این سوره را دو نام است: سورة الزمر و سورة الغرف. قال وهب بن منبه الیمانی: من احبّ ان یعرف قضاء اللَّه عزّ و جلّ فی خلقه فلیقرأ سورة الغرف. این سوره چهار هزار و هفتصد و هشت حرف است و هزار و صد و نود و دو کلمت و هفتاد و پنج آیت. جمله به مکه فرو آمد از آسمان مگر سه آیت که به مدینه فروآمد: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا» الی تمام ثلث آیات. و درین سوره هفت آیت منسوخ است بآیت سیف یکی: إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ. دیگر: فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ. سوم: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ. چهارم: قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ. پنجم: فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ. ششم: فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ. هفتم: قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ... الآیة نسخ معناها بآیة السّیف. و عن ابیّ بن کعب قال قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة الزّمر لم یقطع اللَّه رجاءه و اعطاه ثواب الخائفین».
و عن عائشة قالت: کان رسول اللَّه (ص) یقرأ کلّ لیلة بنی اسرائیل و الزّمر.
قوله: تَنْزِیلُ الْکِتابِ ای هذا تنزیل الکتاب. و قیل: تنزیل الکتاب مبتدا و خبره «مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ» ای تنزیل القرآن من اللَّه لا کما یقول المشرکون انّ محمّدا تقوله من تلقاء نفسه. و قیل: معناه تنزیل الکتاب من اللَّه فاستمعوا له و اعملوا به، «العزیز» فی سلطانه «الحکیم» فی تدبیر.
«إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ» یعنی لاثبات الحقّ و هو الایمان باللّه و صفاته.
و قیل: بالصّدق فی الاخبار عمّا کان و عمّا یکون و قیل: «بالحقّ» یعنی بما حقّ فی الکتب من انزاله علیک، و لیس قوله: «إِنَّا أَنْزَلْنا» تکرارا لانّ الاوّل کالعنوان للکتاب، و الثانی لبیان ما فی الکتاب.
«فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ» الخطاب للنّبی، و المراد به هو و امّته، ای اعبدوه مخلصین له الطّاعة من غیر شائبة شکّ و نفاق، «أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ» «الدین» هاهنا کلمة لا اله الا اللَّه و قیل: هو الاسلام. و قیل: هو الطّاعة، یعنی: الا للَّه الطّاعة الخالصة الّتی تقع موقع القبول. و قیل: معناه لا یستحقّ الدّین الخالص الّا للّه.
قال النّبی (ص): «قال اللَّه سبحانه: من عمل لی عملا اشرک فیه معی غیری فهو له کلّه و انا منه بری‌ء و انا اغنی الاغنیاء عن الشّرک».
و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «لا یقبل اللَّه عملا فیه مقدار ذرة من ریاء».
«وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ» یعنی الاصنام، «ما نَعْبُدُهُمْ» القول هاهنا مضمر، ای و یقولون ما نعبدهم، «إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ» قال قتاده: انهم کانوا اذا قیل لهم: من ربکم و من خلقکم و من خلق السماوات و الارض؟ قالوا: اللَّه. فیقال لهم: فما معنی عبادتکم الاوثان؟
قالوا: «لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی» ای قربی، و هو اسم اقیم مقام لمصدر کانّه قال، الا لیقرّبونا الی اللَّه تقریبا و یشفعوا لنا عند اللَّه. قیل: هم الملائکة و عیسی و عزیر.
«إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ» ای یحکم بین المسلمین و المشرکین فیظهر المحقّ من المبطل، و هذا ردّ لقولهم و وعید و قیل: هذا الاختلاف قوله: فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فالاحزاب من النّصاری تحزبوا فی عیسی و افترقوا ثلث فرق: النّسطوریّة و الملکائیّة و الیعقوبیّة، فرقة تقول: عیسی هو اللَّه، و فرقة تقول: هو ابن اللَّه، و فرقة تقول:هو شریک اللَّه، و فی ثلاثتهم نزل قوله عزّ و جلّ: لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ و قوله: لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ، و قوله: أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ... الآیة.
«إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی» لا یرشد الی دینه. و قیل: لا یهدی الی الجنّة «مَنْ هُوَ کاذِبٌ» فی قوله: الملائکة بنات اللَّه، و عزیر ابن اللَّه، و المسیح ابن اللَّه، «کَفَّارٌ» یکفر نعمته و یعبد غیره.
«لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً» کما زعموا، «لَاصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ» یعنی الملائکة، کما قال: «لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا». و قیل: معناه لو اتّخذ من خلقه ولدا لم یتّخذه باختیارهم بل یصطفی من خلقه من یشاء، ثمّ نزّه نفسه فقال سبحانه تنزیها له عن ذلک ممّا لا یلیق بطهارته: «هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ» لا شریک له «الْقَهَّارُ» لخلقه.
«خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ» یعنی بقوله الحقّ و هو «کن». و قیل: خلقهما لاقامة الحقّ بهما، «یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ» ینقص من اللّیل فیزید فی النّهار و ینقص من النّهار فیزید فی اللّیل فما نقص من اللّیل دخل فی النّهار و ما نقص.
من النّهار دخل فی اللّیل، و منتهی النقصان تسع ساعات و منتهی الزّیادة خمس عشرة ساعة، و معنی الکور الزّیادة، من قولهم: نعوذ باللّه من الحور بعد الکور، ای من النّقصان بعد الزّیادة. و قیل: اصل التکویر اللفّ و الجمع، و منه کور العمامة و منه کارة القصّار.
«وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ» ذلّلهما لمنافع بنی آدم، «کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی یجریان من ادنی منازلهما الی اقصی منازلهما، ثمّ یعودان کذلک لا یجاوزانه. و قیل: «الاجل المسمّی» قیام السّاعة، «أَلا هُوَ الْعَزِیزُ» ای الا من فعل ذلک هو العزیز الّذی لا یغالب فی ملکه، «الْغَفَّارُ» الّذی لا یتعاظمه غفران الذّنوب و ان کثرت.
