قوله: قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ ابن عباس گفت: این آیت تا آخر سه آیت در شأن وحشی فرو آمد که رسول خدا (ص) بعد از اسلام وحشی در وی نمی نگرست که وی حمزه را کشته بود و بروی مثلت کرده و آن در دل رسول (ص) تأثیر کرده بود چنان که طاقت دیدار وی نمیداشت. وحشی پنداشت که چون رسول بوی نمی‌نگرد اسلام وی پذیرفته نیست، رب العالمین این آیت فرستاد تا رسول بوی نگرست و آن وحشت از پیش برداشت. ابن عمر گفت: این آیات در شأن عیاش بن ابی ربیعه فرو آمد و در شأن ولید بن الولید و جماعتی دیگر که در مکه مسلمان شدند اما هجرت نکردند و مشرکان ایشان را معذّب میداشتند تا ایشان را از اسلام برگردانیدند، صحابه رسول گفتند اللَّه تعالی از ایشان نه فرض پذیرد نه نافله هرگز که از بیم عقوبت مشرکان بترک دین خویش بگفتند، رب العالمین در حق ایشان این آیات فرستاد، عمر خطاب این آیت بنوشت و بایشان فرستاد، ایشان بدین اسلام باز آمدند و هجرت کردند.
عبد اللَّه عمر گفت: ما که صحابه رسول بودیم باول چنان میدانستیم و میگفتیم که حسنات ما جمله مقبول است که در ان شک نیست، پس چون این آیت فرو آمد که: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ گفتیم که آن چه باشد که اعمال ما باطل کند، بجای آوردیم که آن کبائر است و فواحش، پس از ان هر که از وی کبیره‌ای آمد یا فاحشه‌ای گفتیم که کار وی تباه گشت و سرانجام وی بد شد تا آن روز که این آیت فرو آمد: قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ، نیز آن سخن نگفتیم، بلی بر گناهکار ترسیدیم و امید برحمت داشتیم. باین قول اسراف ارتکاب کبائر است. عبد اللَّه مسعود گفت: روزی در مسجد شدم دانشمندی سخن میگفت از روی وعید، همه ذکر آتش میکرد و صفت اغلال و انکال، ابن مسعود گفت او را گفتم: ای دانشمند این چه چیز است که بندگان را از رحمت اللَّه نومید میکنی نمی‌خوانی آنچه رب العزة فرمود: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ؟ خبر درست است که رسول خدا علیه الصلاة و السلام این آیت برخواند گفت: إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً و لا یبالی و بروایتی دیگر مصطفی علیه الصلاة و السلام فرمود.
ان تغفر اللهم فاغفر جمّا
و ایّ عبد لک لا المّا
چون آمرزی خداوندا همه بیامرز و آن کدام بنده است که او گناه نکرد. و فی الخبر الصحیح عن ابی سعید الخدری عن النبی (ص) قال: «کان فی بنی اسرائیل رجل قتل تسعة و تسعین انسانا ثم خرج یسأل فدلّ علی راهب فاتاه فقال: انی قتلت تسعا و تسعین نفسا و هل بی من توبة؟ قال: لا، فقتله، فکمّل به مائة، ثمّ سأل عن اعلم اهل الارض فدلّ علی رجل عالم فقال له: قتلت مائة نفس فهل لی من توبة؟ قال: نعم و من یحول بینک و بین التوبة انطلق الی ارض کذا و کذا فانّ بها ناسا یعبدون اللَّه فاعبد اللَّه معهم و لا ترجع الی ارضک فانها ارض سوء، فانطلق حتی اذا اتی نصف الطریق اتاه الموت، فاختصمت فیه ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب فاتاهم ملک فی صورة آدمیّ فجعلوه بینهم فقالوا: قیسوا بین الارضین فالی ایّتهما ادنی فهو لها، فقاسوا فوجدوه ادنی الی الارض التی اراد فقبضته ملائکة الرّحمة».
و عن ابی هریرة ان رسول اللَّه (ص) قال: «قال رجل لم یعمل خیرا قطّ لاهله اذا مات فحرّقوه ثمّ اذروا نصفه فی البرّ و نصفه فی البحر، فو اللّه لئن قدر اللَّه علیه لیعذّبنّه عذابا لا یعذّبه احدا من العالمین، قال: فلمّا مات فعلوا به ما امرهم، فامر اللَّه البحر فجمع ما فیه و امر البرّ فجمع ما فیه ثمّ قال له: لم فعلت هذا؟ قال: من خشیتک یا رب و انت اعلم، فغفر له».
و قال النبی (ص): «ما احبّ ان لی الدنیا و ما فیها بهذه الآیة».
و یقال: هذه الآیة تعمّ کلّ ذنب لا یبلغ الشرک ثمّ قیّد المغفرة بقوله: وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ، فامر بالتوبة. قیل: هذه الآیة متّصلة بما قبلها. و قیل: الکلام قد تمّ علی الآیة الاولی ثمّ خاطب الکفار بهذه الایة فقال: أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ فتکون الانابة هی الرجوع من الشرک الی الاسلام.
و قیل: «أسلموا له» ای اخلصوا له التوحید. مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ای من قبل ان تموتوا فتستوجبوا العذاب ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ ای لا تمنعون من العذاب.
وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ یعنی القرآن و القرآن کلّه حسن.
قال الحسن: ان الذی انزل فی القرآن علی ثلاثة اوجه: ذکر القبیح لتجتنبه و ذکر الاحسن لتختاره و ذکر ما دون الاحسن لئلّا ترغب فیه، مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً فجاءة وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ حین یفجأکم. و قیل: من قبل ان یأتیکم العذاب الموت فتقعوا فی العذاب.
أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی او تقول هذه الکلمات الثلث مردودة علی قوله: مِنْ قَبْلِ، کانه یقول عز و جل: من قبل ان تقول نفس یا حَسْرَتی من قبل ان تقول نفس لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی من قبل ان تقول نفس لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً، و ان شئت جعلته ممّا حذف منه «لا» فیکون التأویل فی الکلمات الثلث: ان لا تقول نفس. کقوله عز و جل: یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا یعنی ان لا تضلّوا و کقوله: أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ یعنی ان لا تمید بکم، و کقوله: أَنْ تَزُولا یعنی ان لا تزولا. بر حذف لا معنی آنست که: مبادا که هر کس گویا فردا از شما که «یا حسرتی»، مبادا که هر کس گویا از شما فردا لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی، مبادا که هر کس گویا از شما فردا که لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً. و فی الخبر «ما من احد من اهل النار یدخل النار حتی یری مقعده من الجنّة فیقول: لو ان اللَّه هدانی لکنت من المتقین فتکون علیه حسرة».
تقول العرب: یا حسرة یا لهفا، یا حسرتی یا لهفی، یا حسرتای یا لهفای. تقول هذه الکلمة فی نداء الاستغاثة و الحسرة ان تأسف النفس اسفا تبقی منه حسیرا، ای منقطعا و قیل: «یا حسرتی» یعنی یا ایّتها الحسرة هذا اوانک، عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ ای قصّرت فی طاعة اللَّه و اقامة حقّه. و قیل: علی ما ضیّعت فی ذات اللَّه. قال مجاهد: فِی جَنْبِ اللَّهِ ای فی امر اللَّه، کقول الشاعر:
امّا تتّقین اللَّه فی جنب عاشق
له کبد حرّی علیک تقطّع
و قیل: معناه: قصّرت فی الجانب الّذی یؤدّی الی رضاء اللَّه، و العرب تسمّی الجانب جنبا. این کلمه بر زبان عرب بسیار رود و چنانست که مردمان گویند: در جنب فلان توانگر شدم، از پهلوی فلان مال بدست آوردم. وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ای المستهزئین بدین اللَّه و کتابه و رسوله و المؤمنین قال قتادة: لم یکفهم ما ضیعوا من طاعة اللَّه حتی سخروا باهل طاعته.
أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ ای مرّة تقول هذا و مرّة تقول ذلک. و قیل: ان قوما یقولون هذا و قوما یقولون ذلک.
أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذابَ عیانا: لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً رجعة الی الدنیا، فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ای الموحدین.
ثمّ یقال لهذا القائل: بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی یعنی القرآن فَکَذَّبْتَ بِها و قلت انها لیست من اللَّه، وَ اسْتَکْبَرْتَ ای تکبّرت عن الایمان بها، وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ یروی ان النبی (ص) قرأ قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ بالتأنیث فیکون خطابا للنفس و من فتح التاءات ردّها الی معنی النفس و هو الانسان.
وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ بان له ولدا و صاحبة و شریکا، وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ من قوله: یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ. و قیل: وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ ممّا ینالهم من نفخ النّار. أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً ای مقاما و منزلا لِلْمُتَکَبِّرِینَ عن الایمان؟ یعنی: أ لیس حقا ان نجعل جهنّم مکانا لهم؟
وَ یُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر: «بمفازاتهم» بالالف علی الجمع، ای بالطرق التی تؤدّیهم الی الفوز و النجاة و هی اکتساب الطاعات و اجتناب المعاصی. و قرأ الآخرون: «بمفازتهم» علی الواحد و هی بمعنی الفوز، ای ننجّیهم بفوزهم من النار باعمالهم الحسنة و قیل: هی شهادة ان لا اله الا اللَّه.
لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ای لا یمسّ ابدانهم اذی و لا قلوبهم حزن.
اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و کلّ شی‌ء بائن منه، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَکِیلٌ ای کلها موکولة الیه فهو القائم بحفظها.
لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ المقالید المفاتیح، واحدها مقلاد، ای له مفاتیح خزائن السماوات و الارض یفتح الرزق علی من یشاء و یغلقه علی من یشاء. قال اهل اللغة: المقلاد المفتاح، و المقلاد القفل، قلد بابه، ای اغلقه و قلده اذا فتحه.
و قیل: مقالید السماوات الامطار و مقالید الارض النبات، و معنی الآیة: لا ینزل من السماء ملک و لا قطرة و لا ینبت من الارض نبات الا باذنه.
