمهم علی اللَّه من ینظر الی وجهه غدوة و عشیة».
هوش مصنوعی: خداوند درجات بندگان را افزایش می‌دهد و این به معنای بالابردن مقام آنها است. در دنیا، این به این معنا است که انسان‌ها در زمینه‌های مختلف از جمله دانش، نژاد، ثروت، شرافت، ظاهر، صدا و قدرت از یکدیگر بالاتر یا پایین‌تر هستند. خداوند در قرآن اشاره می‌کند که برخی را بر برخی دیگر در درجات مختلف قرار داده تا آنها را بیازماید. در زندگی دنیوی، بعضی افراد مالک، برخی خادم و برخی دیگر فرمانده هستند. اما در آخرت، درجات بالاتر و تفاوت‌های بیشتری وجود دارد. هر کس که در دنیا از نظر معرفت و اطاعت بیشتر تلاش کند، در آخرت مقام بالاتری خواهد داشت. پیامبر اکرم (ص) نیز فرمودند که پایین‌ترین مقام در بهشت برای کسی است که به بهشت خود و نعمت‌هایش نگاه کند و سایرین از او عزیزتر کسی هستند که هر روز صبح و شام به وجه خداوند نگاه کند.
و روی «ان اسفل اهل الجنة درجة لیعطی مثل ملک الدنیا کلها عشر مرار و انه لیقول: ای رب لو اذنت لی اطعمت اهل الجنة و سقیتهم لم ینقص ذلک مما عندی شیئا، و انّ له من الحور العین ثنتین و سبعین زوجة سوی ازواجه من الدنیا»
هوش مصنوعی: در پایین‌ترین درجه بهشت، شخصی قرار دارد که آرزو می‌کند ای کاش اجازه می‌دادند تا به اهل بهشت غذا بدهد و آب بنوشانید، زیرا او باور دارد که این کار هیچ چیزی از نعمت‌های او کم نخواهد کرد. همچنین او دارای هفتاد و دو همسر از حوری‌های بهشتی است، علاوه بر همسرانش از دنیا.
و روی «انّ اخس اهل الجنة درجة و لیس فیها خسیس رجل له قصر من یاقوتة حمراء له اربعة ابواب فباب تدخل منه الملائکة بالتحیة من عند اللَّه و باب تدخل علیه منه ازواجه من الحور العین و باب یدخل علیه منه خدمه من الولدان و باب ینظر منه الی وجه ربه تبارک و تعالی و هو اکرم الأبواب».
هوش مصنوعی: طبق روایات، پایین‌ترین مقام در بهشت به فردی اختصاص دارد که دارای یک قصر بسیار زیبا و باارزش از یاقوت قرمز است که چهار در دارد. از یکی از این درها، فرشتگان با سلام و احترام از جانب خداوند وارد می‌شوند. از در دیگر، همسرانش از حورالعین وارد می‌شوند. از در سوم، خدمتی که به او اختصاص دارد، وارد می‌شوند. و از در چهارم، او می‌تواند چهره مبارک پروردگارش را مشاهده کند که این در، بهترین و باارزش‌ترین درهاست.
و قیل: رَفِیعُ الدَّرَجاتِ ای رافع السماوات بعضها فوق بعض.
هوش مصنوعی: گفته شده است: رفیع الدرجات به معنای بالابرنده آسمان‌ها یکی بر روی دیگری است.
ذُو الْعَرْشِ یعنی هو علی العرش. و قیل: خالق العرش. و العرش عند العرب سریر الملک. یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ الروح هاهنا هو الوحی کقوله: أَوْحَیْنا إِلَیْکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا سمّی روحا لانّ حیاة القلب به کما انّ حیاة الاجساد بالارواح قال ابن عباس مِنْ أَمْرِهِ ای من قضائه. و قیل: من قوله. و قال مقاتل: معناه یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ ای بامره.
هوش مصنوعی: ذوالعرش به معنای صاحب عرش است و برخی آن را به خالق عرش نیز تعبیر کرده‌اند. در زبان عربی، عرش به معنای تخت سلطنت است. خداوند روح را به اراده و فرمان خود نازل می‌کند. این روح در اینجا به وحی تعبیر می‌شود و به همین دلیل است که به آن روح گفته می‌شود؛ زیرا زندگی قلب به آن وابسته است، همان‌طور که زندگی اجساد به روح‌هایشان بستگی دارد. ابن عباس گفته که "از امر او" به معنای قضا و تقدیر الهی است، و برخی دیگر گفته‌اند که منظور از "امر" همان گفته خداست. همچنین مقاتل اشاره کرده که منظور از اینکه خداوند روح را نازل می‌کند، به این معناست که او به فرمان خود این کار را انجام می‌دهد.
عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ ای علی من یختصه بالرسالة. یخاطب بهذا من کره نبوة محمد (ص). «لینذر» ای لینذر النبی بالوحی یَوْمَ التَّلاقِ و هو یوم القیمة یتلاقی فیه الاوّلون و الآخرون و الجنّ و الانس و اهل السماء و الارض و الظالم و المظلوم و قیل: یلتقی فیه الخالق و الخلق. و قیل: معناه یوم یلقی فیه المرء عمله. و قیل: تتلقّاهم الملائکة.
هوش مصنوعی: خداوند به هر کسی از بندگانش که بخواهد، می‌پردازد و کسانی را که مختص به پیامبری هستند، خطاب قرار می‌دهد. این آیه به کسانی اشاره می‌کند که از نبوت محمد (ص) ناراضی هستند. «لینذر» به معنای آن است که پیامبر در روز قیامت به وسیله وحی انذار می‌شود، که روزی است که در آن، اولیاء و دیگران، جن و انس، اهل آسمان و زمین، ظالم و مظلوم، و به گفته‌ای، خالق و مخلوق ملاقات می‌کنند. همچنین این روز به معنای روزی است که انسان عمل خود را می‌بیند و ممکن است به این معنا باشد که فرشتگان آنها را استقبال می‌کنند.
یَوْمَ هُمْ بارِزُونَ من قبورهم ظاهرون لا یسترهم شی‌ء و یکشف ما کان مستورا من امرهم، لا یَخْفی عَلَی اللَّهِ مِنْهُمْ شَیْ‌ءٌ، کقوله: یَوْمَئِذٍ تُعْرَضُونَ لا تَخْفی مِنْکُمْ خافِیَةٌ.