بعضی اهل علم گفته‌اند: آفتاب شصت فرسنگ است و ماه چهل فرسنگ: و از ابن عباس روایت کرده‌اند که آفتاب چندان است که همه زمین از شرق تا غرب و ماه چندان که نیمه زمین. و فی روایة اخری سئل ابن عباس: کم طول الشمس و القمر و کم عرضها؟ فقال: تسع مائة فرسخ فی تسع مائة فرسخ و طول الکواکب اثنا عشر فرسخا فی اثنی عشر فرسخا. و گفته‌اند: آفتاب از نور کرسی آفرید و کرسی از نور عرش آفرید و عرش از نور کلام خود آفرید، قال اللَّه تعالی: إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ‌ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ و گفته‌اند: ربّ العزّة هر یکی را از این آفتاب و ماه گردونی آفریده که سیصد و شصت گوشه دارد، بر هر گوشه‌ای فریشته‌ای موکّل کرده تا آن را میکشد، چون بمغرب فرو شوند همی روند تا زیر عرش ملک جلّ جلاله، فذلک قوله تعالی: وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها و قد سبق شرحه. و عن ابی امامة الباهلی قال قال رسول اللَّه (ص): «و کلّ بالشمس سبعة املاک یرمونها بالثّلج و لو لا ذلک ما اصابت شیئا الّا احرقته»
و عن حیان بن عطیة قال: الشمس و القمر و النجوم فی فلک بین السماء و الارض تدور. گفته‌اند: چهار چیز در عالم یگانه است و آثار ایشان بهمه عالم رسیده، آفتاب یکی و ماه یکی و نور ایشان بهمه عالم رسیده، این دلیل است که اللَّه جلّ جلاله یکی و قدرت و رحمت وی بهمه عالم رسیده، و به قال اللَّه عزّ و جلّ. وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ. و گفته‌اند: ستارگان آسمان دو قسم‌اند قسمی بر آفتاب گذر کنند و از وی روشنایی گیرند و قسمی آفتاب بر ایشان گذر کند و ایشان را روشنایی دهد. از روی اشارت میگوید: مؤمنان دو گروه‌اند گروهی بدرگاه شوند بجهد و اجتهاد تا نور هدایت یابند لقوله تعالی: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا و گروهی آنند که عنایت ازلی بر ایشان گذر کند و ایشان را نور معرفت دهد لقوله: أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ.
قوله: خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ یعنی آدم «ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها» یعنی حواء خلقت من قصیری آدم و هو آخر اضلاعه. و فی الخبر: «لن تستقیم المرأة علی خلق انها خلقت من ضلع اعوج».
«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ» معنی الانزال هاهنا الاحداث و الانشاء کقوله: أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً. و قیل: انزل الماء الّذی هو سبب نبات القطن الّذی یکون منه اللّباس و سبب النّبات الّذی تبقی به الانعام. و قیل: انزلنا من الجنّة علی آدم. و قیل: «أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ» ای جعلها لکم نزلا و رزقا. «ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ» یعنی ثمانیة اصناف، «مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ» و خصّت هذه بالذّکر لکثرة الانتقاع بها من اللّبن و اللّحم و الجلد و الشعر و الوبر. الازواج جمع زوج، و الزّوج الفرد له مثل، و قد یقال لهما زوج تقول: زوج حمامة و زوج خفّ.
«یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ» ای فی ارحامهنّ «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ» نطفة ثمّ علقة ثمّ مضغة ثمّ عظما ثمّ لحما ثمّ انشأناهم خلقا آخر صوّرهم ثمّ نفخ فیهم الرّوح، نظیره قوله: وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً. و قیل: «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ» ای خلقا فی بطن الامّ بعد خلق فی صلب آدم علیه السّلام، «فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ» یعنی البطن و الرّحم و المشیمة. «ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ» ای الّذی خلق هذه الاشیاء هو ربکم علی الحقیقة، «لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ» عن طریق الحقّ بعد هذا البیان؟
«إِنْ تَکْفُرُوا» یا اهل مکة «فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ» ای عن عبادتکم کقوله: إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ. و کقوله: فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ، «وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ» ای لعباده المؤمنین «الْکُفْرَ» و هم الّذین قال اللَّه تعالی: إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ فیکون عامّا فی اللّفظ خاصّا فی المعنی کقوله: عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یعنی بعض عباد اللَّه و اجراه قوم علی العموم، و هو قول السّلف قالوا: کفر الکافر غیر مرضیّ للَّه عزّ و جلّ و ان کان بارادته و افعال العباد کلّها خیرها و شرّها مخلوقة للَّه عزّ و جلّ و ان کان بارادته و افعال العباد مرادة له لا تجری فی الملک و الملکوت طرفة عین و لا فلتة خاطر و لا لفتة ناظر الّا بقضاء اللَّه و قدره و بارادته و مشیّته، و لا رادّ لقضائه و لا معقّب لحکمه یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء لا یسئل عمّا یفعل و هم یسئلون».
بدانکه افعال بندگان نیک و بد ایشان طاعت و معصیت ایشان حرکات و سکنات ایشان همه بقضا و حکم اللَّه است و بارادت و مشیّت او، هر چه هست و بود و خواهد بود همه بتدبیر و تقدیر او، آن کند که خود خواهد و کس را نرسد که اعتراض کند بر حکم و فعل او، کوزه‌گر را رسد در حرفت خود که از بعضی گل کوزه کند و از بعضی کاسه و از بعضی خنبره و کس را نرسد که اعتراض کند بر وی، سلطان را رسد که بعضی بندگان خود را ستوربانی دهد و بعضی را خزینه داری و بعضی را جان داری و کس را نرسد که برو اعتراض کند، پس خداوند کونین و عالمین که هفت آسمان و هفت زمین ملک و ملک اوست همه بنده و چاکر او اگر یکی را بخواند و بنوازد و یکی را براند و بیندازد کرا رسد که بر او اعتراض کند، بسیار فعلها بود که از ما زشت بود و از اللَّه نیکو بود و پسندیده، او را جلّ جلاله تکبّر رسد و ازو نیکو بود و ما را نرسد و از ما زشت بود زیرا که او خداوندست و ما بنده، او آفریدگارست و ما آفریده، او جلّ جلاله آن کند که خود خواهد و آنچه خواهد که کند کردش نیکو بود زیرا که نخواهد که کند مگر آنکه در حکمت نیکو بود. نگونسار باد معتزلی که گفت: اللَّه گناه نخواهد بر بنده که خواستن گناه زشت بود، نه چنانست که معتزلی گفت، اللَّه در ازل آزال دانست که بنده چکند نخواست که آنچه وی داند چنان نبود که پس علم وی خطا بود، اللَّه در ازل دانست که قومی کافر شوند و اللَّه ایشان را بیراه کند چنانک فرمود: «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ» چون از کسی کفر داند و آن گه نخواهد که آن کفر که از وی داند هم چنان بود و خواهد که از وی ایمان بود پس خواسته بود که علم وی خطا شود و آن در خداوندی نقص بود تعالی اللَّه عمّا یقول المعتزلی علوّا کبیرا. اعتقاد چنان کن که حقّ جلّ جلاله از ما گناه داند و ما جز آن نکنیم که وی از ما داند و آن دانش وی گناه را بر وی عیب نه و ما را در علم وی حجّت نه، همچنین گناه ما بارادت و خواست اوست و آن خواستن گناه از وی زشت نه و خواست وی ما را حجت نه، و درین خواستن گناه از ما غرض آنست تا دانسته وی حاصل آید همچنانک وی دانست. قال عمر بن عبد العزیز: اذا خاصمتکم القدریة فخاصموهم بالعلم تخصموهم، معنی ذلک انّ الرّجل اذا اقرّ بانّ اللَّه عزّ و جلّ علم من العبد ما هو عامله ثمّ قال: لم یشأ اللَّه ان یعمل العبد ما علم منه فقد نقض فی نفسه ما حاول ابرامه و وصف اللَّه با عجز عجز، و ان قال لم یعلم من العبد ما هو عامله فقد وصف اللَّه بالجهل و لهم الویل‌ممّا یصفون.