روی عن عثمان بن عفان ان رسول اللَّه (ص) سئل عن تفسیر هذه الآیة، فقال: «تفسیر المقالید لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر و سبحان اللَّه و بحمده استغفر اللَّه لا حول و لا قوة الا باللّه الاول و الآخر و الظاهر و الباطن یحیی و یمیت بیده الخیر و هو علی کلّ شی‌ء قدیر».
و فی الخبر ان رسول اللَّه (ص) قال: «اتیت بمفاتیح خزائن الارض فعرضت علیّ فقلت: لا، بل اجوع یوما و اشبع یوما».
وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ ای جحدوا قدرته علی ذلک، أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ فی الآخرة.
قُلْ أَ فَغَیْرَ اللَّهِ قال مقاتل: ان قریشا: دعته الی دین آبائه فنزلت هذه الآیة «قل» لهم یا محمد بعد هذا البیان: أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ؟ قرأ ابن عامر «تأمروننی» بنونین خفیفتین. و قرأ نافع: «تأمرونی» بنون واحدة خفیفة علی الحذف و قرأ الآخرون: «تأمرونّی» بنون واحدة مشدّدة علی الادغام.
وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ یعنی: و اوحی الی الذین من قبلک بمثل ذلک لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ الذی عملته قبل الشرک. فهذا خطاب مع الرسول، و المراد به غیره. و قیل: هذا ادب من اللَّه لنبیّه و تهدید لغیره لان اللَّه عز و جل عصمه من الشرک.
وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ.
بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ ای وحّد و اخلص له العبادة، وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ للَّه فیما انعم به علیک من الهدایة و النبوة.
وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ ای ما عرفوه حقّ معرفته و ما عظّموه حقّ عظمته حیث اشرکوا به غیره، ثمّ اخبر عن عظمته فقال: وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ القبضة مصدر اقیم مقام المفعول، ای الارض مقبوضة فی قبضته یوم القیمة. وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ من الطّیّ و هو الادراج، بیانه قوله: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ.
«سبحانه» ای تنزیها له و تعظیما من ان یکون له نظیر فی ذاته و صفاته، وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ ای و هو متعال عمّا یصفه المشرکون. روی عبد اللَّه بن مسعود و عبد اللَّه بن عباس رضی اللَّه عنهما ان حبرا من الیهود اتی رسول اللَّه (ص) فقال: یا محمد اشعرت ان اللَّه یضع یوم القیمة السماوات علی اصبع و الارضین علی اصبع و الجبال علی اصبع و الماء و الثری و الشجر علی اصبع و جمیع الخلائق علی اصبع ثمّ یهزهنّ و یقول: انا الملک این الملوک؟
فضحک رسول اللَّه (ص) تعجّبا منه و تصدیقا له، فانزل اللَّه هذه الآیة: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ و فی روایة ابی هریرة عن رسول اللَّه (ص) انه قال: «یقبض اللَّه السماوات بیمینه و الارضین بیده الأخری ثمّ یهزهنّ و یقول: انا الملک این ملوک الارض».
و قیل: للَّه یدان کلتاهما یمینان.
و قال الشاعر:
و فی الخبر: «کلتا یدی ربنا یمین».
له یمینان عدلا لا شمال له
و فی یمینیه آجال و ارزاق
و قال ابن عباس: ما السماوات السبع و الارضون السبع فی ید اللَّه الّا کخردلة فی ید احدکم سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ.
وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ هذه هی النفخة الثانیة و هی نفخة الصعقة بعد نفخة الفزع باربعین سنة. قال بعض المفسّرین: النفخة اثنتان، الاولی للموت و الثانیة للبعث و بینهما اربعون سنة.
و الاکثرون علی انها ثلث نفخات، الاولی للفزع و الثانیة للموت و الثالثة للبعث. «فصعق» ای مات مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یقال: صعق فلان و صعق اذا اصابته الصعقة و الصاعقة هی الصوت معه العذاب او معه النار. إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ قال الحسن: یعنی اللَّه وحده و قیل: إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ یعنی من فی الجنة من الخزنة و الحور و الغلمان و من فی جهنم من الخزنة.
و قیل: هم حملة العرش. و قیل: هم الشهداء و هم متقلّدون السیوف حول العرش. و قیل: هم جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت
و فی الخبر: «ان اللَّه عز و جل یقول حینئذ: یا ملک الموت خذ نفس اسرافیل، ثمّ یقول من بقی؟ فیقول: جبرئیل و میکائیل و ملک الموت فیقول خذ نفس میکائیل حتی یبقی ملک الموت و جبرئیل و یقول مت یا ملک الموت فیموت ثم یقول یا جبرئیل من بقی؟ فیقول: تبارکت و تعالیت ذا الجلال و الاکرام وجهک الدائم الباقی و جبرئیل المیّت الفانی، فیقول: یا جبرئیل لا بدّ من موتک، فیقع ساجدا یخفق بجناحه فیموت».
قوله: ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری هذه هی النفخة الثالثة و هی النفخة البعث، فَإِذا هُمْ قِیامٌ من قبورهم «ینظرون» الی البعث. و قیل: ینتظرون امر اللَّه فیهم.
وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها و ذلک حین ینزل اللَّه سبحانه علی کرسیّه لفصل القضاء بین عباده. و قیل: یتجلّی فتشرق عرصات القیامة بنوره عز و جل. وَ وُضِعَ الْکِتابُ کقوله: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ. و قیل. وَ وُضِعَ الْکِتابُ یعنی کتب الاعمال للمحاسبة و الجزاء.
و قیل: وضع ایدی اصحابه حتّی یقرءوا منها اعمالهم. و قیل: الکتاب اللوح المحفوظ تقابل صحف اعمالهم بما فی اللوح المحفوظ.
وَ جِی‌ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ قال ابن عباس: یعنی الذین یشهدون للرسل بتبلیغ الرسالة و هم امّة محمد (ص). و قال عطاء. یعنی الحفظة یدلّ علیه قوله: وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ. و قیل: الشهداء هم الأبرار فی کلّ زمان یشهدون علی اهل ذلک الزمان. و قیل: تشهد علی العباد یوم القیمة الجوارح و المکان و الزّمان.
وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ بالعدل وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ ای لا یزاد فی سیّآتهم و لا ینقص من حسناتهم.
وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ ای ثواب ما عملت وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما یَفْعَلُونَ قال عطاء: ای هو عالم بافعالهم لا یحتاج الی کاتب و لا شاهد. قال ابن عباس. اذا کان یوم القیمة بدّل اللَّه الارض غیر الارض و زاد فی عرضها و طولها کذا و کذا فاذا استقرّت علیها اقدام الخلائق برّهم و فاجرهم اسمعهم اللَّه تعالی کلامه یقول: ان کتابی کانوا یکتبون علیکم ما اظهرتم و لم یکن لهم علم بما اسررتم فانا عالم بما اظهرتم و بما اسررتم و محاسبکم الیوم علی ما اظهرتم و علی ما اسررتم ثم اغفر لمن أشاء منکم.
وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ سوقا عنیفا یسحبون علی وجوههم الی جهنم «زمرا» ای جماعة بعد جماعة مع امامها. و قیل: بعضهم قبل الحساب و بعضهم بعد الحساب. حَتَّی إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها و هی سبعة لقوله: لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ و کانت قبل ذلک مغلقة ففتحت للکفار. قرأ اهل الکوفة: «فتحت» و «فتحت» کلاهما بالتخفیف. و قرأ الآخرون بالتشدید علی التکثیر. وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها توبیخا و تقریعا لهم: أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ ای من انفسکم یَتْلُونَ عَلَیْکُمْ آیاتِ رَبِّکُمْ وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا؟ یأخذون اقرارهم بانهم استحقّوا العذاب: قالُوا بَلی وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ تقدیره: و لکن کفرنا فحقّت کلمة العذاب علی الکافرین. و کَلِمَةُ الْعَذابِ علم اللَّه السابق کقوله: غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا و کقوله: إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ. و قیل: کلمة العذاب قوله سبحانه: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.
قِیلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها ای عالمین انکم مخلّدون فیها، فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ النّار.
وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً دوزخیان را گفت: «سیق» و بهشتیان را گفت: «سیق»، ازدواج سخن را چنین گفت نه تسویت حال را، و فرق است میان هر دو سوق، دوزخیان را میرانند بقهر و عنف بر روی، همی کشند ایشان را بزجر و سیاست تا بآتش سقر لقوله: یُسْحَبُونَ فِی الْحَمِیمِ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ. بهشتیان را همی برند بعزّ و ناز بر نجائب نور و بر پرهای فرشتگان تا بجنّة الخلد.
قال النبی (ص): «عجب ربنا من اقوام یقادون الی الجنة بالسلاسل».
حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها این واو ثمانیه گویند دلالت کند که درهای بهشت هشت‌اند بر وفق خبر مصطفی علیه الصلاة و السلام قال: «ان للجنّة لثمانیه ابواب ما منها بابان الا بینهما سیر الراکب سبعین عاما و ما بین کلّ مصراعین من مصاریع الجنّة مسیرة سبع سنین». و فی روایة «مسیرة اربعین سنة». و فی روایة «کما بین مکة و بصری».
و قال صلی اللَّه علیه و سلّم: «باب امّتی الذی یدخلون منه الجنة عرضه مسیرة الراکب المجوّد ثلثا ثمّ انهم لیضغطون علیه حتی تکاد مناکبهم تزول»
و قال (ص): «انا اوّل من یأتی باب الجنة فاستفتح فیقول الخازن: من انت؟ فاقول محمد، فیقول: نعم بک امرت ان لا افتح لاحد قبلک».
و فی روایة اخری: «انا اول من یحرّک حلق الجنة فیفتح اللَّه لی فیدخلنیها».
و قال صلی اللَّه علیه و سلم: تفتح ابواب الجنة کلّ اثنین و خمیس».
حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها هذا کلام جوابه محذوف، تقدیره: حتّی اذا جاءوها و فتحت ابوابها سعدوا بدخولها. و قیل: جوابه: قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها، و الواو فیه ملغاة، تقدیره: حتی اذا جاءوها و فتحت ابوابها قال لهم خزنتها: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ مؤمنان چون بدر بهشت رسند خازنان بهشت بر ایشان سلام کنند بفرمان اللَّه و گویند: «طبتم» ای طبتم عیشا و طاب لکم المقام خوش جایی که جای شماست و خوش عیشی که عیش شماست. امیر المؤمنین علی (ع) گفت: بر در بهشت درختی است که از بیخ آن دو چشمه آب روانست مؤمن آنجا رسد بیکی از ان دو چشمه غسل کند تا ظاهر وی پاک شود و روشن، و از دیگر چشمه شربتی خورد تا باطن وی از همه آلایش پاک گردد و نیکو شود، آن گه رضوان و اصحاب وی او را استقبال کنند و گویند: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ.
وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ ای انجز لنا ما وعدنا فی الدنیا من نعیم العقبی وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ ای ارض الجنة، و ذلک قوله: أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ. نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ ای ثواب المطیعین.
وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ ای محیطین بالعرش محدقین بحفافیه، ای جانبیه و ذلک بعد ان احیاهم اللَّه. تقول: حفّوا بی و احفّوا بی، ای احاطوا بی. و قیل: الحافّ بالشی‌ء الملازم له. یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ تلذّذا لا تعبّدا لانّ التکلیف متروک فی ذلک الیوم. وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ یعنی بین اهل الجنّة و النّار، «بالحقّ» ای بالعدل، فاستقرّ فی الجنة اهل الجنة و اهل النار فی النار. وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ تأویل هذا الکلام ان اللَّه عز و جل لا یندم علی امر قد قضاه و لا یتردّد فی حکم امضاه، کقوله: وَ لا یَخافُ عُقْباها، مجاز قوله: قِیلَ ای قال اللَّه: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ. و قال الزجاج: ان اللَّه ابتدأ خلق الاشیاء بالحمد فقال: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، کذلک ختم بالحمد فقال لمّا استقرّ اهل الجنة فی الجنة و اهل النار فی النار: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».
و قیل: هذا من کلام الملائکة، ای الحمد له دائم و ان انقطع التکلیف. و قیل: هو من کلام اهل الجنة شکرا علی ما صاروا الیه من نعیم الجنة.
برگردان به زبان ساده
قوله: قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ ابن عباس گفت: این آیت تا آخر سه آیت در شأن وحشی فرو آمد که رسول خدا (ص) بعد از اسلام وحشی در وی نمی نگرست که وی حمزه را کشته بود و بروی مثلت کرده و آن در دل رسول (ص) تأثیر کرده بود چنان که طاقت دیدار وی نمیداشت. وحشی پنداشت که چون رسول بوی نمی‌نگرد اسلام وی پذیرفته نیست، رب العالمین این آیت فرستاد تا رسول بوی نگرست و آن وحشت از پیش برداشت. ابن عمر گفت: این آیات در شأن عیاش بن ابی ربیعه فرو آمد و در شأن ولید بن الولید و جماعتی دیگر که در مکه مسلمان شدند اما هجرت نکردند و مشرکان ایشان را معذّب میداشتند تا ایشان را از اسلام برگردانیدند، صحابه رسول گفتند اللَّه تعالی از ایشان نه فرض پذیرد نه نافله هرگز که از بیم عقوبت مشرکان بترک دین خویش بگفتند، رب العالمین در حق ایشان این آیات فرستاد، عمر خطاب این آیت بنوشت و بایشان فرستاد، ایشان بدین اسلام باز آمدند و هجرت کردند.
هوش مصنوعی: در این آیه، خداوند به بندگانش که بر خود ظلم کرده‌اند، میگوید که به او نزدیک شوند و امید داشته باشند. ابن عباس بیان می‌کند که این آیات برای وحشی نازل شد، کسی که حمزه را کشته بود و رسول خدا (ص) از وی می‌ترسید و نمی‌توانست او را ببیند. وحشی تصور میکرد که چون پیامبر به او نمی‌نگرد، اسلامش پذیرفته نخواهد شد. خداوند این آیات را فرستاد تا ترس پیامبر از وحشی برطرف شود. همچنین ابن عمر اضافه می‌کند که این آیات درباره افرادی چون عیّاش بن ابی ربیعه و ولید بن الولید نازل شده که در مکه مسلمان شدند اما هجرت نکردند و توسط مشرکان به شدت تحت فشار قرار داشتند. صحابه بر این باور بودند که خداوند از آنان عبادت نمی‌پذیرد زیرا به خاطر ترس از عذاب مشرکان دین خود را ترک کردند. اما خداوند این آیات را نازل کرد تا آنان را به بازگشت به اسلام و هجرت تشویق کند. عمر بن خطاب نیز این آیات را نوشت و برای آنها ارسال کرد و بدین ترتیب آنان به اسلام بازگشتند و هجرت کردند.
عبد اللَّه عمر گفت: ما که صحابه رسول بودیم باول چنان میدانستیم و میگفتیم که حسنات ما جمله مقبول است که در ان شک نیست، پس چون این آیت فرو آمد که: أَطِیعُوا اللَّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا أَعْمالَکُمْ گفتیم که آن چه باشد که اعمال ما باطل کند، بجای آوردیم که آن کبائر است و فواحش، پس از ان هر که از وی کبیره‌ای آمد یا فاحشه‌ای گفتیم که کار وی تباه گشت و سرانجام وی بد شد تا آن روز که این آیت فرو آمد: قُلْ یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ، نیز آن سخن نگفتیم، بلی بر گناهکار ترسیدیم و امید برحمت داشتیم. باین قول اسراف ارتکاب کبائر است. عبد اللَّه مسعود گفت: روزی در مسجد شدم دانشمندی سخن میگفت از روی وعید، همه ذکر آتش میکرد و صفت اغلال و انکال، ابن مسعود گفت او را گفتم: ای دانشمند این چه چیز است که بندگان را از رحمت اللَّه نومید میکنی نمی‌خوانی آنچه رب العزة فرمود: یا عِبادِیَ الَّذِینَ أَسْرَفُوا عَلی أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ؟ خبر درست است که رسول خدا علیه الصلاة و السلام این آیت برخواند گفت: إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِیعاً و لا یبالی و بروایتی دیگر مصطفی علیه الصلاة و السلام فرمود.
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمر میگوید: ما که در کنار پیامبر بودیم یقین داشتیم که تمام اعمال نیک ما پذیرفته شده است و هیچ شکی در این باره نیست. اما وقتی این آیه نازل شد که «به خدا و پیامبرش اطاعت کنید و اعمالتان را باطل نکنید»، ما به این فکر افتادیم که چه چیزی می‌تواند اعمال ما را باطل کند. نتیجه‌گیری کردیم که این اعمال نادرست مربوط به گناهان بزرگ و فاحشه‌هاست. بنابراین هر کس مرتکب گناهی بزرگ یا عمل زشت می‌شد، میگفتیم که کار او نابود شده و سرانجامش بد خواهد بود. تا اینکه این آیه نازل شد: «بگو ای بندگانم که بر نفس خود اسراف کردید...». در آن زمان دیگر سخنی از باطل بودن اعمال نکردیم، بلکه از گناهان ترسیدیم و به رحمت خدا امیدوار بودیم. در اینجا، اسراف به معنای ارتکاب گناهان بزرگ است. عبدالله بن مسعود نیز اشاره می‌کند که روزی در مسجد فردی را می‌دید که درباره عذاب صحبت میکرد و تماماً از آتش و زنجیرها میگفت. به او گفتم: ای دانشمند، چرا بندگان را از رحمت خدا ناامید میکنی؟ آیا نمی‌خوانی آنچه خداوند فرمود: «ای بندگانم که بر خود ظلم کرده‌اید، از رحمت خدا ناامید نشوید؟» این موضوع درست است که پیامبر خدا این آیه را خوانده و فرمود: «خداوند تمام گناهان را می‌بخشد و هیچ توجهی به آنها ندارد».
ان تغفر اللهم فاغفر جمّا
و ایّ عبد لک لا المّا
هوش مصنوعی: اگر تو، ای خدا، ببخشی، پس ببخش به نهایت؛ و کدام بنده‌ات را نمی‌بخشی؟
چون آمرزی خداوندا همه بیامرز و آن کدام بنده است که او گناه نکرد. و فی الخبر الصحیح عن ابی سعید الخدری عن النبی (ص) قال: «کان فی بنی اسرائیل رجل قتل تسعة و تسعین انسانا ثم خرج یسأل فدلّ علی راهب فاتاه فقال: انی قتلت تسعا و تسعین نفسا و هل بی من توبة؟ قال: لا، فقتله، فکمّل به مائة، ثمّ سأل عن اعلم اهل الارض فدلّ علی رجل عالم فقال له: قتلت مائة نفس فهل لی من توبة؟ قال: نعم و من یحول بینک و بین التوبة انطلق الی ارض کذا و کذا فانّ بها ناسا یعبدون اللَّه فاعبد اللَّه معهم و لا ترجع الی ارضک فانها ارض سوء، فانطلق حتی اذا اتی نصف الطریق اتاه الموت، فاختصمت فیه ملائکة الرحمة و ملائکة العذاب فاتاهم ملک فی صورة آدمیّ فجعلوه بینهم فقالوا: قیسوا بین الارضین فالی ایّتهما ادنی فهو لها، فقاسوا فوجدوه ادنی الی الارض التی اراد فقبضته ملائکة الرّحمة».
هوش مصنوعی: خداوند، ای کسی که آمرزشی، همه را ببخش و آیا هیچ بنده‌ای هست که گناه نکرده باشد؟ در روایتی از ابو سعید خدری نقل شده است که پیامبر (ص) فرمود: «در میان بنی اسرائیل فردی وجود داشت که نود و نه نفر را کشته بود. او بعد از این کار به دنبال کسی می‌گشت تا از او بپرسد آیا برایش توبه‌ای هست یا نه، تا اینکه به یک راهب رسید و به او گفت: من نود و نه نفر را کشته‌ام، آیا برایم توبه‌ای وجود دارد؟ راهب پاسخ داد: خیر، پس او را کشته و تعداد قتل‌هایش به صد نفر رسید. سپس دوباره به دنبال عالم‌ترین فرد رفت و به او گفت: من یکصد نفر را کشتم، آیا برایم توبه‌ای وجود دارد؟ عالم پاسخ داد: بله، چه کسی می‌تواند مانع توبه تو شود؟ به سرزمین الف برو، زیرا در آنجا گروهی هستند که خدا را می‌پرستند، تو هم با آنها عبادت کن و به سرزمین خود بازگرد نکن، چون آنجا سرزمین بدی است. او به راه افتاد اما در نیمه راه، مرگ به سراغش آمد. در آن لحظه، فرشتگان رحمت و عذاب بر سر او争د و فرشته‌ای در قالب یک انسان به آنها نزدیک شد و گفت: او را بین دو سرزمین مقایسه کنید و ببینید کدامیک به او نزدیک‌تر است. آنها بررسی کردند و دریافتند که او به سرزمینی که می‌خواست برود نزدیک‌تر است، بنابراین فرشتگان رحمت او را قبض کردند.»