هوش مصنوعی: در آن روز، افراد از قبرهای خود بیرون می‌آیند و هیچ چیزی نمی‌تواند آنها را بپوشاند. همه‌ی مسائل پنهان آنها روشن می‌شود و هیچ چیز از دید خداوند پنهان نیست. در آن روز، همگی به نمایش گذاشته می‌شوند و هیچ راز و پنهانی از آنها مخفی نمی‌ماند.
و قیل: لا یبقی احد الّا حضر ذلک الموقف و لا یخفی شی‌ء من اعمالهم التی عملوها. و یقول اللَّه فی ذلک الیوم بعد فناء الخلق و بعد ان یطوی السماوات و الارض بیدیه: لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ؟ و لا احد یجیبه فیجیب نفسه فیقول: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ الذی قهر الخلائق بالموت.
هوش مصنوعی: هیچ کس باقی نخواهد ماند مگر اینکه در آن صحنه حاضر خواهد شد و هیچ چیز از اعمالشان که انجام داده‌اند، پنهان نمی‌ماند. در آن روز، پس از نابودی مخلوقات و زمانی که خداوند آسمان‌ها و زمین را با دست‌های خود جمع کند، میگوید: "امروز مالکیت برای کیست؟" و هیچ کس به او پاسخ نخواهد داد. سپس خود خداوند جواب می‌دهد: "برای الله، یگانه و قهار است که مخلوقات را با مرگ شکست داده است."
و قال بعض المفسرین: یقول اللَّه ذلک لخلائق تقریرا لهم علی ان الملک له لان الکفّار کانوا ینازعونه فی الملک لعبادتهم غیره فیجیب الجمیع: لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ یقوله المؤمن تلذّذا و یقوله الکافر صغارا و هو انا و علی سبیل التحسّر و الندامة. روی عن ابن مسعود رضی اللَّه عنه قال: یجمع اللَّه عز و جل الخلق یوم القیمة فی صعید واحد بارض بیضاء کانها سبیکة فضّة لم یعض اللَّه فیها قطّ فاوّل ما یتکلّم به ان ینادی لِمَنِ الْمُلْکُ الْیَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ.
هوش مصنوعی: برخی از مفسران گفته‌اند که خداوند این جمله را به موجودات میگوید تا آنها را به یاد بیاورد که سلطنت از آن اوست، زیرا کافران در زمان زندگیشان به او اعتراض می‌کردند و سلطنت را به غیر او نسبت می‌دادند. در اینجا همه پاسخ می‌دهند: «برای خداوند یگانه و قهار است». این را مومنان از روی لذت و خوشحالی می‌گویند، در حالی که کافران از روی انحطاط و ندامت این را می‌گویند. ابن مسعود بیان کرده است که خداوند در روز قیامت همه موجودات را در یک مکان جمع می‌کند، در زمین سفیدی که مانند نقره است و هیچ کس در آنجا قدم نگذاشته است. اولین سخنی که خداوند در آن روز میگوید این است: «مالکیت امروز از آن کیست؟ تنها برای خداوند یگانه و قهار است».
الْیَوْمَ تُجْزی کُلُّ نَفْسٍ بِما کَسَبَتْ لا ظُلْمَ الْیَوْمَ و روی انه جل جلاله یقول: «انا الدیّان و هذا یوم الذین الا لا ظلم الیوم الا لا یمزّ بی الیوم ظلم ظالم حتی آخذ لمظلومه منه ظلامته و عزّتی لاقصنّ من القرناء الجمّاء ستعلمون الیوم من اصحاب الکرم».
هوش مصنوعی: امروز هر کسی به خاطر اعمالش جزا داده می‌شود و امروز هیچ ظلمی وجود ندارد. پروردگار عزیز می‌فرماید: "من قاضی هستم و این روز، روز عدالت است. امروز هیچ ظلمی نیست و ظلم ظالمی به حساب نخواهد آمد، حتی اگر بخواهم حق مظلوم را از ظالم بستانم. به عزت خود قسم که از آن دسته افراد، که خواب و غفلت در چشمانشان است، انتقام خواهم گرفت. امروز خواهید دید که چه کسانی دارای عطوفت و کرامت هستند."
وَ أَنْذِرْهُمْ یَوْمَ الْآزِفَةِ ای انذر یا محمد اهل مکة یوم القیمة. سمیت القیمة آزفة لقربها، أَزِفَتِ الْآزِفَةُ ای قربت القیامة. قال اللَّه تعالی: اقْتَرَبَتِ السَّاعَةُ اقْتَرَبَ لِلنَّاسِ حِسابُهُمْ عَسی أَنْ یَکُونَ قَرِیباً وَ اقْتَرَبَ الْوَعْدُ الْحَقُّ لَعَلَّ السَّاعَةَ قَرِیبٌ وَ نَراهُ قَرِیباً و فی الخبر: «انا النذیر و الموت المغیر و الساعة الموعد بعثت انا و الساعة کهاتین ان کادت لتسبقنی».
هوش مصنوعی: پیامبر محمد (ص) به اهل مکه هشدار بده که روز قیامت نزدیک است. به همین دلیل، از آن به "آزفة" یاد شده است، چون به وقوع آن نزدیک شده‌ایم. خداوند در قرآن می‌فرماید: "ساعت نزدیک شده و حساب آنها به زودی فرا می‌رسد." همچنین وعده داده شده که روز حق نزدیک است و ممکن است وقوع آن سریع باشد. در حدیثی آمده است که پیامبر (ص) می‌فرماید: "من نذیر هستم و مرگ تغییر دهنده و ساعت وعده‌گاه، من و ساعت به این اندازه به یکدیگر نزدیک هستیم که ممکن است یکی از ما زودتر بیفتد."
إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ و ذلک ان الکفار اذا عاینوا النار فی الآخرة زالت قلوبهم عن اماکنها من الخوف حتی تصیر الی الحناجر فلا هی تعود الی اماکنها و لا تخرج من افواههم فیموتوا و یستریحوا. و قیل: ینتفخ السحر جبنا فیرفع القلب الی الحنجرة. و قیل: یَوْمَ الْآزِفَةِ یوم الوقت وقت خروج الروح إِذِ الْقُلُوبُ لَدَی الْحَناجِرِ. کاظِمِینَ ای مکروبین ممتلئین خوفا و حزنا، و الکظم تردّد الغیظ و الخوف و الحزن فی القلب حتی یصیق. و قیل: «کاظمین» ای سکوتا لا معذرة لهم. ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ قریب ینفعهم وَ لا شَفِیعٍ یُطاعُ فیشفع فیهم.