قوله: وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ معنی الشکر هاهنا التّصدیق و التوحید یعنی: ان تؤمنوا بربکم و توحّدوه یرضه لکم فیثیبکم علیه. قرأ ابو عمرو: «یرضه» ساکنة الهاء، و یختلسها اهل المدینة، و عاصم و حمزة و الباقون بالاشباع. «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری» ان لا یؤخذ احد بذنب غیره، «ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» فیحاسبکم علیها و یجازیکم.
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ» ای بلاء و شدّة «دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ» راجعا الیه مستغیثا به، ای لم یدع سواه لعلمه بانه لا یقدر علی کشف الضرّ غیره، «ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ» ای اعطاه «نِعْمَةً مِنْهُ» ای من اللَّه. التّخویل التملیک، و الخول علی وجهین: الخول الخدم و المالیک و ربما ادخلوا فیه الانعام، و الخول السّاسة، یقال: فلان تخول اهله، ای یسوسهم و یمونهم، و واحد الخول خائل. و فی الخبر فی صفة ملوک آخر الزّمان: «یتّخذون دین اللَّه دخلا و مال اللَّه دولا و عباد اللَّه خولا»
معناه: یقهرونهم و یتّخذونهم عبیدا.
«نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ» ای نسی الضرّ الّذی کان یدعو اللَّه الی کشفه، هذا کقوله: مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ و قیل: نسی اللَّه الّذی کان یدعوه، فیکون «ما» بمعنی «من»، کقوله: «وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ».
«وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ» یعنی لیزلّ عن دین الاسلام و عن سبیل الشکر.
و اللّام لام العاقبة، و قرئ بضمّ الیاء، ای لیضلّ نفسه عن الشکر. و قیل: لیضلّ النّاس، و اللّام لام العلّة.
«قل» یا محمد لهذا الکافر، «تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا» هذا امر بمعنی التّهدید، ای عش بکفرک قلیلا فی الدّنیا الی اجلک، «إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ» فی الآخرة. نزلت هذه الآیة فی عتبة بن ربیعة، و قال مقاتل: فی ابی حذیفة بن المغیرة المخزومی.
و قیل: عامّ فی کلّ کافر.
برگردان به زبان ساده
این سوره را دو نام است: سورة الزمر و سورة الغرف. قال وهب بن منبه الیمانی: من احبّ ان یعرف قضاء اللَّه عزّ و جلّ فی خلقه فلیقرأ سورة الغرف. این سوره چهار هزار و هفتصد و هشت حرف است و هزار و صد و نود و دو کلمت و هفتاد و پنج آیت. جمله به مکه فرو آمد از آسمان مگر سه آیت که به مدینه فروآمد: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا» الی تمام ثلث آیات. و درین سوره هفت آیت منسوخ است بآیت سیف یکی: إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ. دیگر: فَاعْبُدُوا ما شِئْتُمْ مِنْ دُونِهِ. سوم: أَ لَیْسَ اللَّهُ بِعَزِیزٍ ذِی انْتِقامٍ. چهارم: قُلْ یا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلی مَکانَتِکُمْ إِنِّی عامِلٌ. پنجم: فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ یَأْتِیهِ عَذابٌ یُخْزِیهِ وَ یَحِلُّ عَلَیْهِ عَذابٌ مُقِیمٌ. ششم: فَمَنِ اهْتَدی فَلِنَفْسِهِ وَ مَنْ ضَلَّ فَإِنَّما یَضِلُّ عَلَیْها وَ ما أَنْتَ عَلَیْهِمْ بِوَکِیلٍ. هفتم: قُلِ اللَّهُمَّ فاطِرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ... الآیة نسخ معناها بآیة السّیف. و عن ابیّ بن کعب قال قال رسول اللَّه (ص): «من قرأ سورة الزّمر لم یقطع اللَّه رجاءه و اعطاه ثواب الخائفین».
هوش مصنوعی: این سوره دو نام دارد: سوره زمر و سوره غرف. وهب بن منبه یمانی میگوید: هر کس بخواهد قضا و قدر الهی را در مخلوق خود بفهمد، باید سوره غرف را بخواند. این سوره دارای چهار هزار و هفتصد و هشت حرف، هزار و صد و نود و دو کلمه و هفتاد و پنج آیه است. تمام آیات آن به جز سه آیه که به مدینه نازل شده، در مکه نازل شده‌اند: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا» و دو آیه دیگر. در این سوره هفت آیه منسوخ وجود دارد که با آیات شمشیر جایگزین شده‌اند. این آیات شامل مسائلی از قبیل حکم خداوند در قضاوت میان مردم و دعوت به عبادت غیر از خدا هستند. همچنین ابی بن کعب نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: «هر کس سوره زمر را بخواند، الله امید او را قطع نخواهد کرد و به او پاداش ترسندگانی عطا می‌کند».
و عن عائشة قالت: کان رسول اللَّه (ص) یقرأ کلّ لیلة بنی اسرائیل و الزّمر.
هوش مصنوعی: عایشه گفت: پیامبر خدا (ص) هر شب سوره‌های بنی‌اسرائیل و زمر را می‌خواند.
قوله: تَنْزِیلُ الْکِتابِ ای هذا تنزیل الکتاب. و قیل: تنزیل الکتاب مبتدا و خبره «مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْحَکِیمِ» ای تنزیل القرآن من اللَّه لا کما یقول المشرکون انّ محمّدا تقوله من تلقاء نفسه. و قیل: معناه تنزیل الکتاب من اللَّه فاستمعوا له و اعملوا به، «العزیز» فی سلطانه «الحکیم» فی تدبیر.
هوش مصنوعی: کتاب به طور نازل شده است، یعنی این کتاب نزول یافته است. همچنین گفته شده است که نزول کتاب مبتدا و خبر است و به این معناست که این قرآن از سوی خداوند عزیز و حکیم نازل شده است. این در مقابل ادعای مشرکان است که می‌گویند محمد (ص) این کلمات را خود به خود آورده است. همچنین می‌توان گفت که معنای آن این است که این کتاب از سوی خداوند نازل شده است، پس باید به آن گوش فرا داد و طبق آن عمل کرد. صفت «عزیز» دلالت بر قدرت او دارد و «حکیم» نشان از تدبیر او است.
«إِنَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ» یعنی لاثبات الحقّ و هو الایمان باللّه و صفاته.
هوش مصنوعی: ما این کتاب را به سوی تو نازل کرده‌ایم تا حقیقت را اثبات کنیم و آن ایمان به خداوند و صفات او است.
و قیل: بالصّدق فی الاخبار عمّا کان و عمّا یکون و قیل: «بالحقّ» یعنی بما حقّ فی الکتب من انزاله علیک، و لیس قوله: «إِنَّا أَنْزَلْنا» تکرارا لانّ الاوّل کالعنوان للکتاب، و الثانی لبیان ما فی الکتاب.