و عن ابی هریرة ان رسول اللَّه (ص) قال: «قال رجل لم یعمل خیرا قطّ لاهله اذا مات فحرّقوه ثمّ اذروا نصفه فی البرّ و نصفه فی البحر، فو اللّه لئن قدر اللَّه علیه لیعذّبنّه عذابا لا یعذّبه احدا من العالمین، قال: فلمّا مات فعلوا به ما امرهم، فامر اللَّه البحر فجمع ما فیه و امر البرّ فجمع ما فیه ثمّ قال له: لم فعلت هذا؟ قال: من خشیتک یا رب و انت اعلم، فغفر له».
هوش مصنوعی: روزی مردی که هیچ خیری برای خانواده‌اش انجام نداده بود به مردم توصیه کرد که وقتی او بمیرد، او را بسوزانند و خاکسترش را در نیمه‌ای در دریا و نیمه دیگر در خشکی بریزند. او گفت که اگر خداوند بخواهد، عذابی سخت بر او نازل خواهد کرد. پس از مرگ او، مردم طبق وصیتش عمل کردند و خداوند دریا را جمع کرد و آنچه در خشکی بود را نیز جمع کرد. سپس از او پرسید: «چرا این کار را کردی؟» او پاسخ داد: «به خاطر ترس از تو، ای پروردگار، و تو بهتر می‌دانی.» و در نتیجه خداوند او را بخشید.
و قال النبی (ص): «ما احبّ ان لی الدنیا و ما فیها بهذه الآیة».
هوش مصنوعی: سلام. پیامبر اسلام (ص) فرمودند: «دوست ندارم که تمام دنیا و آنچه در آن است برای من باشد به اندازه این آیه».
و یقال: هذه الآیة تعمّ کلّ ذنب لا یبلغ الشرک ثمّ قیّد المغفرة بقوله: وَ أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ، فامر بالتوبة. قیل: هذه الآیة متّصلة بما قبلها. و قیل: الکلام قد تمّ علی الآیة الاولی ثمّ خاطب الکفار بهذه الایة فقال: أَنِیبُوا إِلی رَبِّکُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ فتکون الانابة هی الرجوع من الشرک الی الاسلام.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که این آیه شامل همه گناهان جز شرک است و سپس با قید «و انیبوا الی ربک» به موضوع توبه اشاره می‌کند. برخی بر این باورند که این آیه به آیه قبلی مرتبط است و برخی دیگر معتقدند که سخن به پایان آیه اول رسیده و سپس به کافران خطاب می‌شود و از آنان می‌خواهد که به سوی پروردگارشان بازگردند و تسلیم او شوند. در اینجا، «انابه» به معنای بازگشت از شرک به اسلام است.
و قیل: «أسلموا له» ای اخلصوا له التوحید. مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ ای من قبل ان تموتوا فتستوجبوا العذاب ثُمَّ لا تُنْصَرُونَ ای لا تمنعون من العذاب.
هوش مصنوعی: گفته شده است: «به او ایمان بیاورید» یعنی به طور خالص و بدون شک به یکتایی او اعتقاد داشته باشید. قبل از اینکه عذاب به سمت شما بیاید، یعنی قبل از اینکه بمیرید و مستحق عذاب شوید، سپس دیگر نمی‌توانید از عذاب نجات پیدا کنید.
وَ اتَّبِعُوا أَحْسَنَ ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ یعنی القرآن و القرآن کلّه حسن.
هوش مصنوعی: و از بهترین چیزی که از پروردگارتان به سوی شما نازل شده پیروی کنید، یعنی قرآن و قرآن همواره خوب و نیکو است.
قال الحسن: ان الذی انزل فی القرآن علی ثلاثة اوجه: ذکر القبیح لتجتنبه و ذکر الاحسن لتختاره و ذکر ما دون الاحسن لئلّا ترغب فیه، مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَکُمُ الْعَذابُ بَغْتَةً فجاءة وَ أَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ حین یفجأکم. و قیل: من قبل ان یأتیکم العذاب الموت فتقعوا فی العذاب.
هوش مصنوعی: حسن میگوید: چیزی که در قرآن نازل شده، در سه وجه است: یکی ذکر کارهای ناپسند است تا از آنها دوری کنید، دیگری ذکر کارهای خوب است تا آنها را انتخاب کنید، و سومی ذکر کارهای کمتر خوب است تا به آنها علاقه‌مند نشوید. این نکته برای این است که عذاب ناگهان بر شما نازل نشود، در حالی که متوجه نیستید و در زمانی که به شما حمله می‌کند. همچنین گفته شده که ممکن است عذابِ مرگ پیش از عذاب دیگر به سراغ شما بیاید.
أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتی او تقول هذه الکلمات الثلث مردودة علی قوله: مِنْ قَبْلِ، کانه یقول عز و جل: من قبل ان تقول نفس یا حَسْرَتی من قبل ان تقول نفس لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی من قبل ان تقول نفس لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً، و ان شئت جعلته ممّا حذف منه «لا» فیکون التأویل فی الکلمات الثلث: ان لا تقول نفس. کقوله عز و جل: یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا یعنی ان لا تضلّوا و کقوله: أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ یعنی ان لا تمید بکم، و کقوله: أَنْ تَزُولا یعنی ان لا تزولا. بر حذف لا معنی آنست که: مبادا که هر کس گویا فردا از شما که «یا حسرتی»، مبادا که هر کس گویا از شما فردا لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی، مبادا که هر کس گویا از شما فردا که لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً. و فی الخبر «ما من احد من اهل النار یدخل النار حتی یری مقعده من الجنّة فیقول: لو ان اللَّه هدانی لکنت من المتقین فتکون علیه حسرة».
هوش مصنوعی: شخصی خواهد گفت: ای وای! و این کلمات به نوعی به سخن پیشین اشاره دارد. گویی خداوند می‌فرماید: قبل از آنکه کسی این عبارت را بگوید، یعنی پیش از اینکه کسی بگوید ای وای، ممکن است که بگوید: "کاش خداوند مرا هدایت میکرد" یا "کاش می‌توانستم دوباره به دنیا برگردم". همچنین می‌توان این جملات را به گونه‌ای تفسیر کرد که نقیض آن مطرح شود، به این معنی که کسی نباید چنین چیزی بگوید. مانند جایی که خداوند می‌فرماید: "خداوند به شما توضیح می‌دهد که مبادا گمراه شوید"، یعنی از گمراهی خودداری کنید و یا "مبادا از جای خود جابه‌جا شوید"، یعنی نباید جابه‌جا شوید. پس این عبارات به نوعی هشدار هستند که هر کس فردا به حالت "ای وای!" دچار نشود یا از این بگوید که کاش خداوند مرا هدایت میکرد یا اینکه ای کاش فرصتی دوباره داشتم. ذکر شده که هیچ‌کدام از اهل آتش به جهنم وارد نمی‌شوند مگر اینکه جایگاه خود را در بهشت ببینند و خواهند گفت: "اگر خداوند مرا هدایت میکرد، از پرهیزگاران بودم" و این موضوع باعث حسرت آنها خواهد شد.
تقول العرب: یا حسرة یا لهفا، یا حسرتی یا لهفی، یا حسرتای یا لهفای. تقول هذه الکلمة فی نداء الاستغاثة و الحسرة ان تأسف النفس اسفا تبقی منه حسیرا، ای منقطعا و قیل: «یا حسرتی» یعنی یا ایّتها الحسرة هذا اوانک، عَلی ما فَرَّطْتُ فِی جَنْبِ اللَّهِ ای قصّرت فی طاعة اللَّه و اقامة حقّه. و قیل: علی ما ضیّعت فی ذات اللَّه. قال مجاهد: فِی جَنْبِ اللَّهِ ای فی امر اللَّه، کقول الشاعر:
هوش مصنوعی: عرب‌ها می‌گویند: ای افسوس، یا ای حسرت! این کلمات در مواقعی بیان می‌شود که شخص به کمک نیاز دارد و از غم و حسرت خود صحبت می‌کند. وقتی فردی ناراحت و پشیمان می‌شود، حالت حسرت به او دست می‌دهد. برخی می‌گویند: «ای حسرت من» به معنای این است که ای حسرت، اکنون زمان توست تا بر روی کارهایی که در حق خدا کوتاهی کرده‌ام، افسوس بخورم. برخی دیگر می‌گویند که باید به آنچه در راه خدا از دست داده‌ام، فکر کنم. مجاهد نیز گفته است که منظور از «در جانب خدا» به معنای در مورد امور خدا است.
امّا تتّقین اللَّه فی جنب عاشق
له کبد حرّی علیک تقطّع
هوش مصنوعی: ولی تو باید از خدا بترسی در کنار عاشقی که دلش به خاطر تو می‌سوزد و در حال آتش گرفتن است.
و قیل: معناه: قصّرت فی الجانب الّذی یؤدّی الی رضاء اللَّه، و العرب تسمّی الجانب جنبا. این کلمه بر زبان عرب بسیار رود و چنانست که مردمان گویند: در جنب فلان توانگر شدم، از پهلوی فلان مال بدست آوردم. وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرِینَ ای المستهزئین بدین اللَّه و کتابه و رسوله و المؤمنین قال قتادة: لم یکفهم ما ضیعوا من طاعة اللَّه حتی سخروا باهل طاعته.