هوش مصنوعی: در آن زمان که دل‌ها به شدت تحت فشار قرار می‌گیرند و به حنجره‌ها نزدیک می‌شوند، زیرا کفّار وقتی آتش جهنم را در آخرت مشاهده می‌کنند، از ترس و وحشت قلب‌هایشان از جا کنده می‌شود و به حنجره‌ها منتقل می‌شود؛ نه می‌توانند به حالت طبیعی خود بازگردند و نه از دهانشان خارج شوند، به گونه‌ای که به مرگ نزدیک می‌شوند و آرزو می‌کنند که راحت شوند. گفته شده که در آن روز، دل‌ها به خاطر ترس به حنجره‌ها می‌رسند و در آن لحظه، ترس و نگرانی در دل‌ها به حدی می‌رسد که انسان‌ها را از خود بی‌خود می‌کند. همچنین ممکن است که اشاره شود که «کاظمین» به معنای افرادی است که در سکوت و بدون هیچ بهانه‌ای گرفتارند. برای ظالمین نه آب گرم نزدیکی وجود دارد تا به آنها منفعتی برساند و نه شفیع و واسطه‌ای که بتواند برایشان شفاعت کند.
یَعْلَمُ خائِنَةَ الْأَعْیُنِ یعنی النظرة الخائنة و هی اللحظة الثانیة.
هوش مصنوعی: یعنی خدا به خیانت چشم‌ها آگاه است و این اشاره به نگاهی است که ناپسند و خائنانه است و لحظه‌ای کوتاه را در بر می‌گیرد.
و فی الخبر: «یا بن آدم لک النظرة الاولی فما بال الثانیة»؟
هوش مصنوعی: در این روایت آمده است که: ای فرزند آدم، تو اجازه داری به بار اول نگاه کنی، اما درباره نگاه دوم چه می‌گویی؟
و قیل: هی مسارقة النظر الی ما لا یحلّ و قیل: هی الرمز بالعین علی وجه العیب و الخائنة و الخیانة مصدران کالکاذبة و الخاطئة. وَ ما تُخْفِی الصُّدُورُ ای یعلم ما یسرّ کلّ امرئ فی قلبه من الخیر و الشرّ.
هوش مصنوعی: برخی بر این باورند که نگاه کردن به چیزهایی که نگاه به آنها جایز نیست، نوعی دزدی از نظر محسوب می‌شود و برخی دیگر آن را به عنوان علامتی با چشم برای نشان دادن عیب‌ها و خیانت‌ها معرفی کرده‌اند. همچنین، این کلمه به معنای چیزی است که در دل‌ها پنهان است؛ یعنی او می‌داند که هر فردی در دل خود چه خیری یا شری دارد.
وَ اللَّهُ یَقْضِی بِالْحَقِّ ای بالعدل و یجزی المحسن و المسی‌ء وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ یعنی الاوثان لا یَقْضُونَ بِشَیْ‌ءٍ لانها لا تعلم شیئا و لا تقدر علی شی‌ء و لیسوا باهل القضاء اصلا. قرأ نافع «تدعون» بتاء المخاطبة. و قرأ الآخرون بالیای. إِنَّ اللَّهَ هُوَ السَّمِیعُ لاقوال الخلق الْبَصِیرُ بافعالهم.
هوش مصنوعی: خداوند به حق و انصاف قضاوت می‌کند و نیکوکاران و بدکاران را پاداش می‌دهد. آن‌هایی که غیر از خدا را می‌خوانند، یعنی بت‌ها، نمی‌توانند قضاوتی داشته باشند زیرا هیچ چیز نمی‌دانند و قدرتی در ایجاد تغییر ندارند و اصلاً لایق قضاوت نیستند. بعضی از قاریان، "(تدعون)" را با "ت" خوانده‌اند و بقیه با "ی". به‌راستی خداوند شنونده‌ی گفتار مردم و بینا به اعمال آن‌هاست.
ثمّ خوّف کفّار مکة فقال: أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ کانُوا مِنْ قَبْلِهِمْ کعاد و ثمود و قوم لوط «کانوا هم اشدّ منهم هاهنا عماد و فصل.
هوش مصنوعی: سپس دشمنان مکه را به ترس انداخت و گفت: آیا در زمین سیر نکردند تا ببینند عاقبت کسانی که قبل از آنها بودند چگونه بود؟ مانند قوم عاد، ثمود و قوم لوط که از آنها قوی‌تر بودند.
قیل: هو تأکید للضمیر الذی هو اسم کان. و قرأ ابن عامر «اشدّ منکم قوّة» بالکاف علی الرجوع عن الغیبة الی الخطاب و هو حسن. وَ آثاراً فِی الْأَرْضِ یعنی اکثر زراعة و عمارة و ابنیة و اشدّ لها طلبا و ابعد غایة. و قیل: اکثر جیشا و اموالا و ملکا فی الارض من اهل مکة فلم ینفعهم ذلک فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ بِذُنُوبِهِمْ وَ ما کانَ لَهُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ واقٍ یقیهم من اللَّه.
هوش مصنوعی: کلمه "قیل" به تأکید بر ضمبری اشاره دارد که به اسم "کان" مربوط می‌شود. ابن عامر آیه "اشدّ منکم قوّة" را با کاف خوانده که به سمت خطاب برمی‌گردد و این کار خوبی است. "آثاراً فِی الْأَرْضِ" به معنای افزایش زراعت، عمران، ساختمان‌ها و جستجوی شدیدتر برای آنها و همچنین دورتر بودن از هدف است. همچنین گفته شده که اهل مکه از نظر ثروت، اموال و ملک بیشتر از دیگران بودند، اما این چیزها برایشان مفید واقع نشد و خدا آنها را به خاطر گناهانشان کیفر داد و هیچ‌گونه حمایتی از جانب خداوند نداشتند که آنها را از عذاب او نجات دهد.
ذلِکَ بِأَنَّهُمْ ای ذلک الاخذ بسبب انهم کانَتْ تَأْتِیهِمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّناتِ ای بالآیات الدالّة علی وحدانیته فَکَفَرُوا فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ کرّر فَأَخَذَهُمُ اللَّهُ لبیان علّة الاخذ إِنَّهُ قَوِیٌّ فی امره و سلطانه، شَدِیدُ الْعِقابِ اذا عاقب.
هوش مصنوعی: این به خاطر این است که به آنها رسولانی که آیات روشنی از وحدانیت خدا را برایشان می‌آوردند، فرستاده می‌شد. اما آنها کافر شدند و به این دلیل خداوند آنها را مجازات کرد. این تأکید بر قدرت و سلطنت خداوند و همچنین شدت عذاب او در زمان مجازات است.
وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا مُوسی بِآیاتِنا التسع وَ سُلْطانٍ مُبِینٍ حجة ظاهرة قاهرة للباطل یعنی عصاه.
هوش مصنوعی: ما موسی را با نه نشانه و دلیل آشکاری فرستادیم که بر باطل غلبه کند، یعنی عصای او.
إِلی فِرْعَوْنَ وَ هامانَ وَ قارُونَ کان فرعون الملک و هامان وزیره، فَقالُوا ساحِرٌ کَذَّابٌ ای موسی ساحر حین اخرج یده بیضاء و حین صارت العصا حیّة، کذّاب حین زعم انه رسول رب العالمین.
هوش مصنوعی: به فرعون و هامان و قارون آمدند. فرعون پادشاه بود و هامان وزیر او. آنها گفتند: «ای موسی، تو ساحری دروغگو هستی!» وقتی که دستش را بیرون آورد و سفیدی‌اش آشکار شد و وقتی که عصا تبدیل به مار شد، آنها او را دروغگو خواندند و گفتند که او ادعا می‌کند پیام‌آور خداوند جهانیان است.
فَلَمَّا جاءَهُمْ بِالْحَقِّ ای فلمّا جاءهم موسی بالدین الحق، مِنْ عِنْدِنا قالُوا ای قال فرعون و قومه: اقْتُلُوا أَبْناءَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ قال قتادة: هذا القتل غیر القتل الاوّل فی الزمن الذی کان یخافهم سببا لزوال ملکه عند مولد موسی علیه السلام، انما هذه القتلة کانت عقوبة لمن آمن بموسی لیصدّوهم بقتل الأبناء عن متابعة موسی وَ اسْتَحْیُوا نِساءَهُمْ یعنی للخدمة و غیرها و کان یزوّج بناتهم من القبط. وَ ما کَیْدُ الْکافِرِینَ إِلَّا فِی ضَلالٍ عمّم الاخبار فتضمّن کید فرعون و جنوده.
هوش مصنوعی: وقتی موسی به همراه دین حق از سوی خداوند به سراغ آنها آمد، فرعون و قومش گفتند: "باید فرزندان کسانی را که به موسی ایمان آورده‌اند، بکشیم." قتاده میگوید این قتل، با قتل اول در زمان تولد موسی که آنها از ترس قدرتشان انجام دادند، متفاوت است. این بار، هدفشان تنبیه کسانی بود که به موسی ایمان آورده بودند، تا با کشتن فرزندان آنها، آنها را از پیروی موسی بازدارند. آنها همچنین زن‌هایشان را که برای خدمت و کارهای دیگر بود، مورد استفاده قرار می‌دادند و دخترانشان را به مردان قبطی می‌دادند. در واقع، همه تدابیر کافران جز در گمراهی نخواهد بود و این پیام شامل توطئه‌های فرعون و یارانش نیز می‌شود.
وَ قالَ فِرْعَوْنُ لاشراف قومه: ذَرُونِی أَقْتُلْ مُوسی انما قال هذا بعد قولهم له: أَرْجِهْ وَ أَخاهُ کانوا یزعمون ان موسی ساحر فان قتله فرعون هلک فمنعوه عن قتله. و قیل: خوّفوه من قتله و قالوا: لا نأمن ان نعجز أو ینالنا من الاهة و عصاه مکروه.
هوش مصنوعی: فرعون به اشراف قومش گفت: "بگذارید من موسی را بکشید." او این را بعد از این گفت که آنها به او گفتند: "او و برادرش را تاخیر بینداز." زیرا آنها معتقد بودند که موسی یک جادوگر است و اگر فرعون او را بکشند، خود فرعون از بین خواهد رفت، بنابراین جلوی او را گرفتند. همچنین گفته می‌شود که آنها وی را از کشتن موسی ترساندند و گفتند: "ما نمی‌دانیم که آیا می‌توانیم او را شکست دهیم یا اینکه ممکن است آسیب به ما برسد."
وَ لْیَدْعُ رَبَّهُ ای و لیدع موسی ربه الذی یزعم انه ارسله فیمنعه منّا، إِنِّی أَخافُ أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ الذی انتم علیه أَوْ أَنْ یُظْهِرَ فِی الْأَرْضِ الْفَسادَ قرأ یعقوب و اهل الکوفة «اوان»، و قرأ الآخرون: «و ان»، و قرأ اهل المدینة و البصرة و حفص: «یظهر» بضمّ الیاء و کسر الهاء علی التعدیة «الفساد» بالنصب ردّا علی قوله: أَنْ یُبَدِّلَ دِینَکُمْ حتی یکون الفعلان علی نسق واحد. و قرأ الآخرون: «یظهر» بفتح الیاء و الهاء علی اللزوم «الفساد» بالرفع و اراد بالفساد تبدیل الدین و عبادة غیره. و قیل: اراد بالفساد انّ موسی یقتل أبناءکم کما قتلتم أبناءهم و یستحیی نساءکم کما استحییتم نساءهم.
هوش مصنوعی: او (فرعون) باید به پروردگار خود دعا کند، به موسی که ادعا می‌کند او را فرستاده، و او را از ما بازدارد؛ زیرا من می‌ترسم که دین شما را تغییر دهد که بر آن هستید یا اینکه در زمین فساد ایجاد کند. برخی مانند یعقوب و اهل کوفه به شکل «اوان» خوانده‌اند و دیگران به «و ان». اهل مدینه و بصره و حفص «یظهر» را با ضمه بر یاء و کسره بر هاء خوانده‌اند که نشان دهنده‌ی تعدی و به معنای «فساد» به مفعول است، تا فعل‌ها همگون باشد. دیگران «یظهر» را با فتح یاء و هاء و به معنای لزوم و «فساد» را به صورت رفع خوانده‌اند، و در اینجا فساد به تغییر دین و عبادت خداوند دیگری اشاره دارد. همچنین گفته شده که منظور از فساد این است که موسی فرزندان شما را خواهد کشت همان‌طور که شما فرزندان آنها را کشتید و زنان شما را به اسارت خواهد گرفت همان‌طور که شما زنان آنها را به اسارت درآورده‌اید.