هوش مصنوعی: گفته شده است که صداقت در اخبار مربوط به آنچه گذشته و آنچه در آینده خواهد بود، مهم است. همچنین گفته شده که عبارت «بالحقّ» به معنی چیزی است که در کتاب‌ها به‌طور صحیح نازل شده است. ذکر جمله «إِنَّا أَنْزَلْنا» تکراری نیست، زیرا جمله اول به عنوان نام کتاب عمل می‌کند و جمله دوم به توضیح محتویات آن کتاب می‌پردازد.
«فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصاً لَهُ الدِّینَ» الخطاب للنّبی، و المراد به هو و امّته، ای اعبدوه مخلصین له الطّاعة من غیر شائبة شکّ و نفاق، «أَلا لِلَّهِ الدِّینُ الْخالِصُ» «الدین» هاهنا کلمة لا اله الا اللَّه و قیل: هو الاسلام. و قیل: هو الطّاعة، یعنی: الا للَّه الطّاعة الخالصة الّتی تقع موقع القبول. و قیل: معناه لا یستحقّ الدّین الخالص الّا للّه.
هوش مصنوعی: باید خدا را به‌صورت خالص و بدون هیچ‌گونه شک و نفاقی عبادت کنید. این خطاب به پیامبر و امت اوست، یعنی شما باید با نیت خالص خدا را پرستش کنید. در اینجا، «دین» به معنای کلمه «لا اله الا اللَّه» است و همچنین به معنای اسلام یا اطاعت از خدا به کار می‌رود. به‌عبارتی، تنها خداوند است که شایسته‌ی عبادت خالص است.
قال النّبی (ص): «قال اللَّه سبحانه: من عمل لی عملا اشرک فیه معی غیری فهو له کلّه و انا منه بری‌ء و انا اغنی الاغنیاء عن الشّرک».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: خداوند متعال فرمود: هر کسی که برای من کاری انجام دهد و در آن کار با دیگری شریک شود، آن عمل به طور کامل متعلق به او است و من از آن بی‌نیاز هستم و از شرک به شدت دوری می‌جویم.
و قال صلّی اللَّه علیه و سلّم: «لا یقبل اللَّه عملا فیه مقدار ذرة من ریاء».
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمودند: «خداوند هیچ عملی را که حتی به اندازه یک دانه گرد و غبار در آن ریا باشد قبول نمی‌کند.»
«وَ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ» یعنی الاصنام، «ما نَعْبُدُهُمْ» القول هاهنا مضمر، ای و یقولون ما نعبدهم، «إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ» قال قتاده: انهم کانوا اذا قیل لهم: من ربکم و من خلقکم و من خلق السماوات و الارض؟ قالوا: اللَّه. فیقال لهم: فما معنی عبادتکم الاوثان؟
هوش مصنوعی: کسانی که غیر از خداوند، به idols پناه می‌برند، در واقع می‌گویند ما اینها را نمی‌پرستیم، مگر برای اینکه ما را به خدا نزدیک کنند. قتاده میگوید: وقتی از آنها می‌پرسیدند: پروردگار شما کیست و چه کسی شما و آسمان‌ها و زمین را خلق کرده است؟ پاسخ می‌دادند: خداوند. سپس از آنها سوال می‌شد: پس معنی پرستش شما از بت‌ها چیست؟
قالوا: «لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی» ای قربی، و هو اسم اقیم مقام لمصدر کانّه قال، الا لیقرّبونا الی اللَّه تقریبا و یشفعوا لنا عند اللَّه. قیل: هم الملائکة و عیسی و عزیر.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: «اینها ما را به خدا نزدیک می‌کنند.» اینجا به معنای نزدیکی و تقرب به خدا اشاره شده است. گویا آنها می‌خواستند بگویند که این موجودات شفاعت‌گر ما در نزد خدا هستند. برخی بر این باورند که این موجودات شامل فرشتگان و پیامبرانی مانند عیسی و عزیر می‌شوند.
«إِنَّ اللَّهَ یَحْکُمُ بَیْنَهُمْ فِی ما هُمْ فِیهِ یَخْتَلِفُونَ» ای یحکم بین المسلمین و المشرکین فیظهر المحقّ من المبطل، و هذا ردّ لقولهم و وعید و قیل: هذا الاختلاف قوله: فَاخْتَلَفَ الْأَحْزابُ مِنْ بَیْنِهِمْ فالاحزاب من النّصاری تحزبوا فی عیسی و افترقوا ثلث فرق: النّسطوریّة و الملکائیّة و الیعقوبیّة، فرقة تقول: عیسی هو اللَّه، و فرقة تقول: هو ابن اللَّه، و فرقة تقول:هو شریک اللَّه، و فی ثلاثتهم نزل قوله عزّ و جلّ: لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ الْمَسِیحُ ابْنُ مَرْیَمَ و قوله: لَقَدْ کَفَرَ الَّذِینَ قالُوا إِنَّ اللَّهَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ، و قوله: أَ أَنْتَ قُلْتَ لِلنَّاسِ... الآیة.
هوش مصنوعی: خداوند در میان آنها که در مورد حقایق مختلف اختلاف نظر دارند، قضاوت خواهد کرد. این حکم به معنای تفکیک صحیح از باطل است و اشاره‌ای به فرقه‌های مختلفی است که در مورد عیسی مسیح اختلاف دارند. این گروه‌ها به سه دسته تقسیم شده‌اند: گروهی او را خدا، گروهی پسر خدا و گروهی او را شریک خدا می‌دانند. در کتاب مقدس به کفر کسانی که این اعتقادات را دارند، اشاره شده است.
«إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی» لا یرشد الی دینه. و قیل: لا یهدی الی الجنّة «مَنْ هُوَ کاذِبٌ» فی قوله: الملائکة بنات اللَّه، و عزیر ابن اللَّه، و المسیح ابن اللَّه، «کَفَّارٌ» یکفر نعمته و یعبد غیره.
هوش مصنوعی: خداوند کسی را به راه راست هدایت نمی‌کند که دروغگو باشد و در ادعای خود مانند این که فرشتگان دختران خدا هستند یا عزیر و مسیح فرزندان خدا هستند. چنین فردی کافر است و نعمت‌های خدا را انکار می‌کند و غیر او را عبادت می‌نماید.
«لَوْ أَرادَ اللَّهُ أَنْ یَتَّخِذَ وَلَداً» کما زعموا، «لَاصْطَفی مِمَّا یَخْلُقُ ما یَشاءُ» یعنی الملائکة، کما قال: «لَوْ أَرَدْنا أَنْ نَتَّخِذَ لَهْواً لَاتَّخَذْناهُ مِنْ لَدُنَّا». و قیل: معناه لو اتّخذ من خلقه ولدا لم یتّخذه باختیارهم بل یصطفی من خلقه من یشاء، ثمّ نزّه نفسه فقال سبحانه تنزیها له عن ذلک ممّا لا یلیق بطهارته: «هُوَ اللَّهُ الْواحِدُ» لا شریک له «الْقَهَّارُ» لخلقه.