هوش مصنوعی: معنی این متن این است که در زمینه‌ای که به خشنودی خداوند مربوط می‌شود، کوتاهی و کم‌کاری صورت گرفته است. در زبان عربی، واژه «جانب» به معنی پهلو و سمت است. عرب‌ها معمولاً می‌گویند که در کنار شخصی توانگر یا صاحب مال قرار گرفته‌اند. همچنین، اگر کسی بگوید که من از افراد بی‌احترامی هستم که به خدا، کتابش، پیامبرش و مؤمنان توهین می‌کنم، به این معناست که آن شخص به اندازه کافی درک نکرده است که چه چیزی از دست داده و نسبت به اطاعت از خدا کوتاهی کرده است.
أَوْ تَقُولَ لَوْ أَنَّ اللَّهَ هَدانِی لَکُنْتُ مِنَ الْمُتَّقِینَ ای مرّة تقول هذا و مرّة تقول ذلک. و قیل: ان قوما یقولون هذا و قوما یقولون ذلک.
هوش مصنوعی: شاید بگویی اگر خداوند مرا هدایت کرده بود، من هم از پرهیزکاران می‌بودم؛ یک بار این را می‌گویی و بار دیگر آن را. همچنین گفته شده که برخی این را می‌گویند و برخی دیگر آن را.
أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَی الْعَذابَ عیانا: لَوْ أَنَّ لِی کَرَّةً رجعة الی الدنیا، فَأَکُونَ مِنَ الْمُحْسِنِینَ ای الموحدین.
هوش مصنوعی: یا زمانی که عذاب را به صورت واضح و آشکار می‌بینی، می‌گویی: کاش فرصتی دوباره به من داده می‌شد تا به دنیا برگردم و از نیکوکاران و مومن‌ها باشم.
ثمّ یقال لهذا القائل: بَلی قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی یعنی القرآن فَکَذَّبْتَ بِها و قلت انها لیست من اللَّه، وَ اسْتَکْبَرْتَ ای تکبّرت عن الایمان بها، وَ کُنْتَ مِنَ الْکافِرِینَ یروی ان النبی (ص) قرأ قَدْ جاءَتْکَ آیاتِی فَکَذَّبْتَ بِها وَ اسْتَکْبَرْتَ وَ کُنْتَ بالتأنیث فیکون خطابا للنفس و من فتح التاءات ردّها الی معنی النفس و هو الانسان.
هوش مصنوعی: سپس به آن شخص گفته می‌شود: بله، آیات من به تو رسیده است یعنی قرآن، اما تو آنها را تکذیب کردی و گفتی که این آیات از جانب خدا نیستند و به ایمان به آنها تکبر ورزیدی و از کافران بودی. نقل شده که پیامبر (ص) فرمود: «آیات من به تو رسیده است، اما تو آنها را تکذیب کردی و به آنها تکبر ورزیدی». در اینجا، به کار بردن ضمیر مؤنث می‌تواند به معنی خطاب به نفس باشد و اگر تاء‌ها را بگشاییم، می‌توانیم به معنای انسان برگردیم.
وَ یَوْمَ الْقِیامَةِ تَرَی الَّذِینَ کَذَبُوا عَلَی اللَّهِ بان له ولدا و صاحبة و شریکا، وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ من قوله: یَوْمَ تَبْیَضُّ وُجُوهٌ وَ تَسْوَدُّ وُجُوهٌ. و قیل: وُجُوهُهُمْ مُسْوَدَّةٌ ممّا ینالهم من نفخ النّار. أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً ای مقاما و منزلا لِلْمُتَکَبِّرِینَ عن الایمان؟ یعنی: أ لیس حقا ان نجعل جهنّم مکانا لهم؟
هوش مصنوعی: در روز قیامت، افرادی را می‌بینی که به خدا دروغ بسته و ادعا کرده‌اند که او فرزندی دارد یا شریک و همسری دارد. چهره‌های آنان بر اثر این ادعاها تیره و تار شده است، زیرا در آن روز برخی چهره‌ها سفید و برخی دیگر سیاه می‌شوند. برخی گفته‌اند که چهره‌های آنان به خاطر عذابی که از آتش جهنم می‌رسد، تیره شده است. آیا واقعاً در جهنم برای متکبرانی که از ایمان سرباز زده‌اند، مکانی وجود ندارد؟ آیا این درست نیست که جهنم را برای آنان مکان مناسبی قرار دهیم؟
وَ یُنَجِّی اللَّهُ الَّذِینَ اتَّقَوْا بِمَفازَتِهِمْ قرأ حمزة و الکسائی و ابو بکر: «بمفازاتهم» بالالف علی الجمع، ای بالطرق التی تؤدّیهم الی الفوز و النجاة و هی اکتساب الطاعات و اجتناب المعاصی. و قرأ الآخرون: «بمفازتهم» علی الواحد و هی بمعنی الفوز، ای ننجّیهم بفوزهم من النار باعمالهم الحسنة و قیل: هی شهادة ان لا اله الا اللَّه.
هوش مصنوعی: خداوند کسانی را که تقوا دارند نجات می‌دهد به وسیله سرنوشت‌های خوبشان. برخی از قاریان بر این باورند که این سرنوشت‌ها به معنای راه‌هایی است که به پیروزی و نجات می‌انجامند، که شامل کسب نیکوکاری‌ها و دوری از گناهان می‌باشد. دیگر قاریان نیز بر این عقیده‌اند که این به معنای پیروزی است و خداوند آنها را با اعمال نیکشان از آتش نجات می‌دهد. همچنین گفته شده است که این پیروزی می‌تواند به معنای شهادت به یکتایی خداوند نیز باشد.
لا یَمَسُّهُمُ السُّوءُ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ ای لا یمسّ ابدانهم اذی و لا قلوبهم حزن.
هوش مصنوعی: آنها به هیچ آسیبی نمی‌رسند و همواره غمگین نخواهند بود؛ به این معنا که نه بدنشان دچار درد و رنج می‌شود و نه دلشان از چیزی آزرده خاطر می‌گردد.
اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‌ءٍ و کلّ شی‌ء بائن منه، وَ هُوَ عَلی کُلِّ شَیْ‌ءٍ وَکِیلٌ ای کلها موکولة الیه فهو القائم بحفظها.
هوش مصنوعی: خداوند خالق هر چیزی است و همه چیز از او جداست. او سرپرست و نگهدار همه چیزهاست و تمام امور به او واگذار شده و او مسئول حفظ آنهاست.
لَهُ مَقالِیدُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ المقالید المفاتیح، واحدها مقلاد، ای له مفاتیح خزائن السماوات و الارض یفتح الرزق علی من یشاء و یغلقه علی من یشاء. قال اهل اللغة: المقلاد المفتاح، و المقلاد القفل، قلد بابه، ای اغلقه و قلده اذا فتحه.
هوش مصنوعی: در آسمان‌ها و زمین، کلیدهایی وجود دارد که به وسیله آنها می‌توان به انبارهای رزق و روزی دسترسی پیدا کرد. این کلیدها به انتخاب خود خداوند بر روی برکت و روزی برخی افراد باز می‌شود و بر روی برخی دیگر بسته می‌شود. لغت‌شناسان گفته‌اند که "مقلاد" به معنای کلید و "مقلاد" دیگر به معنای قفل است. به عبارتی، وقتی گفته می‌شود در را قفل کرده است، یعنی در را بسته و وقتی می‌گویند در را باز کرده، یعنی به آن دسترسی پیدا کرده است.
و قیل: مقالید السماوات الامطار و مقالید الارض النبات، و معنی الآیة: لا ینزل من السماء ملک و لا قطرة و لا ینبت من الارض نبات الا باذنه.
هوش مصنوعی: نقل شده است که کلیدهای آسمان باران و کلیدهای زمین نبات هستند. معنی این جمله این است که هیچ فرشته‌ای از آسمان نازل نمی‌شود و هیچ قطره‌ای نمی‌افتد و هیچ گیاهی از زمین نمی‌روید مگر اینکه با اراده و اجازه خداوند باشد.
روی عن عثمان بن عفان ان رسول اللَّه (ص) سئل عن تفسیر هذه الآیة، فقال: «تفسیر المقالید لا اله الّا اللَّه و اللَّه اکبر و سبحان اللَّه و بحمده استغفر اللَّه لا حول و لا قوة الا باللّه الاول و الآخر و الظاهر و الباطن یحیی و یمیت بیده الخیر و هو علی کلّ شی‌ء قدیر».
هوش مصنوعی: عثمان بن عفان نقل می‌کند که از رسول خدا (ص) درباره تفسیر این آیه سؤال شد. ایشان فرمودند: «تفسیر این کلمات عبارت است از: لا اله الا اللَّه (خداوندی جز الله نیست)، اللَّه اکبر (خداوند بزرگتر است)، سبحان اللَّه (خداوند پاک است)، بحمده (باآنکه او را ستایش می‌کنیم)، استغفر اللَّه (از خداوند طلب بخشش می‌کنم)، لا حول و لا قوة الا باللّه (هیچ نیرویی و قدرتی جز با یاری خدا نیست)، او اول و آخر است، ظاهر و باطن است؛ او زنده می‌کند و می‌میراند، همه خیر به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست.»
و فی الخبر ان رسول اللَّه (ص) قال: «اتیت بمفاتیح خزائن الارض فعرضت علیّ فقلت: لا، بل اجوع یوما و اشبع یوما».
هوش مصنوعی: در یک روایت آمده است که پیامبر خدا (ص) فرمود: «مفاتیح خزائن زمین به من ارائه شد، که من در پاسخ گفتم: نه، من روزی گرسنه‌ام و روز دیگر سیر خواهم بود.»
وَ الَّذِینَ کَفَرُوا بِآیاتِ اللَّهِ ای جحدوا قدرته علی ذلک، أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ فی الآخرة.
هوش مصنوعی: کسانی که به آیات خدا کافر هستند و قدرت او را انکار می‌کنند، همین افراد در آخرت به شدت زیان‌کار خواهند بود.
قُلْ أَ فَغَیْرَ اللَّهِ قال مقاتل: ان قریشا: دعته الی دین آبائه فنزلت هذه الآیة «قل» لهم یا محمد بعد هذا البیان: أَ فَغَیْرَ اللَّهِ تَأْمُرُونِّی أَعْبُدُ أَیُّهَا الْجاهِلُونَ؟ قرأ ابن عامر «تأمروننی» بنونین خفیفتین. و قرأ نافع: «تأمرونی» بنون واحدة خفیفة علی الحذف و قرأ الآخرون: «تأمرونّی» بنون واحدة مشدّدة علی الادغام.