«و قال موسی» لمّا توعده فرعون بالقتل: إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ مِنْ کُلِّ مُتَکَبِّرٍ لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ ای اعتصمت باللّه الذی هو ربی و ربکم و استعذت به من تسلیطه ایّاکم علیّ ایّها المتکبرون و معنی لا یُؤْمِنُ بِیَوْمِ الْحِسابِ ای لا یعتقد البعث و الجزاء علی الاعمال فیکون اجرا علی الاساءة، و هذا مثل قوله: وَ إِنِّی عُذْتُ بِرَبِّی وَ رَبِّکُمْ أَنْ تَرْجُمُونِ، و مثل قول مریم لجبرئیل لمّا تمثّل لها بشرا: إِنِّی أَعُوذُ بِالرَّحْمنِ مِنْکَ إِنْ کُنْتَ تَقِیًّا، و کذلک قاله سعید بن جبیر للحجاج حین علاه بالسیف.
هوش مصنوعی: موسی وقتی که فرعون او را تهدید به قتل کرد، گفت: «من به پروردگارم و پروردگار شما پناه می‌برم از هر متکبری که به روز حساب ایمان ندارد.» این نشان می‌دهد که او به خدا که پروردگار خود و فرعون است، پناه برد و از تسلط چنین افرادی بر خود درخواست کمک کرد. همچنین اشاره‌ای به این دارد که شخص متکبر به روز قیامت و جزای اعمال ایمان ندارد، به این معنا که او به وجود بعد از مرگ و پاداش نیک یا بد بر اساس اعمال اعتقادی ندارد. این مانند گفتار دیگران است که به خدا پناه می‌برند، مانند مریم که به جبرئیل گفت: «اگر تو پرهیزکار هستی، به خداوند رحمان پناه می‌برم.» و همچنین روایت دیگری از سعید بن جبیر وجود دارد که هنگام تهدید شدن از سوی حجاج از خداوند کمک خواسته است.
وَ قالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ خلاف است میان علمای تفسیر که این مؤمن آل فرعون کیست و نام وی چیست. مقاتل و سدی گفتند: مردی بود قبطی ابن عمّ فرعون شوهر ماشطه دختر فرعون، پنهان از فرعون و کسان وی ایمان آورده بود بوحدانیت اللَّه پیش از مبعث موسی، گفته‌اند که صد سال ایمان خویش ازیشان پنهان داشت، همان مرد است که رب العالمین از وی حکایت کرد که: وَ جاءَ رَجُلٌ مِنْ أَقْصَی الْمَدِینَةِ یَسْعی قالَ یا مُوسی إِنَّ الْمَلَأَ یَأْتَمِرُونَ بِکَ لِیَقْتُلُوکَ... الآیة. قومی دیگر گفتند از مفسران که مردی اسرائیلی بود نه قبطی، و باین قول در آیت تقدیم و تأخیر است، تقدیره: و قال رجل مؤمن یکتم ایمانه من آل فرعون، زیرا که از آل فرعون هرگز هیچ مؤمن برنخاست. امّا نام او از قول ابن عباس و بیشترین علما حزبیل بود، و گفته‌اند خبرل، و گفته‌اند سمعان، و گفته‌اند حبیب چون بسمع وی رسید که فرعون قصد قتل موسی کرد، ایمان خویش آشکارا کرد، فرا پیش آمد و گفت: أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ. خبر درست است که عروة بن الزبیر گفت فرا عبد اللَّه بن عمرو بن العاص: مرا خبر کن از صعب‌تر کاری که مشرکان با رسول خدا کردند، گفت: رسول خدا صلوات اللَّه و سلامه علیه روزی بفناء کعبه در نماز بود، عقبة بن ابی معیط فراز آمد و منکب رسول بگرفت و جامه در گردن وی کرد و حلق وی بگرفت و به پیچید سخت تا ابو بکر صدیق فرارسید و او را از دست دشمن بستد و گفت: أَ تَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ یَقُولَ رَبِّیَ اللَّهُ وَ قَدْ جاءَکُمْ بِالْبَیِّناتِ مِنْ رَبِّکُمْ.
هوش مصنوعی: در میان علمای تفسیر اختلاف نظر وجود دارد که مؤمن آل فرعون که در قرآن ذکر شده، چه کسی بوده و نامش چیست. برخی از اساتید مانند مقاتل و سدی معتقدند او مردی قبطی بوده، پسر عموی فرعون و همسر زن آرایشگر دختر فرعون، که به طور مخفیانه قبل از بعثت موسی به خداوند ایمان آورده بود و در مدت صد سال، ایمانش را از فرعون و اطرافیانش پنهان کرده بود. این شخص کسی است که خداوند در قرآن از او یاد کرده و میگوید: "و یک مرد از دورترین نقطه شهر آمد و گفت: ای موسی، مردم در حال مشورت درباره تو هستند تا تو را بکشند..."
اما برخی دیگر از مفسران معتقدند که او یک مرد اسرائیلی بوده نه قبطی. طبق این نظر، جمله به گونه‌ای بازنویسی شده که به معنای این باشد که "مردی مؤمن از آل فرعون که ایمانش را پنهان می‌کرد..." زیرا تا به حال هیچ مؤمن دیگری از آل فرعون ظهور نکرده است. بر اساس نقل ابن عباس و بسیاری دیگر، نام او حزبیل ذکر شده و همچنین نام‌های دیگری مانند خبرل، سمعان و حبیب نیز برای او آمده است. وقتی خبر به او رسید که فرعون درصدد کشتن موسی است، ایمانش را علنی کرد و گفت: "آیا شما مردی را می‌کشید که میگوید پروردگار من خداست؟"
علاوه بر این، عروة بن الزبیر درباره یکی از سخت‌ترین کارهایی که مشرکان با رسول خدا کردند، kể کرد که رسول خدا در حال نماز در کنار کعبه بود و عقبة بن ابی معیط به او حمله کرد و او را خفه کرد تا اینکه ابوبکر صدیق به کمک او آمد و نجاتش داد و گفت: "آیا شما مردی را می‌کشید که میگوید پروردگار من خداست و از طرف پروردگارتان معجزات آورده؟"
قوله: وَ إِنْ یَکُ کاذِباً ای و ان یک موسی کاذبا، فَعَلَیْهِ کَذِبُهُ ای و بال کذبه عائد الی نفسه، وَ إِنْ یَکُ صادِقاً یُصِبْکُمْ بَعْضُ الَّذِی یَعِدُکُمْ قال ابو عبیدة: المراد بالبعض هاهنا الکلّ کقوله: یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُصِیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ، و المعنی: ان قتلتموه و هو صادق اصابکم کلّ ما یتوعدکم به من العذاب. و قیل: «بعض» هاهنا صلة یعنی: یصبکم الذی یعدکم. و قال اهل المعانی: هذا علی المظاهرة فی الحجاج کانه قال: اقلّ ما فی صدقه ان یصیبکم بعض الذی یعدکم و فی بعض ذلک هلاککم، فذکر البعض لیوجب الکلّ. إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الی دینه مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذَّابٌ المسرف الذی یتجاوز الحدّ فی المعصیة. و قیل المسرف السفاک للدم بغیر حقّ، و الکذّاب الذی یکذب مرّة بعد اخری. و قیل: کذّاب علی اللَّه عز و جل.