هوش مصنوعی: اگر خداوند می‌خواست فرزندی برای خود برگزیده، از مخلوقات خود هر چه می‌خواست انتخاب می‌کرد، مانند ملائکه. همان‌طور که گفته شده است اگر می‌خواستیم که فرزندی داشته باشیم، از نزدیک خود انتخاب می‌کردیم. برخی نیز گفته‌اند اگر او از مخلوقات خود فرزندی برگزیده باشد، این انتخاب بر اساس خواست آن مخلوق نیست، بلکه او از میان مخلوقات خود هر که را بخواهد برمی‌گزیند. سپس خداوند خود را از این فکر نادرست که مناسب پاکی او نیست، منزه می‌دارد و می‌فرماید: «او الله یگانه است» و شریک ندارد و بر مخلوقات خود قهار است.
«خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ» یعنی بقوله الحقّ و هو «کن». و قیل: خلقهما لاقامة الحقّ بهما، «یُکَوِّرُ اللَّیْلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیْلِ» ینقص من اللّیل فیزید فی النّهار و ینقص من النّهار فیزید فی اللّیل فما نقص من اللّیل دخل فی النّهار و ما نقص.
هوش مصنوعی: آسمان‌ها و زمین با حقیقت خلق شده‌اند، به این معنا که خداوند به حقیقت فرمان داده و آنها را به وجود آورده است. گفته شده که آسمان‌ها و زمین برای برپایی حق به وجود آمده‌اند. همچنین بیان شده است که خداوند شب را بر روز می‌پیچد و روز را بر شب، به این صورت که از شب کاسته می‌شود و به روز افزوده می‌گردد و بالعکس، از روز کاسته شده و به شب افزوده می‌شود؛ در واقع آنچه از شب کاسته می‌شود به روز اضافه می‌شود و آنچه از روز کاسته می‌شود به شب اضافه می‌شود.
من النّهار دخل فی اللّیل، و منتهی النقصان تسع ساعات و منتهی الزّیادة خمس عشرة ساعة، و معنی الکور الزّیادة، من قولهم: نعوذ باللّه من الحور بعد الکور، ای من النّقصان بعد الزّیادة. و قیل: اصل التکویر اللفّ و الجمع، و منه کور العمامة و منه کارة القصّار.
هوش مصنوعی: روز به شب وارد می‌شود، و حداقل نقصان به مدت نه ساعت است و حداکثر افزایش به مدت پانزده ساعت. معنی «کور» به معنای افزایش است، از جمله در عبارتی که میگوید: «به خدا پناه می‌بریم از کاهش بعد از افزایش» که به معنای نقصان بعد از افزایش است. گفته شده که اصل تکویر به مفهوم پیچیدگی و جمع‌آوری است، و این واژه در مواردی مانند «کور عمامه» و «کارة قصّار» نیز به کار می‌رود.
«وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ» ذلّلهما لمنافع بنی آدم، «کُلٌّ یَجْرِی لِأَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی یجریان من ادنی منازلهما الی اقصی منازلهما، ثمّ یعودان کذلک لا یجاوزانه. و قیل: «الاجل المسمّی» قیام السّاعة، «أَلا هُوَ الْعَزِیزُ» ای الا من فعل ذلک هو العزیز الّذی لا یغالب فی ملکه، «الْغَفَّارُ» الّذی لا یتعاظمه غفران الذّنوب و ان کثرت.
هوش مصنوعی: خداوند خورشید و ماه را برای بهره‌مندی انسان‌ها تسلط داده است. هر یک از آنها در مسیری مشخص و معین حرکت می‌کنند، به گونه‌ای که از پایین‌ترین نقطه تا بالاترین نقطه می‌روند و سپس به همان ترتیب بازمی‌گردند و از محدوده خود فراتر نمی‌روند. برخی می‌گویند که این مسیر مشخص به روز قیامت مربوط می‌شود. همچنین، او فردی است قدرتمند که هیچ‌کس قادر به مقابله با سلطه‌اش نیست و همچنین به دلخواهش می‌تواند گناهان را می‌بخشد، حتی اگر بسیار باشد.
بعضی اهل علم گفته‌اند: آفتاب شصت فرسنگ است و ماه چهل فرسنگ: و از ابن عباس روایت کرده‌اند که آفتاب چندان است که همه زمین از شرق تا غرب و ماه چندان که نیمه زمین. و فی روایة اخری سئل ابن عباس: کم طول الشمس و القمر و کم عرضها؟ فقال: تسع مائة فرسخ فی تسع مائة فرسخ و طول الکواکب اثنا عشر فرسخا فی اثنی عشر فرسخا. و گفته‌اند: آفتاب از نور کرسی آفرید و کرسی از نور عرش آفرید و عرش از نور کلام خود آفرید، قال اللَّه تعالی: إِنَّما قَوْلُنا لِشَیْ‌ءٍ إِذا أَرَدْناهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ و گفته‌اند: ربّ العزّة هر یکی را از این آفتاب و ماه گردونی آفریده که سیصد و شصت گوشه دارد، بر هر گوشه‌ای فریشته‌ای موکّل کرده تا آن را میکشد، چون بمغرب فرو شوند همی روند تا زیر عرش ملک جلّ جلاله، فذلک قوله تعالی: وَ الشَّمْسُ تَجْرِی لِمُسْتَقَرٍّ لَها و قد سبق شرحه. و عن ابی امامة الباهلی قال قال رسول اللَّه (ص): «و کلّ بالشمس سبعة املاک یرمونها بالثّلج و لو لا ذلک ما اصابت شیئا الّا احرقته»
هوش مصنوعی: برخی از دانشمندان بر این باورند که فاصله خورشید شصت فرسنگ و فاصله ماه چهل فرسنگ است. گفته‌اند که ابن عباس اشاره کرده که خورشید به قدری بزرگ است که تمام زمین را از شرق تا غرب روشنی می‌بخشد و ماه به اندازه‌ای است که نیمی از زمین را تحت نور خود قرار می‌دهد. همچنین در روایتی دیگر از ابن عباس پرسیده‌اند که طول و عرض خورشید و ماه چقدر است و او پاسخ داده که هر کدام در حدود ۹۰۰ فرسخ طول و عرض دارند و طول ستاره‌ها نیز ۱۲ فرسخ در ۱۲ فرسخ است. همچنین گفته شده است که خورشید از نور کرسی خلق شده و کرسی از نور عرش، و عرش از نور کلام خدا خلق شده است. خداوند می‌فرماید که هر چیزی را که بخواهد، با گفتن «موجود باش» به وجود می‌آورد. همچنین براساس روایتی، هر یک از خورشید و ماه به دورانی گرد دارند که ۳۶۰ طرف دارد و برای هر طرف آن فرشته‌ای مأمور شده که آن را هدایت کند. زمانی که خورشید در مغرب غروب می‌کند، به سمت زیر عرش خدا می‌رود. و در حدیثی از ابی امامه باهلی آمده است که پیامبر (ص) فرموده‌اند: «برای خورشید هفت ملک وجود دارد که آن را با برف هدف‌گیری می‌کنند، وگرنه هیچ چیز را جز اینکه بسوزاند، آسیب نمی‌زند.»