هوش مصنوعی: بگو یا محمد، آیا به جز خدا چیزی را به من پیشنهاد می‌دهید که عبادت کنم ای نادان‌ها؟ مقاتل میگوید که قریش او را به پیروی از دین پدرانش دعوت کردند و این آیه در پاسخ به آنها نازل شد. لازم به ذکر است که در قرائت‌های مختلف واژه "تأمروننی" به صورت‌های متفاوتی خوانده شده است.
وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیْکَ وَ إِلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکَ یعنی: و اوحی الی الذین من قبلک بمثل ذلک لَئِنْ أَشْرَکْتَ لَیَحْبَطَنَّ عَمَلُکَ الذی عملته قبل الشرک. فهذا خطاب مع الرسول، و المراد به غیره. و قیل: هذا ادب من اللَّه لنبیّه و تهدید لغیره لان اللَّه عز و جل عصمه من الشرک.
هوش مصنوعی: به تو و کسانی که پیش از تو بودند وحی شده است که اگر شرک ورزی، اعمالت که پیش از شرک انجام دادی نابود خواهد شد. این سخن به رسول خطاب شده، اما منظور دیگران نیز هست. برخی معتقدند این یک نوع ادب از جانب خداوند نسبت به پیامبرش و تهدیدی برای دیگران است، چون خداوند او را از شرک حفظ کرده است.
وَ لَتَکُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِینَ.
هوش مصنوعی: و حتماً از زیان‌دیدگان خواهی بود.
بَلِ اللَّهَ فَاعْبُدْ ای وحّد و اخلص له العبادة، وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرِینَ للَّه فیما انعم به علیک من الهدایة و النبوة.
هوش مصنوعی: پس تنها خدا را پرستش کن و عبادت خود را خالصانه برای او انجام ده. و از جمله 감사گذارانی باش که به نعمت‌هایی که به تو عطا کرده، از جمله هدایت و نبوت، شکرگزارند.
وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ ای ما عرفوه حقّ معرفته و ما عظّموه حقّ عظمته حیث اشرکوا به غیره، ثمّ اخبر عن عظمته فقال: وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ القبضة مصدر اقیم مقام المفعول، ای الارض مقبوضة فی قبضته یوم القیمة. وَ السَّماواتُ مَطْوِیَّاتٌ بِیَمِینِهِ من الطّیّ و هو الادراج، بیانه قوله: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ.
هوش مصنوعی: آنها نتوانستند خداوند را به درستی بشناسند و عظمت او را به حق بزرگ بشمارند؛ چرا که به او شرک ورزیدند. سپس درباره عظمت او گفته شده است: روز قیامت، همه‌ی زمین در قبضه‌ی او خواهد بود. این معنا نشان می‌دهد که زمین در آن روز کاملاً در اختیار خداوند قرار دارد. همچنین آسمان‌ها به دست راست او جمع خواهند شد؛ این به معنای جمع شدن و داخل کردن آنها در یکدیگر است، همانطور که در روزی دیگر گفته شده که روزی آسمان را مانند پاره‌کردن کتاب‌های ثبت‌شده، جمع خواهیم کرد.
«سبحانه» ای تنزیها له و تعظیما من ان یکون له نظیر فی ذاته و صفاته، وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ ای و هو متعال عمّا یصفه المشرکون. روی عبد اللَّه بن مسعود و عبد اللَّه بن عباس رضی اللَّه عنهما ان حبرا من الیهود اتی رسول اللَّه (ص) فقال: یا محمد اشعرت ان اللَّه یضع یوم القیمة السماوات علی اصبع و الارضین علی اصبع و الجبال علی اصبع و الماء و الثری و الشجر علی اصبع و جمیع الخلائق علی اصبع ثمّ یهزهنّ و یقول: انا الملک این الملوک؟
هوش مصنوعی: «سبحانه» به معنای پاکی و عظمت خداوند است، به گونه‌ای که او هیچ‌گونه همتایی در ذات و صفات خود ندارد و برتر است از آنچه که مشرکان به او نسبت می‌دهند. براساس روایت از عبد اللَّه بن مسعود و عبد اللَّه بن عباس، یکی از یهودیان به نزد پیامبر اسلام (ص) آمد و گفت: «ای محمد، آیا می‌دانی در روز قیامت خداوند چگونه تمام آسمان‌ها را بر یک انگشت و زمین‌ها را بر انگشت دیگر و کوه‌ها را بر انگشت دیگر و آب و خاک و درختان را نیز بر انگشتی و تمام مخلوقات را بر انگشت دیگر می‌گذارد و سپس آنها را به جنبش درمی‌آورد و میگوید: من پادشاه، کجایند پادشاهان؟»
فضحک رسول اللَّه (ص) تعجّبا منه و تصدیقا له، فانزل اللَّه هذه الآیة: وَ ما قَدَرُوا اللَّهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الْأَرْضُ جَمِیعاً قَبْضَتُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ و فی روایة ابی هریرة عن رسول اللَّه (ص) انه قال: «یقبض اللَّه السماوات بیمینه و الارضین بیده الأخری ثمّ یهزهنّ و یقول: انا الملک این ملوک الارض».
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) به خاطر این موضوع شگفت‌زده شد و آن را تصدیق کرد، به گونه‌ای که خداوند این آیه را نازل کرد: "و آنها خدا را به‌درستی نشناختند و زمین همه در روز قیامت در قبضه او خواهد بود." همچنین در روایتی از ابو هریره آمده است که پیامبر (ص) فرمود: "خداوند آسمان‌ها را به دست راست خود و زمین‌ها را به دست چپ خود می‌گیرد، سپس آنها را تکان می‌دهد و می‌فرماید: من پادشاه هستم، کجایند پادشاهان زمین؟"
و قیل: للَّه یدان کلتاهما یمینان.
هوش مصنوعی: گفته شده است که برای خداوند دو دست وجود دارد که هر دو در سمت راست هستند.
و قال الشاعر:
هوش مصنوعی: شاعر میگوید:
و فی الخبر: «کلتا یدی ربنا یمین».
هوش مصنوعی: در خبر آمده است: «هر دو دست پروردگار ما در سمت راست است».
له یمینان عدلا لا شمال له
هوش مصنوعی: به یقین عدالت از سمت راست است و سمت چپ آن وجود ندارد.
و فی یمینیه آجال و ارزاق
هوش مصنوعی: در دست راست او، سرنوشت‌ها و روزی‌ها وجود دارد.
و قال ابن عباس: ما السماوات السبع و الارضون السبع فی ید اللَّه الّا کخردلة فی ید احدکم سُبْحانَهُ وَ تَعالی عَمَّا یُشْرِکُونَ.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید که آسمان‌ها و زمین‌ها در دست خداوند مانند دانه خردلی در دست یکی از شماست. خداوند از آنچه به او شرک می‌ورزند، منزه است و بالاتر از آن است.
وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ هذه هی النفخة الثانیة و هی نفخة الصعقة بعد نفخة الفزع باربعین سنة. قال بعض المفسّرین: النفخة اثنتان، الاولی للموت و الثانیة للبعث و بینهما اربعون سنة.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، بار دیگر شیپور به صدا درمی‌آید. این بار، صدا در نتیجه‌ی ترس و وحشت است که چهل سال بعد از نوبت اول شنیده می‌شود. برخی از مفسران گفته‌اند که دو نوبت برای به صدا درآمدن شیپور وجود دارد: نوبت اول برای مرگ و نوبت دوم برای بعث و بین این دو نوبت چهل سال فاصله خواهد بود.
و الاکثرون علی انها ثلث نفخات، الاولی للفزع و الثانیة للموت و الثالثة للبعث. «فصعق» ای مات مَنْ فِی السَّماواتِ وَ مَنْ فِی الْأَرْضِ یقال: صعق فلان و صعق اذا اصابته الصعقة و الصاعقة هی الصوت معه العذاب او معه النار. إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ قال الحسن: یعنی اللَّه وحده و قیل: إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ یعنی من فی الجنة من الخزنة و الحور و الغلمان و من فی جهنم من الخزنة.
هوش مصنوعی: بیشتر بر این عقیده هستند که این واقعه شامل سه نفخه است: نفخه اول برای ترس، نفخه دوم برای مرگ و نفخه سوم برای برانگیختن. «صعق» به معنای این است که کسانی که در آسمان‌ها و زمین هستند، جان خود را از دست می‌دهند. گفته می‌شود که فلان فرد صعق شده است زمانی که صاعقه به او برخورد کند. صاعقه به معنای صدای همراه با عذاب یا آتش است. جز کسانی که خدا بخواهد، به گفته حسن، یعنی فقط خداوند و بعضی گفته‌اند منظور از «إِلَّا مَنْ شاءَ اللَّهُ» کسانی هستند که در بهشت هستند، مانند فرشتگان، حوریان و پسران بهشتی، و همین‌طور کسانی که در جهنم هستند، از جمله کارگزاران جهنم.
و قیل: هم حملة العرش. و قیل: هم الشهداء و هم متقلّدون السیوف حول العرش. و قیل: هم جبرئیل و میکائیل و اسرافیل و ملک الموت
هوش مصنوعی: گفته شده است که آنها ممکن است حاملان عرش باشند. برخی دیگر معتقدند که آنها شهدا هستند و همچنین کسانی که شمشیرها را در اطراف عرش به دوش دارند. همچنین برخی بر این باورند که آنها جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و ملک الموت هستند.
و فی الخبر: «ان اللَّه عز و جل یقول حینئذ: یا ملک الموت خذ نفس اسرافیل، ثمّ یقول من بقی؟ فیقول: جبرئیل و میکائیل و ملک الموت فیقول خذ نفس میکائیل حتی یبقی ملک الموت و جبرئیل و یقول مت یا ملک الموت فیموت ثم یقول یا جبرئیل من بقی؟ فیقول: تبارکت و تعالیت ذا الجلال و الاکرام وجهک الدائم الباقی و جبرئیل المیّت الفانی، فیقول: یا جبرئیل لا بدّ من موتک، فیقع ساجدا یخفق بجناحه فیموت».