هوش مصنوعی: اگر موسی دروغگو باشد، دروغش به خودش برمی‌گردد. اما اگر او راست بگوید، شما به برخی از عذابی که به شما وعده داده شده است، دچار خواهید شد. گفته شده که "برخی" در اینجا به معنای "همه" است، مشابه این جمله که خداوند می‌خواهد آنها را به برخی از گناهانشان دچار کند. بنابراین، اگر او را بکشید و او راست گو باشد، همه عذابی که به شما تهدید کرده، به شما خواهد رسید. برخی نیز گفته‌اند که "برخی" اشاره به یک ارتباط دارد، یعنی آنچه که وعده داده شده بر شما نازل خواهد شد. از دیدگاه برخی دیگر، این جمله به معنای این است که حتی در صورت صداقت او، ممکن است شما بخشی از آنچه را که وعده داده شده، تجربه کنید که در برخی از آن هلاکت شما نهفته است. لذا ذکر "برخی" به معنای الزام به "همه" است. خداوند کسی را به دین خود هدایت نمی‌کند که اسراف‌کار و دروغگو باشد. اسراف‌کار به معنای تجاوز از حد در گناه است و ممکن است به فردی اشاره داشته باشد که بدون حق خون‌ریزی کند و دروغگو نیز به کسی اشاره دارد که به طور مکرر دروغ میگوید. همچنین ممکن است به کسی که دروغی به خداوند نسبت می‌دهد، اشاره داشته باشد.
یا قَوْمِ لَکُمُ الْمُلْکُ ای قال المؤمن لفرعون و قومه: لکم الملک الیوم و انتم ظاهرون غالبون علی ارض مصر و بنی اسرائیل فاترکوا موسی و شأنه و لا تتعرّضوا لعذاب اللَّه بتکذیبه و قتله و احفظوا نعمکم بمداراته فانه ان کان صادقا فاتانا بعض ما یعد من عذاب اللَّه من یردّه و من یمنعه منّا؟ فاجابه فرعون و قال: ما أُرِیکُمْ من الرأی و النصیحة إِلَّا ما أَری لنفسی انه حقّ و صواب. قال الضحاک: ما أُرِیکُمْ إِلَّا ما أَری ای ما اعلمکم الّا ما اعلم، وَ ما أَهْدِیکُمْ إِلَّا سَبِیلَ الرَّشادِ ای الّا طریق الهدی و الرشد.
هوش مصنوعی: ای قوم! شما امروز در این سرزمین سلطه‌دار و پیروز هستید و بر مصر تسلط دارید. موسی را رها کنید و به کار او پرداخته نشود؛ چرا که اگر او راست بگوید، ممکن است عذابی از سوی خدا بیاید که هیچ‌کس نمی‌تواند آن را دفع کند. فرعون در پاسخ گفت: من فقط آنچه را که به نفع خود می‌دانم به شما می‌گویم و هیچ چیزی جز راه راست را به شما هدایت نمی‌کنم.
وَ قالَ الَّذِی آمَنَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ فی تکذیبه مِثْلَ یَوْمِ الْأَحْزابِ ای مثل عذاب الامم الخالیة.
هوش مصنوعی: و شخصی که ایمان آورده بود گفت: ای قوم من، من می‌ترسم که برای شما عذابی مانند عذاب روز احزاب (عذاب اقوام گذشته) بیفتد.
مِثْلَ دَأْبِ قَوْمِ نُوحٍ وَ عادٍ وَ ثَمُودَ وَ الَّذِینَ مِنْ بَعْدِهِمْ ای مثل عادتهم فی الاقامة علی التکذیب حتّی اتیهم العذاب، وَ مَا اللَّهُ یُرِیدُ ظُلْماً لِلْعِبادِ لا یهلکهم قبل ایجاب الحجّة و لا یعاقب بغیر ذنب. و قیل: معنی الآیة: انی اخاف علیکم ان یجری اللَّه فیکم من العادة ما اجراه فی قوم نوح من الطوفان او فی عاد من الریح او فی ثمود من الصیحة. و هذا تخویف من عذاب الدنیا.
هوش مصنوعی: این متن به بیان این موضوع می‌پردازد که برخی اقوام گذشته مانند قوم نوح، عاد و ثمود به خاطر قائل شدن به دروغ و عدم پذیرش حقایق، عذاب‌هایی را متحمل شدند. خداوند صریحاً به بندگان خود ظلم نمی‌کند و قبل از اینکه حجت را بر آنها بیاورد، عذابشان نمی‌کند و بدون گناهی آنها را مجازات نمی‌کند. در ادامه، احتمال عذاب‌هایی مشابه عذابی که بر این اقوام آمد، مطرح می‌شود و به نوعی هشدار به کسانی که از حق دوری می‌گزینند داده می‌شود، تا نگران سرنوشتی مشابه در این دنیا نباشند.
ثمّ خوّفهم عذاب الآخرة فقال: وَ یا قَوْمِ إِنِّی أَخافُ عَلَیْکُمْ یَوْمَ التَّنادِ یعنی یوم القیمة یدعی کلّ اناس بامامهم و ینادی بعضهم بعضا فینادی اصحاب الجنة اصحاب النار و اصحاب النار اصحاب الجنة و ینادی اصحاب الاعراف و ینادی المنادی بالسعادة و الشقاوة الّا انّ فلان بن فلان سعد سعادة لا یشقی بعدها ابدا و فلان بن فلان شقی شقاوة لا یسعد بعدها ابدا و ینادی حین یذبح الموت یا اهل الجنة خلود فلا موت و یا اهل النار خلود فلا موت. و قرئ فی الشواذ: «یوم التناد» بتشدید الدّال، و الندود النفور و ذلک انهم هربوا فندّوا فی الارض کندود الإبل اذا شردت عن اربابها، قال الضحاک: کذلک اذا سمعوا زفیر النار ندّوا هربا فلا یأتون قطرا من الاقطار الا وجدوا الملائکة صفوفا فیرجعون الی المکان الذی کانوا فیه فذلک قوله: وَ الْمَلَکُ عَلی أَرْجائِها و قوله: إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطارِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ فَانْفُذُوا قوله: یَوْمَ تُوَلُّونَ مُدْبِرِینَ ای منصرفین من موقف الحساب الی النار. و قیل: فارّین غیر معجزین. ما لَکُمْ مِنَ اللَّهِ مِنْ عاصِمٍ یعصکم من عذابه. وَ مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَما لَهُ مِنْ هادٍ یهدیه الی دینه.