و عن حیان بن عطیة قال: الشمس و القمر و النجوم فی فلک بین السماء و الارض تدور. گفته‌اند: چهار چیز در عالم یگانه است و آثار ایشان بهمه عالم رسیده، آفتاب یکی و ماه یکی و نور ایشان بهمه عالم رسیده، این دلیل است که اللَّه جلّ جلاله یکی و قدرت و رحمت وی بهمه عالم رسیده، و به قال اللَّه عزّ و جلّ. وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ قَدِیرٌ وَ رَحْمَتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیْ‌ءٍ. و گفته‌اند: ستارگان آسمان دو قسم‌اند قسمی بر آفتاب گذر کنند و از وی روشنایی گیرند و قسمی آفتاب بر ایشان گذر کند و ایشان را روشنایی دهد. از روی اشارت میگوید: مؤمنان دو گروه‌اند گروهی بدرگاه شوند بجهد و اجتهاد تا نور هدایت یابند لقوله تعالی: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا و گروهی آنند که عنایت ازلی بر ایشان گذر کند و ایشان را نور معرفت دهد لقوله: أَ فَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ فَهُوَ عَلی نُورٍ مِنْ رَبِّهِ.
هوش مصنوعی: حیان بن عطیه میگوید که خورشید، ماه و ستارگان در فضایی میان آسمان و زمین در حال حرکت هستند. گفته شده است که چهار چیز در عالم یگانه هستند و اثرات آنها به تمامی عالم رسیده است: آفتاب، ماه و نور آنها که به همه جا نفوذ کرده است. این امر نشان‌دهنده یگانگی خداوند است و قدرت و رحمت او به هر جایی رسیده است. همچنین آمده است که ستارگان آسمان به دو دسته تقسیم می‌شوند: یک دسته از آنها از خورشید روشنایی می‌گیرند و دسته دیگر خورشید بر آنها می‌تابد و روشنشان می‌کند. این موضوع به مؤمنان اشاره دارد که به دو گروه تقسیم می‌شوند: گروهی که با تلاش و کوشش به خدا نزدیک می‌شوند و نور هدایت دریافت می‌کنند، و گروهی که تحت توجه خاص خدا قرار می‌گیرند و نور معرفت به آنها می‌رسد.
قوله: خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ یعنی آدم «ثُمَّ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها» یعنی حواء خلقت من قصیری آدم و هو آخر اضلاعه. و فی الخبر: «لن تستقیم المرأة علی خلق انها خلقت من ضلع اعوج».
هوش مصنوعی: خداوند شما را از یک نفس واحد خلق کرد، یعنی از بدن آدم. سپس از آن بدن، همسر او یعنی حوا را آفرید. همچنین گفته شده است که زن نمی‌تواند به طور کامل بر اساس نیازی که دارد باقی بماند، زیرا او از ضلع کجی از بدن آدم خلق شده است.
«وَ أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ» معنی الانزال هاهنا الاحداث و الانشاء کقوله: أَنْزَلْنا عَلَیْکُمْ لِباساً. و قیل: انزل الماء الّذی هو سبب نبات القطن الّذی یکون منه اللّباس و سبب النّبات الّذی تبقی به الانعام. و قیل: انزلنا من الجنّة علی آدم. و قیل: «أَنْزَلَ لَکُمْ مِنَ الْأَنْعامِ» ای جعلها لکم نزلا و رزقا. «ثَمانِیَةَ أَزْواجٍ» یعنی ثمانیة اصناف، «مِنَ الضَّأْنِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْمَعْزِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْإِبِلِ اثْنَیْنِ وَ مِنَ الْبَقَرِ اثْنَیْنِ» و خصّت هذه بالذّکر لکثرة الانتقاع بها من اللّبن و اللّحم و الجلد و الشعر و الوبر. الازواج جمع زوج، و الزّوج الفرد له مثل، و قد یقال لهما زوج تقول: زوج حمامة و زوج خفّ.
هوش مصنوعی: خداوند از میان دام‌ها برای شما هشت جفت نازل کرده است. برخی گفته‌اند که این نزول به معنای ایجاد و پدید آوردن است، مانند آیه‌ای که در آن میگوید: «بر شما لباس نازل کردیم». همچنین گفته شده که آب نازل شده، سبب رویش گیاهانی است که از آن لباس تهیه می‌شود و همچنین سبب رشد گیاهانی است که دام‌ها از آن تغذیه می‌کنند. در مواردی دیگر اشاره شده که خداوند به آدم از بهشت نعمت‌هایی نازل کرد. «هشت جفت» به معنی هشت نوع است، که شامل دو جفت از هر کدام از دام‌ها می‌شود: دو جفت از گوسفند، دو جفت از بز، دو جفت از شتر و دو جفت از گاو. این دسته‌بندی به خاطر فایده‌های فراوان آنها از جمله شیر، گوشت، پوست، موی و پشمشان ذکر شده است. در اینجا واژه «زوج» به معنی جفت است و هر جفت به معنای دو همسان می‌باشد.
«یَخْلُقُکُمْ فِی بُطُونِ أُمَّهاتِکُمْ» ای فی ارحامهنّ «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ» نطفة ثمّ علقة ثمّ مضغة ثمّ عظما ثمّ لحما ثمّ انشأناهم خلقا آخر صوّرهم ثمّ نفخ فیهم الرّوح، نظیره قوله: وَ قَدْ خَلَقَکُمْ أَطْواراً. و قیل: «خَلْقاً مِنْ بَعْدِ خَلْقٍ» ای خلقا فی بطن الامّ بعد خلق فی صلب آدم علیه السّلام، «فِی ظُلُماتٍ ثَلاثٍ» یعنی البطن و الرّحم و المشیمة. «ذلِکُمُ اللَّهُ رَبُّکُمْ» ای الّذی خلق هذه الاشیاء هو ربکم علی الحقیقة، «لَهُ الْمُلْکُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّی تُصْرَفُونَ» عن طریق الحقّ بعد هذا البیان؟
هوش مصنوعی: خداوند شما را در رحم مادرانتان خلق می‌کند، ابتدا از نطفه، سپس به صورت خون بسته و بعد به شکل تکه گوشتی درمی‌آید و در نهایت به شکل استخوان و گوشت، سپس زندگی دیگری به آنها می‌دهد، بدین ترتیب که آنها را به صورت انسانی در می‌آورد و روح در آنها می‌نوازد. این موضوع شبیه گفته‌ای است که به انواع مختلف خلق انسان اشاره دارد. همچنین بیان شده است که این خلق در سه تاریکی یعنی در شکم، رحم و جفت صورت می‌گیرد. آنچه بیان شد، نشان می‌دهد که خداوند، پروردگار شماست و او کسی است که این موجودات را خلق کرده است. سلطنت تنها از آن اوست و هیچ معبودی جز او وجود ندارد، پس چگونه ممکن است از مسیر حقیقت منحرف شوید بعد از این بیان؟
«إِنْ تَکْفُرُوا» یا اهل مکة «فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنْکُمْ» ای عن عبادتکم کقوله: إِنْ تَکْفُرُوا أَنْتُمْ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ جَمِیعاً فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِیٌّ حَمِیدٌ. و کقوله: فَکَفَرُوا وَ تَوَلَّوْا وَ اسْتَغْنَی اللَّهُ، «وَ لا یَرْضی لِعِبادِهِ» ای لعباده المؤمنین «الْکُفْرَ» و هم الّذین قال اللَّه تعالی: إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ فیکون عامّا فی اللّفظ خاصّا فی المعنی کقوله: عَیْناً یَشْرَبُ بِها عِبادُ اللَّهِ یعنی بعض عباد اللَّه و اجراه قوم علی العموم، و هو قول السّلف قالوا: کفر الکافر غیر مرضیّ للَّه عزّ و جلّ و ان کان بارادته و افعال العباد کلّها خیرها و شرّها مخلوقة للَّه عزّ و جلّ و ان کان بارادته و افعال العباد مرادة له لا تجری فی الملک و الملکوت طرفة عین و لا فلتة خاطر و لا لفتة ناظر الّا بقضاء اللَّه و قدره و بارادته و مشیّته، و لا رادّ لقضائه و لا معقّب لحکمه یضلّ من یشاء و یهدی من یشاء لا یسئل عمّا یفعل و هم یسئلون».