هوش مصنوعی: در این روایت آمده است که خداوند در آن زمان به فرشته مرگ میگوید: «ای ملک الموت، جان اسرافیل را بگیر». سپس می‌پرسد: «چه کسی باقی مانده است؟» و ملک الموت پاسخ می‌دهد: «جبریل و میکائیل». آنگاه خداوند می‌فرماید: «جان میکائیل را بگیر تا فقط ملک الموت و جبریل باقی بمانند». سپس فرشته مرگ به ملک الموت میگوید: «بمیر ای ملک الموت» و او نیز می‌میرد. سپس خداوند از جبریل می‌پرسد: «چه کسی باقی مانده است؟» و جبریل پاسخ می‌دهد: «تو بزرگ و با جلال و کرامت هستی و چهره‌ات همیشگی و باقی است، اما جبریل، میت و فانی است». خداوند می‌فرماید: «ای جبریل، تو نیز ناچار هستی بمیر». در اینجا جبریل سجده می‌کند و با بالش می‌افتد و می‌میرد.
قوله: ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری هذه هی النفخة الثالثة و هی النفخة البعث، فَإِذا هُمْ قِیامٌ من قبورهم «ینظرون» الی البعث. و قیل: ینتظرون امر اللَّه فیهم.
هوش مصنوعی: سپس بار دیگر در آن دمیده می‌شود که این سومین دمیدن است و به دمیدن قیامت معروف است. در این هنگام، مردم از قبرهایشان برمی‌خیزند و به سوی قیامت نگاه می‌کنند. گفته شده است که آنها انتظار دستور خداوند را دارند.
وَ أَشْرَقَتِ الْأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها و ذلک حین ینزل اللَّه سبحانه علی کرسیّه لفصل القضاء بین عباده. و قیل: یتجلّی فتشرق عرصات القیامة بنوره عز و جل. وَ وُضِعَ الْکِتابُ کقوله: وَ نَضَعُ الْمَوازِینَ الْقِسْطَ. و قیل. وَ وُضِعَ الْکِتابُ یعنی کتب الاعمال للمحاسبة و الجزاء.
هوش مصنوعی: زمین در نور پروردگارش می‌تابد و این زمانی است که خداوند بر کرسی‌اش فرود می‌آید تا میان بندگانش قضاوت کند. همچنین گفته شده است که خداوند بر ما تجلی می‌کند و عرصه‌های قیامت به نور او روشن می‌شود. کتاب اعمال بندگان قرار داده می‌شود، همانطور که گفته شده است: «ما ترازوی انصاف را قرار می‌دهیم». و همچنین به این معناست که کتابی برای حسابرسی و جزا فراهم می‌شود.
و قیل: وضع ایدی اصحابه حتّی یقرءوا منها اعمالهم. و قیل: الکتاب اللوح المحفوظ تقابل صحف اعمالهم بما فی اللوح المحفوظ.
هوش مصنوعی: گفته شده است که دست‌های افراد، به گونه‌ای قرار می‌گیرد که کارهایشان را از آن بخوانند. همچنین گفته شده است که کتابی به نام "لوح محفوظ" وجود دارد که ثبت اعمال افراد با آنچه در لوح محفوظ است، تطابق می‌یابد.
وَ جِی‌ءَ بِالنَّبِیِّینَ وَ الشُّهَداءِ قال ابن عباس: یعنی الذین یشهدون للرسل بتبلیغ الرسالة و هم امّة محمد (ص). و قال عطاء. یعنی الحفظة یدلّ علیه قوله: وَ جاءَتْ کُلُّ نَفْسٍ مَعَها سائِقٌ وَ شَهِیدٌ. و قیل: الشهداء هم الأبرار فی کلّ زمان یشهدون علی اهل ذلک الزمان. و قیل: تشهد علی العباد یوم القیمة الجوارح و المکان و الزّمان.
هوش مصنوعی: در این متن به این موضوع اشاره شده است که پیامبران و شهیدان در روز قیامت خواهند آمد. ابن عباس میگوید که این شهیدان، کسانی هستند که به نفع پیامبران گواهی می‌دهند که رسالت الهی را به درستی انجام داده‌اند و این شهیدان از امّت محمد (ص) هستند. عطاء نیز توضیح می‌دهد که این شهیدان می‌توانند ملائکه حفظه باشند، که این موضوع با آیه‌ای از قرآن نیز تأیید می‌شود. همچنین، برخی معتقدند که شهیدان در هر زمان ابرار و نیکوکارانی هستند که بر اعمال مردم آن زمان گواهی خواهند داد. علاوه بر این، در روز قیامت، اعضای بدن و همچنین مکان‌ها و زمان‌ها نیز بر اعمال مردم شهادت خواهند داد.
وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ بالعدل وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ ای لا یزاد فی سیّآتهم و لا ینقص من حسناتهم.
هوش مصنوعی: و در میان آنها با حق و عدالت قضاوت می‌شود و به آنها ظلمی نمی‌شود؛ یعنی گناه‌هایشان افزوده نمی‌شود و از حسناتشان کاسته نمی‌گردد.
وَ وُفِّیَتْ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ ای ثواب ما عملت وَ هُوَ أَعْلَمُ بِما یَفْعَلُونَ قال عطاء: ای هو عالم بافعالهم لا یحتاج الی کاتب و لا شاهد. قال ابن عباس. اذا کان یوم القیمة بدّل اللَّه الارض غیر الارض و زاد فی عرضها و طولها کذا و کذا فاذا استقرّت علیها اقدام الخلائق برّهم و فاجرهم اسمعهم اللَّه تعالی کلامه یقول: ان کتابی کانوا یکتبون علیکم ما اظهرتم و لم یکن لهم علم بما اسررتم فانا عالم بما اظهرتم و بما اسررتم و محاسبکم الیوم علی ما اظهرتم و علی ما اسررتم ثم اغفر لمن أشاء منکم.
هوش مصنوعی: هر انسان به پاداش اقداماتی که انجام داده، مشمول حسابرسی قرار خواهد گرفت و خداوند به آنچه که می‌کنند، آگاه است. عطاء میگوید: خداوند به اعمال آنها عالم است و نیازی به دفتر یا شاهد ندارد. ابن عباس میگوید: در روز قیامت، خداوند زمین را تغییر می‌دهد و ابعاد آن را افزایش می‌دهد. زمانی که مردم بر روی آن قرار می‌گیرند، خداوند صدای خود را به آنها می‌رساند و میگوید: «کتابی بوده که بر روی شما ثبت می‌شده، اما آنها چیزی از آنچه در دل داشتید نمی‌دانستند. من به آنچه که آشکار کردید و آنچه را که در دل پنهان کردید آگاه هستم و امروز شما را بر اساس آنچه آشکار کرده‌اید و آنچه پنهان کرده‌اید محاسبه می‌کنم و سپس به هر کس که بخواهم، می‌بخشم.»
وَ سِیقَ الَّذِینَ کَفَرُوا إِلی جَهَنَّمَ سوقا عنیفا یسحبون علی وجوههم الی جهنم «زمرا» ای جماعة بعد جماعة مع امامها. و قیل: بعضهم قبل الحساب و بعضهم بعد الحساب. حَتَّی إِذا جاؤُها فُتِحَتْ أَبْوابُها و هی سبعة لقوله: لَها سَبْعَةُ أَبْوابٍ و کانت قبل ذلک مغلقة ففتحت للکفار. قرأ اهل الکوفة: «فتحت» و «فتحت» کلاهما بالتخفیف. و قرأ الآخرون بالتشدید علی التکثیر. وَ قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها توبیخا و تقریعا لهم: أَ لَمْ یَأْتِکُمْ رُسُلٌ مِنْکُمْ ای من انفسکم یَتْلُونَ عَلَیْکُمْ آیاتِ رَبِّکُمْ وَ یُنْذِرُونَکُمْ لِقاءَ یَوْمِکُمْ هذا؟ یأخذون اقرارهم بانهم استحقّوا العذاب: قالُوا بَلی وَ لکِنْ حَقَّتْ کَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَی الْکافِرِینَ تقدیره: و لکن کفرنا فحقّت کلمة العذاب علی الکافرین. و کَلِمَةُ الْعَذابِ علم اللَّه السابق کقوله: غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا و کقوله: إِنَّا کُلٌّ فِیها إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَکَمَ بَیْنَ الْعِبادِ. و قیل: کلمة العذاب قوله سبحانه: لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَ النَّاسِ أَجْمَعِینَ.
هوش مصنوعی: کسانی که کافر شدند، با قدرت به سوی جهنم رانده می‌شوند و به صورت دمر بر روی صورت‌هایشان کشیده می‌شوند. این گروه به صورت جماعتی و متعاقب یکدیگر به جهنم هدایت می‌شوند. برخی از آنها قبل از حسابرسی و برخی دیگر بعد از آن به جهنم وارد می‌شوند. زمانی که به جهنم می‌رسند، درهای آن برایشان گشوده می‌شود؛ جهنم هفت در دارد و قبل از آن درها بسته بود. سپس به کافرین گفته می‌شود: آیا به شما رسولانی از خودتان نیامدند که آیات پروردگارتان را برایتان بخوانند و شما را از روز دیدارتان بترسانند؟ این سخن برای تأکید بر گناهکاری آنهاست که به جای انکار، می‌پذیرند که مستحق عذاب هستند، و بیان می‌کنند که کلام عذاب بر کافران حاکم شده است. این کلمه، علم الهی از پیش تعیین شده است که بر آنها حاکم شده است.
قِیلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِینَ فِیها ای عالمین انکم مخلّدون فیها، فَبِئْسَ مَثْوَی الْمُتَکَبِّرِینَ النّار.
هوش مصنوعی: به آنها گفته می‌شود: وارد درهای جهنم شوید و در آنجا به‌صورت ابدی بمانید. ای علمی‌دانان، شما در اینجا جاودانه خواهید بود. چه بد محل سکونتی است برای متکبرین، جایی که آتش است.