هوش مصنوعی: سپس آنها را از عذاب آخرت ترساند و گفت: "ای قوم! من از روزی که مردم صدا زده می‌شوند، بر شما می‌ترسم." یعنی روز قیامت که هر گروهی با پیشوای خود صدا زده می‌شوند و برخی یکدیگر را می‌خوانند. آنگاه صاحبان بهشت، به صاحبان آتش می‌گویند و برعکس. و همچنین کسانی که در عرش هستند، ندا می‌دهند و ندا دهنده‌ای میگوید: "فلانی به خوشبختی‌ای رسیده که هرگز بدبخت نمی‌شود" و "فلانی بدبخت شده و هرگز خوشبخت نخواهد شد." و در آن زمان، وقتی مرگ ذبح می‌شود، به اهل بهشت می‌گویند: "شما جاودانه‌اید، پس مرگی نیست" و به اهل آتش نیز همین قول را می‌دهند. بعضی نیز می‌گویند: "روز تناد" به شدت دادن دال قرائت شده است. تناد به معنای فرار است و این زمانی است که مردم از صدای جهنم فرار می‌کنند، همچنان‌که شترها از اربابان خود می‌گریزند. وقتی آنها صدای جهنم را می‌شنوند، فرار می‌کنند. در هر نقطه‌ای که بروند، ملائکه را در صفوف می‌بینند و به محلی که بودند برمی‌گردند. بنابراین، "ملک بر اطراف آن است" و "اگر می‌توانید از زوایای آسمان‌ها و زمین بگریزید، فرار کنید." روزی که آنها به سرعت از موضع حساب به سوی آتش می‌گریزند. همچنین گفته شده: "فرارکننده‌هایی بدون هیچ‌گونه قدرت بر بازگشت." برای شما از عذاب خدا، هیچ نجات‌دهنده‌ای وجود ندارد و کسی که خدا گمراه کند، هیچ هدایتگری برای او نخواهد بود.
وَ لَقَدْ جاءَکُمْ یُوسُفُ یعنی یوسف بن یعقوب «من قبل» ای من قبل موسی «بالبیّنات» یعنی تعبیر الرؤیا. و قیل: شهادة الطفل علی برائته. و قیل: هو قوله: أَ أَرْبابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْواحِدُ الْقَهَّارُ. و فرعون موسی هو فرعون یوسف آمن بیوسف ثمّ ارتدّ و عاد الی کفره بعد موت یوسف و عاش حتی ادرکه موسی. و قیل: هو یوسف بن ابرهیم بن یوسف بن یعقوب اقام فیهم عشرین سنة، و القول الاوّل اصحّ و علیه اکثر المفسرین فَما زِلْتُمْ فِی شَکٍّ مِمَّا جاءَکُمْ بِهِ من عبادة اللَّه وحده لا شریک له، قاله ابن عباس. حَتَّی إِذا هَلَکَ ای مات قُلْتُمْ لَنْ یَبْعَثَ اللَّهُ مِنْ بَعْدِهِ رَسُولًا ای اقمتم علی کفرکم و ظننتم ان اللَّه لا یجدد علیکم الحجة و لا یأتیکم احد یدعی الرسالة و ذلک عند انقطاع الرّسل بعد یوسف زمانا طویلا. کَذلِکَ یُضِلُّ اللَّهُ مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ مشرک «مرتاب» شاک.
هوش مصنوعی: یوسف، پسر یعقوب، به شما آمده بود و پیش از موسی زندگی می‌کرد. او با نشانه‌های واضحی، مانند تعبیر خواب و همچنین شهادت کودک بر بی‌گناهی خود، به شما پیام رسانده بود. او در مقابل سوالی مطرح کرد که آیا خداوند یکی و قهار بهتر است یا خداوندان مختلف؟ فرعون، همان فرعون زمان موسی، ابتدا به یوسف ایمان آورد اما پس از مرگ او دوباره به کفر برگشت و تا زمان موسی زنده بود. برخی می‌گویند یوسف، پسر ابراهیم و یعقوب بود که بیست سال در میان مردم زندگی کرد. اکثر مفسران بر این باورند که این نظر صحیح‌تر است. شما همچنان در شک بودید از آنچه که یوسف به شما گفت، یعنی عبادت خداوند تنها بدون شریک. پس از مرگ او، شما گفتید که خداوند بعد از او پیامبری نخواهد فرستاد و بر کفر خود باقی ماندید و گمان کردید که خداوند هرگز حجتی جدید برای شما نخواهد فرستاد و کسی نخواهد آمد که ادعای پیامبری کند، در حالی که زمانی طولانی بعد از یوسف، رسولان قطع شدند. این گونه است که خداوند کسانی را که تجاوزکار و مشرک‌اند، گمراه می‌سازد.
الَّذِینَ یُجادِلُونَ فِی آیاتِ اللَّهِ قال الزجاج: هذا تفسیر المسرف المرتاب یعنی هم الذین یجادلون فی آیات اللَّه، ای فی ابطالها بالتکذیب بِغَیْرِ سُلْطانٍ حجّة «اتاهم» من اللَّه. و قیل: هذه الآیة عارضة فی قصّة موسی و مؤمن آل فرعون و آیة اللَّه فی هذه الآیة هی الدجال و المجادلون هم الیهود یتولّونه و ینتظرونه و یقولون هو الذی یبدّل الدین العربی.
هوش مصنوعی: کسانی که در آیات خدا مجادله می‌کنند، به گفته زجاج، این تعبیر به کسانی اشاره دارد که در مورد آیات خدا به طعنه و تکذیب بدون هیچ دلیل قاطعی بحث می‌کنند. همچنین گفته شده است که این آیه به ماجرای موسی و مؤمن آل فرعون مرتبط است و در این زمینه، اشاره به دجال دارد و مجادله‌کنندگان به یهودیان مربوط می‌شوند که به او علاقه‌مند هستند و انتظارش را می‌کشند و می‌گویند او کسی است که دین عربی را تغییر خواهد داد.