هوش مصنوعی: اگر شما کافر شوید، خداوند از شما بی‌نیاز است. حتی اگر تمام مردم زمین هم کافر شوند، خداوند بی‌نیاز و ستوده است. خداوند از کفر بندگان مؤمن خود ناراضی است و درباره بندگان مؤمن خود می‌فرماید که بر آنها سلطانی نخواهد داشت. این مسأله به‌طور عمومی بیان شده، ولی معنایش خاص است. برخی از بندگان خدا مورد اشاره قرار گرفته‌اند و در عین حال مردم بر این باور هستند که کفر کافر از نظر خداوند ناپسند است، هرچند که این کفر با اراده خداوند اتفاق بیفتد. تمامی اعمال، چه خوب و چه بد، مخلوق خداوند هستند و هیچ چیزی در آسمان و زمین جز با قضا و قدر او حرکت نمی‌کند. هیچ کس نمی‌تواند قضای او را تغییر دهد و هیچ کس نمی‌تواند بر حکم او بازگرداند؛ خداوند هر کس را که بخواهد گمراه می‌سازد و هر کس را که بخواهد هدایت می‌کند. او به آنچه انجام می‌دهد پاسخگو نیست، اما دیگران از او سؤال می‌کنند.
بدانکه افعال بندگان نیک و بد ایشان طاعت و معصیت ایشان حرکات و سکنات ایشان همه بقضا و حکم اللَّه است و بارادت و مشیّت او، هر چه هست و بود و خواهد بود همه بتدبیر و تقدیر او، آن کند که خود خواهد و کس را نرسد که اعتراض کند بر حکم و فعل او، کوزه‌گر را رسد در حرفت خود که از بعضی گل کوزه کند و از بعضی کاسه و از بعضی خنبره و کس را نرسد که اعتراض کند بر وی، سلطان را رسد که بعضی بندگان خود را ستوربانی دهد و بعضی را خزینه داری و بعضی را جان داری و کس را نرسد که برو اعتراض کند، پس خداوند کونین و عالمین که هفت آسمان و هفت زمین ملک و ملک اوست همه بنده و چاکر او اگر یکی را بخواند و بنوازد و یکی را براند و بیندازد کرا رسد که بر او اعتراض کند، بسیار فعلها بود که از ما زشت بود و از اللَّه نیکو بود و پسندیده، او را جلّ جلاله تکبّر رسد و ازو نیکو بود و ما را نرسد و از ما زشت بود زیرا که او خداوندست و ما بنده، او آفریدگارست و ما آفریده، او جلّ جلاله آن کند که خود خواهد و آنچه خواهد که کند کردش نیکو بود زیرا که نخواهد که کند مگر آنکه در حکمت نیکو بود. نگونسار باد معتزلی که گفت: اللَّه گناه نخواهد بر بنده که خواستن گناه زشت بود، نه چنانست که معتزلی گفت، اللَّه در ازل آزال دانست که بنده چکند نخواست که آنچه وی داند چنان نبود که پس علم وی خطا بود، اللَّه در ازل دانست که قومی کافر شوند و اللَّه ایشان را بیراه کند چنانک فرمود: «وَ أَضَلَّهُ اللَّهُ عَلی عِلْمٍ» چون از کسی کفر داند و آن گه نخواهد که آن کفر که از وی داند هم چنان بود و خواهد که از وی ایمان بود پس خواسته بود که علم وی خطا شود و آن در خداوندی نقص بود تعالی اللَّه عمّا یقول المعتزلی علوّا کبیرا. اعتقاد چنان کن که حقّ جلّ جلاله از ما گناه داند و ما جز آن نکنیم که وی از ما داند و آن دانش وی گناه را بر وی عیب نه و ما را در علم وی حجّت نه، همچنین گناه ما بارادت و خواست اوست و آن خواستن گناه از وی زشت نه و خواست وی ما را حجت نه، و درین خواستن گناه از ما غرض آنست تا دانسته وی حاصل آید همچنانک وی دانست. قال عمر بن عبد العزیز: اذا خاصمتکم القدریة فخاصموهم بالعلم تخصموهم، معنی ذلک انّ الرّجل اذا اقرّ بانّ اللَّه عزّ و جلّ علم من العبد ما هو عامله ثمّ قال: لم یشأ اللَّه ان یعمل العبد ما علم منه فقد نقض فی نفسه ما حاول ابرامه و وصف اللَّه با عجز عجز، و ان قال لم یعلم من العبد ما هو عامله فقد وصف اللَّه بالجهل و لهم الویل‌ممّا یصفون.
هوش مصنوعی: می‌دان که همه افعال نیک و بد بندگان، از جمله طاعات و معاصی و حرکات و سکنات آنها، به اراده و قضا و حکم خداوند وابسته است. هر آنچه هست، می‌باشد و خواهد بود، تحت تدبیر و تقدیر اوست. او آنچه را که بخواهد انجام می‌دهد و هیچ‌کس نمی‌تواند بر حکم و عمل او اعتراضی داشته باشد. همان‌طور که یک صنعتگر می‌تواند از گل‌های مختلف، اشیای متفاوتی بسازد و کسی حق ندارد بر او اعتراض کند، خداوند نیز چنین است. او می‌تواند بعضی از بندگانش را به کارهای مختلف بگمارد و هیچ‌کس نمی‌تواند بر او اعتراضی کند. بنابراین، او که مالک جهانیان است و همه چیز در دستان اوست، اگر بخواهد یکی را برگزیده و دیگری را کنار بگذارد، هیچ‌کس نمی‌تواند به او اعتراضی کند. بسیاری از اعمال ما ممکن است زشت به نظر برسد، اما از دید خداوند، نیکو و پسندیده است. زیرا او خالق است و ما مخلوق، و او هر آنچه را که بخواهد انجام می‌دهد و آنچه که انجام می‌دهد، نیکوست، زیرا بر اساس حکمت انجام می‌شود. برعکس، نظریه معتزله که میگوید خداوند نمی‌خواهد گناه بر بندگانش بیفتد، نادرست است. خداوند از ابتدا می‌داند بندگان چه کارهایی انجام می‌دهند و این علم او نقصی در خداوند ایجاد نمی‌کند. لذا باید به این باور برسیم که خداوند، گناهان ما را می‌داند و ما چیزی جز آنچه که او می‌داند، انجام نمی‌دهیم. همچنین، گناهان ما تحت اراده او هستند اما خواست او به معنای نقص نیست. عمر بن عبد العزیز نیز می‌فرماید که اگر با عقیده‌داران به قدر صحبت کردی، باید با علم به بحث برخیزی، چرا که آنان با انکار علم خداوند، خود را در تناقض قرار می‌دهند.