وَ سِیقَ الَّذِینَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ إِلَی الْجَنَّةِ زُمَراً دوزخیان را گفت: «سیق» و بهشتیان را گفت: «سیق»، ازدواج سخن را چنین گفت نه تسویت حال را، و فرق است میان هر دو سوق، دوزخیان را میرانند بقهر و عنف بر روی، همی کشند ایشان را بزجر و سیاست تا بآتش سقر لقوله: یُسْحَبُونَ فِی الْحَمِیمِ یُسْحَبُونَ فِی النَّارِ عَلی وُجُوهِهِمْ ذُوقُوا مَسَّ سَقَرَ. بهشتیان را همی برند بعزّ و ناز بر نجائب نور و بر پرهای فرشتگان تا بجنّة الخلد.
هوش مصنوعی: توفیق‌یافتگان بهشت به صورت گروهی به سوی بهشت هدایت می‌شوند، در حالی که اهل جهنم به زور و با خشونت به سمت آتش می‌روند. این دو دسته به شکل متفاوتی رهبری می‌شوند؛ در حالی که دوزخیان تحت فشار و تحقیر حرکت می‌کنند و به سمت عذابی بزرگ کشیده می‌شوند، بهشتیان با احترام و با همراهی فرشتگان و بر مرکب‌هایی نورانی به سوی بهشت هدایت می‌شوند.
قال النبی (ص): «عجب ربنا من اقوام یقادون الی الجنة بالسلاسل».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «خداوند از گروهی که با زنجیر به سوی بهشت کشیده می‌شوند، شگفت‌زده است».
حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها این واو ثمانیه گویند دلالت کند که درهای بهشت هشت‌اند بر وفق خبر مصطفی علیه الصلاة و السلام قال: «ان للجنّة لثمانیه ابواب ما منها بابان الا بینهما سیر الراکب سبعین عاما و ما بین کلّ مصراعین من مصاریع الجنّة مسیرة سبع سنین». و فی روایة «مسیرة اربعین سنة». و فی روایة «کما بین مکة و بصری».
هوش مصنوعی: وقتی به بهشت نزدیک شوند و درهای آن گشوده شود، گفته می‌شود که بهشت دارای هشت درب است. این موضوع بر اساس احادیث پیامبر اکرم (ص) است که فرمودند: "بهشت هشت درب دارد و فاصله بین هر دو درب به اندازه‌ی سفری هفتاد سال است و فاصله بین هر دو لنگه در بهشت معادل سفر هفت سال است". در روایت دیگری آمده که این فاصله معادل سفر چهل سال است و در روایتی دیگر به فاصله بین مکه و بصره اشاره شده است.
و قال صلی اللَّه علیه و سلّم: «باب امّتی الذی یدخلون منه الجنة عرضه مسیرة الراکب المجوّد ثلثا ثمّ انهم لیضغطون علیه حتی تکاد مناکبهم تزول»
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام فرمودند: «دروازه‌ای که امتم از آن وارد بهشت می‌شوند، به اندازه‌ی مسافتی است که یک سوارکار ماهر می‌تواند طی کند، به مدت سه روز. سپس آنها بر روی این دروازه فشار می‌آورند به گونه‌ای که به‌نظر می‌رسد شانه‌های آنها تقریباً جابه‌جا می‌شود.»
و قال (ص): «انا اوّل من یأتی باب الجنة فاستفتح فیقول الخازن: من انت؟ فاقول محمد، فیقول: نعم بک امرت ان لا افتح لاحد قبلک».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «من اولین کسی هستم که به دروازه بهشت می‌روم و درخواست ورود می‌کنم. در این لحظه، نگهبان در می‌پرسد: تو کیستی؟ من پاسخ می‌دهم: محمد هستم. سپس نگهبان میگوید: بله، به من امر شده که قبل از تو به هیچ کس در را باز نکنم.»
و فی روایة اخری: «انا اول من یحرّک حلق الجنة فیفتح اللَّه لی فیدخلنیها».
هوش مصنوعی: در نسخه دیگری آمده است: «من اولین کسی هستم که دکمه‌ی بهشت را فشار می‌دهد، و خداوند درب آن را به روی من باز می‌کند تا وارد آن شوم.»
و قال صلی اللَّه علیه و سلم: تفتح ابواب الجنة کلّ اثنین و خمیس».
هوش مصنوعی: پیامبر خدا صلی‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلم فرمودند: در هر دوشنبه و چهارشنبه درهایی به بهشت گشوده می‌شود.
حَتَّی إِذا جاؤُها وَ فُتِحَتْ أَبْوابُها هذا کلام جوابه محذوف، تقدیره: حتّی اذا جاءوها و فتحت ابوابها سعدوا بدخولها. و قیل: جوابه: قالَ لَهُمْ خَزَنَتُها، و الواو فیه ملغاة، تقدیره: حتی اذا جاءوها و فتحت ابوابها قال لهم خزنتها: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ مؤمنان چون بدر بهشت رسند خازنان بهشت بر ایشان سلام کنند بفرمان اللَّه و گویند: «طبتم» ای طبتم عیشا و طاب لکم المقام خوش جایی که جای شماست و خوش عیشی که عیش شماست. امیر المؤمنین علی (ع) گفت: بر در بهشت درختی است که از بیخ آن دو چشمه آب روانست مؤمن آنجا رسد بیکی از ان دو چشمه غسل کند تا ظاهر وی پاک شود و روشن، و از دیگر چشمه شربتی خورد تا باطن وی از همه آلایش پاک گردد و نیکو شود، آن گه رضوان و اصحاب وی او را استقبال کنند و گویند: سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ.
هوش مصنوعی: هنگامی که مؤمنان به بهشت وارد می‌شوند و درهای آن گشوده می‌شود، خادمان بهشت به آنها سلام می‌کنند و می‌گویند: «سلام بر شما، خوش آمدید.» این نشان‌دهنده خوشحالی از ورود آنها به این مکان زیبا و پرنعمت است. همچنین، امیرالمؤمنین علی (ع) اشاره کرده‌اند که در نزدیکی در بهشت، درختی وجود دارد که دو چشمه آب روان از ریشه‌اش جاری است. مؤمنان می‌توانند از یکی از این چشمه‌ها غسل کرده و ظاهری پاک و روشن به دست آورند و از دیگری نوشیده تا باطنشان نیز پاک و نیکو شود. سپس رضوان و سایر همراهان او را استقبال کرده و دوباره به او سلام می‌کنند و می‌گویند: «خوش آمدید و وارد شوید بهشتی که برای همیشه در آن خواهید بود.»
وَ قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنا وَعْدَهُ ای انجز لنا ما وعدنا فی الدنیا من نعیم العقبی وَ أَوْرَثَنَا الْأَرْضَ ای ارض الجنة، و ذلک قوله: أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصَّالِحُونَ. نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ ای ثواب المطیعین.
هوش مصنوعی: و گفتند: سپاس خدایی را که وعده‌اش را به ما تحقق بخشید و آنچه را در دنیا به ما وعده داده بود از نعمت‌های آخرت برای ما قرار داد. و ما را وارث زمین کرد، یعنی زمین بهشت را. این اشاره به آیه‌ای است که میگوید: «زمین را بندگان صالح من به ارث می‌برند.» ما در بهشت هر جا بخواهیم سکونت خواهیم گزید و این پاداش نیکوکاران است.
وَ تَرَی الْمَلائِکَةَ حَافِّینَ مِنْ حَوْلِ الْعَرْشِ ای محیطین بالعرش محدقین بحفافیه، ای جانبیه و ذلک بعد ان احیاهم اللَّه. تقول: حفّوا بی و احفّوا بی، ای احاطوا بی. و قیل: الحافّ بالشی‌ء الملازم له. یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ تلذّذا لا تعبّدا لانّ التکلیف متروک فی ذلک الیوم. وَ قُضِیَ بَیْنَهُمْ یعنی بین اهل الجنّة و النّار، «بالحقّ» ای بالعدل، فاستقرّ فی الجنة اهل الجنة و اهل النار فی النار. وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ تأویل هذا الکلام ان اللَّه عز و جل لا یندم علی امر قد قضاه و لا یتردّد فی حکم امضاه، کقوله: وَ لا یَخافُ عُقْباها، مجاز قوله: قِیلَ ای قال اللَّه: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ. و قال الزجاج: ان اللَّه ابتدأ خلق الاشیاء بالحمد فقال: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، کذلک ختم بالحمد فقال لمّا استقرّ اهل الجنة فی الجنة و اهل النار فی النار: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ».
هوش مصنوعی: در آن روز، ملائکه‌ای را می‌بینی که دور عرش خدا را احاطه کرده‌اند و پس از اینکه خداوند آنها را زنده کرده است، به تو می‌گویند: "به ما ملحق شوید" و به این معناست که به ما نزدیک شوید. همچنین گفته شده است که "احاطه" به معنای همراهی و دلبستگی به چیزی است. ملائکه در آن روز مشغول تسبیح و تمجید پروردگار خود هستند، نه به دلیل وظیفه‌ای که بر دوششان باشد، بلکه برای لذت بردن، زیرا در آن روز از تکالیف رها هستند. در آن زمان، میان اهل بهشت و دوزخ قضاوت خواهد شد و همه چیز با عدالت صورت می‌گیرد؛ اهل بهشت در بهشت ثابت می‌شوند و اهل دوزخ در آتش باقی می‌مانند. در آنجا گفته می‌شود: "همه حمد از آن خداوند جهانیان است"، که بیانگر آن است که خداوند هیچ‌گاه از چیزی که حکم کرده پشیمان نمی‌شود و در تصمیم‌گیری‌هایش تردید نمی‌کند. به دلیل بی‌نیازی او، بر عرش میگوید: "همه حمد از آن خداوند جهانیان است"، و در ابتدا نیز آفرینش را با حمد آغاز کرده و با همین حمد پایان می‌دهد.
و قیل: هذا من کلام الملائکة، ای الحمد له دائم و ان انقطع التکلیف. و قیل: هو من کلام اهل الجنة شکرا علی ما صاروا الیه من نعیم الجنة.
هوش مصنوعی: این جمله نشان می‌دهد که این کلمات از سوی فرشتگان است، یعنی ستایشی است به خدا که همیشه ادامه دارد، حتی اگر وظایف دینی متوقف شوند. همچنین برخی گفته‌اند که این کلمات از جانب اهل بهشت است که از نعمت‌هایی که به آن دست یافته‌اند، سپاسگزاری می‌کنند.
میبدی