«کبر مقتا» فیه اضمار، تأویله: کبر جدالهم و قولهم مَقْتاً عِنْدَ اللَّهِ وَ عِنْدَ الَّذِینَ آمَنُوا کَذلِکَ یَطْبَعُ اللَّهُ عَلی کُلِّ قَلْبِ مُتَکَبِّرٍ جَبَّارٍ قرأ ابو عمرو ابن عامر «قلب» بالتنوین، و قرأ الآخرون بالاضافة، فمن نوّن جعل الکبریاء و الجبروت نعتین من نعوت القلب و یعنی به صاحبه کقول العرب: ید بخیلة و ید یابسة یعنون صاحبها.
هوش مصنوعی: کبر و arrogance در اینجا به معنای نادیده گرفتن و برتری‌جویی است، و گفته می‌شود که این ویژگی باعث نفرت خداوند و مؤمنان می‌شود. همچنین تأکید می‌شود که خداوند بر دل کسانی که متکبر و قدرت‌طلب هستند، مهر می‌زند و آنها را از حقیقت دور می‌کند. در این متن، دو قرائت درباره واژه «قلب» وجود دارد؛ بعضی با تنوین و بعضی بدون تنوین آن را خوانده‌اند. نظر اول به این معناست که کبر و جبروت دو ویژگی از ویژگی‌های قلب هستند، مشابه به اینکه در زبان عربی گفته می‌شود «دست بخیل» و منظور از آن صاحب دست بخیل است.
و فی الخبر: «زنا العینین النظر» یعنی زنا صاحبهما. و قال الشاعر: عفّ الجنان و لکن فاسق النظر.
هوش مصنوعی: در روایت آمده است که چشم‌ها نیز مانند دیگر اعضا می‌توانند مرتکب زنا شوند و در حقیقت، این عمل به آنها نیز نسبت داده می‌شود. شاعر نیز در این رابطه میگوید که دل‌ها پاک و پاکیزه‌اند، اما نگاه‌ها ممکن است گناهکار باشند.
و من اضاف جعل تقدیره: علی قلب کلّ متکبر جبار، و هی قراءة عبد اللَّه بن مسعود.
هوش مصنوعی: و من به این نکته اشاره می‌کنم که این آیه به قلب هر متکبر و ستمگری تعلق دارد، و این تفسیر از ابن مسعود است.
وَ قالَ فِرْعَوْنُ یا هامانُ ابْنِ لِی صَرْحاً کان هامان وزیر فرعون و لم یکن من القبط و لا من بنی اسرائیل یقال انه لم یغرق مع فرعون و عاش بعده زمانا شقیّا مجروبا یتکفّف الناس. و الصّرح کلّ بناء مشرف ظاهر لا یخفی علی الناظر و ان بعد، مأخوذ من التصریح و هو الاظهار. لَعَلِّی أَبْلُغُ الْأَسْبابَ.
هوش مصنوعی: فرعون به هامان گفت: "برای من برج بلندی بساز." هامان وزیر فرعون بود و از قوم قبط یا بنی‌اسرائیل نبود. گفته می‌شود که او در غرق شدن فرعون همراه او غرق نشد و مدتی بعد از او زندگی تلخی داشت و از مردم درخواست کمک می‌کرد. "برج" به معنای هر سازه‌ای است که از دور قابل مشاهده باشد و از ریشه واژه "تصریح" به معنای ظهور و نمایان شدن گرفته شده است. فرعون همچنین گفت: "شاید بتوانم به وسائل آسمانی دست پیدا کنم."
أَسْبابَ السَّماواتِ ای طرقها و ابوابها من سماء الی سماء، فَأَطَّلِعَ إِلی إِلهِ مُوسی. و قیل: السبب ما یتوصل به الی الشی‌ء و المعنی: لعلیّ اصل الی السماء فاطلع الی اله موسی. قراءة العامّة برفع العین نسقا علی قوله: أَبْلُغُ الْأَسْبابَ. و قرأ حفص عن عاصم: «فاطلع» بنصب العین علی جواب لعلّ بالفاء. وَ إِنِّی لَأَظُنُّهُ ای اظنّ موسی «کاذبا» فیما یقول ان له الها غیری فی السماء ارسله الینا. قیل: امر فرعون هامان ببناء الصرح بالآجر لقوله: فَأَوْقِدْ لِی یا هامانُ عَلَی الطِّینِ... و سبق شرحه.
هوش مصنوعی: علت‌های آسمان‌ها، که شامل راه‌ها و درهای بین آسمان‌ها است، به من این امکان را می‌دهد که به پروردگار موسی نگاه کنم. گفته شده که "سبب" به معنای ابزاری است که از طریق آن به چیزی می‌رسیم و در اینجا به این معنی است که شاید من به اصل آسمان دسترسی پیدا کرده و به خدای موسی بنگرم. قرائت معمول این جمله به صورت مرفوع است که به "بلوغ الاسباب" مرتبط می‌شود، در حالی که حفص از عاصم آن را به صورت منصوص خوانده است که نشان‌دهنده احتمال وجود جواب بعدی است. و من به این باورم که موسی در حرف‌هایش درباره خدایی غیر از خداوند در آسمان که به ما فرستاده، دروغ میگوید. گفته می‌شود که فرعون به هامان دستور داد تا با آجر بنای بلندی بسازد.
«و کذلک زیّن لفرعون سوء عمله» هذا کقوله: زَیَّنَّا لِکُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ. وَ صُدَّ عَنِ السَّبِیلِ قرأ اهل الکوفة و یعقوب: «و صدّ» بضمّ الصاد نسقا علی قوله: زُیِّنَ لِفِرْعَوْنَ، قال ابن عباس: صدّه اللَّه عن سبیل الهدی. قرأ الآخرون بالفتح، ای و صدّ فرعون الناس عن السبیل. وَ ما کَیْدُ فِرْعَوْنَ إِلَّا فِی تَبابٍ التباب الهلاک و الفساد و الخسار و الضیاع من قوله تعالی: وَ ما زادُوهُمْ غَیْرَ تَتْبِیبٍ و قوله: تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ.
هوش مصنوعی: فرعون بدی‌های خود را با زیبایی به نمایش می‌گذارد، همان‌طور که برای هر قومی عمل آنها را زینت داده‌ایم. در مورد مانع‌تراشی او در راه هدایت، عده‌ای می‌گویند که خداوند او را از مسیر راه درست دور کرده است، در حالی که دیگران بر این باورند که فرعون مردم را از این مسیر باز می‌داشت. به هر حال، نقشه‌های فرعون به سرانجامی نخواهد رسید و به تباهی و زیان می‌انجامد، همان‌طور که در آیات دیگر نیز به عدم فایده و شکست او اشاره شده است.
میبدی