قوله: وَ إِنْ تَشْکُرُوا یَرْضَهُ لَکُمْ معنی الشکر هاهنا التّصدیق و التوحید یعنی: ان تؤمنوا بربکم و توحّدوه یرضه لکم فیثیبکم علیه. قرأ ابو عمرو: «یرضه» ساکنة الهاء، و یختلسها اهل المدینة، و عاصم و حمزة و الباقون بالاشباع. «وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْری» ان لا یؤخذ احد بذنب غیره، «ثُمَّ إِلی رَبِّکُمْ مَرْجِعُکُمْ فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» فیحاسبکم علیها و یجازیکم.
هوش مصنوعی: اگر شکرگزاری کنید، او از شما راضی خواهد بود. در اینجا، معنی شکرگزاری به صدق و توحید برمی‌گردد؛ یعنی شما باید به پروردگار خود ایمان بیاورید و او را یگانه بدانید، که در این صورت او شما را پاداش خواهد داد. همچنین، به این نکته اشاره شده که هیچ کس نباید به خاطر گناه دیگری مجازات شود. در نهایت، به سوی پروردگارتان بازخواهید گشت و او شما را از آنچه انجام داده‌اید، آگاه خواهد ساخت؛ زیرا او به آنچه در دل‌هاست، داناست و شما را بر اساس اعمالتان محاسبه و پاداش خواهد داد.
«وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ ضُرٌّ» ای بلاء و شدّة «دَعا رَبَّهُ مُنِیباً إِلَیْهِ» راجعا الیه مستغیثا به، ای لم یدع سواه لعلمه بانه لا یقدر علی کشف الضرّ غیره، «ثُمَّ إِذا خَوَّلَهُ» ای اعطاه «نِعْمَةً مِنْهُ» ای من اللَّه. التّخویل التملیک، و الخول علی وجهین: الخول الخدم و المالیک و ربما ادخلوا فیه الانعام، و الخول السّاسة، یقال: فلان تخول اهله، ای یسوسهم و یمونهم، و واحد الخول خائل. و فی الخبر فی صفة ملوک آخر الزّمان: «یتّخذون دین اللَّه دخلا و مال اللَّه دولا و عباد اللَّه خولا»
هوش مصنوعی: وقتی انسان دچار سختی و بلایی می‌شود، به سمت پروردگار خود روی می‌آورد و او را می‌خواند و تنها او را استغاثه می‌کند، زیرا می‌داند هیچ‌کس دیگری نمی‌تواند مشکل او را حل کند. سپس زمانی که خداوند به او نعمتی عطا می‌کند، این نعمت از جانب خداوند است. در اینجا واژه «تخویل» به معنای اعطاء و مالکیت است و ممکن است به معانی دیگری نیز اشاره داشته باشد، مانند سرپرستی و اداره امور دیگران. در روایت‌هایی درباره ویژگی‌های پادشاهان آخرالزمان آمده است که به گونه‌ای دین خدا را ابزار و اموال خدا را دست‌مایه‌ای برای سلطنت و بندگان خدا را در خدمت خود قرار می‌دهند.
معناه: یقهرونهم و یتّخذونهم عبیدا.
هوش مصنوعی: آنها آنها را به تسلیم در می‌آورند و از آنها به عنوان بندگان خود استفاده می‌کنند.
«نَسِیَ ما کانَ یَدْعُوا إِلَیْهِ مِنْ قَبْلُ» ای نسی الضرّ الّذی کان یدعو اللَّه الی کشفه، هذا کقوله: مَرَّ کَأَنْ لَمْ یَدْعُنا إِلی ضُرٍّ مَسَّهُ و قیل: نسی اللَّه الّذی کان یدعوه، فیکون «ما» بمعنی «من»، کقوله: «وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ».
هوش مصنوعی: فردی که درخواست کمک از خداوند کرده بود، حالا فراموش کرده است که قبل‌تر چه چیزی را از او می‌خواست. در واقع، این مانند این است که انسان به یاد نمی‌آورد که به چه درد و رنجی دچار بوده است. برخی گفته‌اند این به این معناست که او خداوند را که به درگاهش دعا کرده، فراموش کرده و در این صورت "ما" به معنی "من" است، مشابه جمله‌ای که میگوید: «شما هم نمی‌پرستید آنچه را که من می‌پرستم».
«وَ جَعَلَ لِلَّهِ أَنْداداً لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِهِ» یعنی لیزلّ عن دین الاسلام و عن سبیل الشکر.
هوش مصنوعی: و خداوند برای خود همتاهایی قرار داده تا مردم را از راه خود گمراه کنند، یعنی از دین اسلام و از راه شکرگزاری دور سازند.
و اللّام لام العاقبة، و قرئ بضمّ الیاء، ای لیضلّ نفسه عن الشکر. و قیل: لیضلّ النّاس، و اللّام لام العلّة.
هوش مصنوعی: و "لام" در اینجا به معنای نتیجه یا عاقبت است. برخی نیز این کلمه را با ضمه بر روی "یاء" خوانده‌اند، به معنای اینکه باید خود را از شکرگزاری دور کند. همچنین گفته شده که این جمله به معنای گمراهی مردم است و "لام" به عنوان علت مورد استفاده قرار گرفته است.
«قل» یا محمد لهذا الکافر، «تَمَتَّعْ بِکُفْرِکَ قَلِیلًا» هذا امر بمعنی التّهدید، ای عش بکفرک قلیلا فی الدّنیا الی اجلک، «إِنَّکَ مِنْ أَصْحابِ النَّارِ» فی الآخرة. نزلت هذه الآیة فی عتبة بن ربیعة، و قال مقاتل: فی ابی حذیفة بن المغیرة المخزومی.
هوش مصنوعی: بگو ای محمد به کافران: «اندکی از کفر خود بهره‌مند شو»، این یک فرمان به معنای تهدید است، گویا میگوید: در زندگی دنیوی تا موعد تعیین‌شده‌ات از کفر خود لذت ببر، «زیرا تو جزو اهل آتش خواهی بود» در آخرت. این آیه در مورد عتبه بن ربیعه نازل شده و برخی نیز گفته‌اند در مورد ابی حذیفه بن مغیره مخزومی است.
و قیل: عامّ فی کلّ کافر.
هوش مصنوعی: و گفته شده است: شامل هر کافری می‌شود.
میبدی