این سوره و الصافات صد و هشتاد و دو آیت است و هشتصد کلمه و سه هزار و هشتصد و بیست و شش حرف جمله به مکه فرو آمد باتفاق مفسّران آن را مکّی شمرند و در این سوره ناسخ و منسوخ نیست مگر چهار آیت، از ان چهار هر دو آیت متلاصق یکدیگر، یکی: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» دیگر: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» این چهار آیت بآیت سیف منسوخ‌اند. و در بیان فضیلت این سوره ابیّ کعب روایت کند از مصطفی علیه الصّلاة و السّلام
قال: «من قرأ و الصاّفات اعطی من الاجر عشر حسنات بعدد کلّ جنّی و شیطان و تباعدت منه مردة الشّیاطین و بری‌ء من الشّرک و شهد له حافظاه یوم القیمة انّه کان مؤمنا بالمرسلین».
قوله: وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا ابن عباس گفت: فرشتگان‌اند که در آسمان خدای را می‌پرستند صفها برکشیده هم چنان که در دنیا نمازگران صفها برکشند.
همانست که در آخر سوره فرمود: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ، جایی دیگر فرمود: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا روی جابر بن سمرة قال قال رسول اللَّه (ص): «الا تصفّون الملائکة عند ربّهم»؟ قلنا و کیف تصفّ الملائکة عند ربّهم؟ قال: «یتمّون الصّفوف المقدّمه و یتراصون فی الصّف»
و کان عمر بن الخطاب اذا اراد ان یفتتح بالنّاس الصّلاة قال: استووا تقدّم یا فلان تاخر یا فلان انّ اللَّه عزّ و جلّ یری لکم بالملئکة اسوة یقول: «وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا». و قیل: هم الملائکة تصفّ اجنحتها فی الهواء واقفة حتّی یأمرها للَّه بما یرید. و قیل: هی الطّیر دلیله قوله تعالی: وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ، و الصّف ترتیب الجمع علی خطّ کالصّف فی الصّلاة.
قوله: فَالزَّاجِراتِ زَجْراً» یعنی الملائکة تزجر السّحاب و تسوقه الی حیث امر اللَّه.
بفرشتگان که میغ می‌رانند و باران را فراهم می‌آرند تا آنجا که فرمان اللَّه بود. و قیل: هی زواجر القرآن یعنی آیات النّواهی تنهی عن المحظورات و تزجر عن القبیح.
«فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً» هم الملائکة یتلون کتاب اللَّه علی الانبیاء. و قیل: هم جماعة قرّاء القرآن. و قیل: المراد بالثلثة الغزاة کقوله: وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً و هم الصّافّات فی الحرب الزاجرات للکفّار التّالیات لذکر اللَّه بالتّسبیح و التّکبیر و التّهلیل. الصّافّ واحد، و الصافات جمع و الصافات جمع الصّافة و الزجر الصّرف عن الشی‌ء بخوف و تخویف. و التّلاوة القراءة و التلو الاتباع. و قیل: فیه اضمار، یعنی و ربّ الصّافّات و الزّاجرات و التّالیات. قرأ ابو عمرو و حمزة کلّهن بالادغام، و قرأ الباقون بالاظهار.
جواب مشرکان قریش است که گفتند: «اجعل الآلهة الها واحدا» این مرد خدایان را همه با یکی آورد، ربّ العالمین قسم یاد کرد باین سه چیز تعظیم و تشریف آن سه چیز که خداوند شما یکی است إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ. آن گه فرمود: رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ یعنی مشارق الشمس و مغاربها فی الصیف و الشتاء، مائة و ثمانون مشرقا و مائة و ثمانون مغربا فنزلت الشمس منها کلّ منزل فی السنّة مرّتین مرّة فی الصّیف صاعدة و مرّة فی الشّتاء منحدرة، کلّ یوم لها مشرق و مغرب لا تنزلهما فی السّنة الا مرّتین و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ فالمشرقان مشرق الشمس اطول یوم من السّنة و مشرقها اقصر یوم منها و المغربان مغرب الشّمس اطول یوم من السّنة و مغربها اقصر یوم منها. و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ» فهو افق شروق الشّمس و افق غروبها.
«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا» تأنیث الادنی و هی التی تدنوا من الارض، «بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» قرأ عاصم بروایة ابی بکر: «بزینة» منوّنة «الکواکب» نصبا، ای بتزییننا الکواکب.
و قرأ حمزة و حفص «بزینة» منوّنة «الکواکب» خفضا علی البدل، ای بزینة بالکواکب، یعنی زیّناها بالکواکب. و قرأ الآخرون: «بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» بلا تنوین علی الاضافة. قال ابن عباس: معناه بضوء الکواکب.
«و حفظا» ای و حفظناها حفظا. و قیل: جعلنا الکواکب حفظا، «مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ» ای متمرّد خال عنّ الخیر خبیث.
«لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی» ای الی کلام الملأ الاعلی و هم الملائکة، و تقدیره: ان لا یسمعوا ای لئلّا یسمعوا، فلما حذف ان رفع الفعل و عدّاه بالی لانّه فی معنی الاصغاء.
و قیل: سمعت الیه بمعنی صرفت الی جهته سمعی. قرأ حمزة و الکسائی و حفص: «یسّمّعون» بتشدید السّین و المیم، ای یتس‌مّعون فادغمت التاء فی السّین. و قرأ الآخرون: «یسمعون» باسکان السین و تخفیف المیم من سمع یسمع و المعنی لا یستطیعون الاستماع الی الملأ الاعلی.
وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً این سخن را دو وجه است یکی آنست که می‌اندازند ایشان را از هر سوی. دیگر وجه: آتش بایشان می‌اندازند از هر سوی، تقول: قذفت الشی‌ء ای طرحته، و قذفته بحجر رمیت الیه حجرا و منه قذفه بالفجور.
«دحورا» مصدر من غیر لفظ الفعل الاوّل ای یقذفون قذفا. و قیل: فعله مضمر تقدیره: و یدحرون دحورا، ای یبعدون عن مجالس الملائکة. و قیل «دحورا» جمع دحر و هو ما یرمی به فیکون تقدیره بدحور فخذف لجارّ و نصب. و قرأ بعضهم: «یقذفون» بفتح الیاء و کسر الذّال یعنی الملائکة یقذفون الشیاطین بالشهب فیکون تفسیرا «للزاجرات زجرا».
«وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ» ای الشیاطین عذاب دائم و المواصبة و المواظبة سواء و تاویله: ان کلّ شیطان ادرکه الشّهب لم تفارقه ناره ابدا. و قیل: «عَذابٌ واصِبٌ» ای موجع من الوصب.
«إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ» ای الا مسترق یختطف کلمة من لسان ملک مسارقة فیزید فیها اکاذیب «فَأَتْبَعَهُ» ای لحقه «شِهابٌ ثاقِبٌ» کوکب مضی‌ء قویّ لا یخطئه فاذا قذفوا احترقوا. و قیل: تصیبهم آفة فلا یعودون. و قیل: لا یقتلون بالشّهب بل یحسّ بذلک فلا یرجع و لهذا لا یمتنع غیره عن ذلک. و قیل: تصیبهم مرّة و یسلسون مرّة فصاروا فی ذلک کراکب السفینة فی البحر للتّجارة قال عطاء: سمی النجم الّذی یرمی به الشیاطین ثاقبا لانه یثقبهم.
«فاستفتهم یعنی قریشا «أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً» استفهام بمعنی التّقریر ای اهم اشدّ علی الخالق فی الاعادة ام آدم فی الانشاء و الابتداء «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ» یعنی خلقناهم من آدم و خلقنا آدم من طین. و قیل: «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یعنی امم الخالیة و التّقدیر: ام خلقنا قبلهم و سواهم، ای هؤلاء لیسوا باحکم خلقا من عیرهم من الامم و قد اهلکناهم بذنوبهم فما الذی یؤمن هؤلاء من العذاب. قال الحسن فی جماعة «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یرید السماوات و الارض و الجبال کقوله: «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ» فیکون «من» حینئذ لازدواج الکلام.
ثمّ ذکر خلق الانسان فقال: «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ» ای جید حرّ لاصق یعلق بالید لا رمل فیه و اللازب اللازم و الباء بدل من المیم مثل بکّة و مکّة و قال الشاعر:
فما و رق الدّنیا بباق لاهلها
و لا شدّة البلوی بضربة لازب
و قال مجاهد و الضحاک: «مِنْ طِینٍ لازِبٍ» ای منتن.
بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ ای عجبت من تکذیبهم و هم یسخرون من تعجّبک و قیل: عجبت من انکارهم شأنک مع معاینتهم انشقاق القمر و آیات النبّوة و اعجاز القرآن و هو قوله عزّ و جلّ: وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ. قرأ حمزة و الکسائی: «بل عجبت» بضمّ التّاء و هی قراءة ابن عباس و ابن مسعود: قال الحسین بن الفضل: العجب من اللَّه ارکان الشی‌ء و تعظیمه و قیل: العجب من اللَّه استعظامه ادّعاهم علیه الشرکاء فقد یکون بمعنی الانکار و الذم و قد یکون بمعنی الاستحسان و الرّضا کما جاء فی الحدیث: «عجب ربکم من شاب لیست له صبوة» و جاء فی الحدیث: «عجب ربّکم من الّکم و قنوطکم و سرعة اجابته ایّاکم».
و قال (ص): «عجب ربّنا من اقوام یقادون الی الجنّة بالسلاسل».
و سئل جنید عن هذه الآیة فقال: انّ اللَّه تعالی لا یعجب من شی‌ء و لکن اللَّه وافق رسوله لما عجب رسوله.
فقال «وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ» ای هو کما یقوله، و الجملة انّ العجب صفة من صفات اللَّه عزّ و جلّ جاءت فی الکتاب و السنة، قال اللَّه عزّ و جلّ فی مواضع فی القرآن: کَیْفَ و هو تعجّب کقوله: إِنِّی و هو تعجّب کقوله: فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ، أَنَّی یُصْرَفُونَ و سبیله سبیل سائر الصّفات الّتی وردت فی الکتاب و السنة لا تزال عن وجهها و اسمها و لا تضرب لها الامثال و لا یقال فیها بالتّوهم و الرّأی و لا تحمل علی المعانی الوحشیة الشاذة و المستحسن من العقول و لا یقال فیها لم و لا کیف، معانیها اسماءها و تفسیرها ظواهرها و لیس علینا فی ذلک الا الاقرار و التّسلیم و الاذعان و التّصدیق و اللَّه اعلم.
قوله: وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ ای اذا وعظوا بالقرآن لا یتّعظون.
وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ ای یسخرون و هذه السین زائدة دخلت للمبالغة کما دخلت فی الاستضحاک. و قیل: یستدعی بعضهم بعضا الی ان یسخروا. الآیة، هاهنا انشقاق القمر.
وَ قالُوا إِنْ هذا ای ما هذا الّذی نراه إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ ای ظاهر.
أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ. أَ وَ آباؤُنَا قراءة نافع و ابن عامر او آباؤنا بسکون و اوست اینجا و در سورة الواقعه، و در کلام تقدیم و تأخیر است یعنی: ائنا او آباؤنا الأولون لمبعوثون باش آن گه که ما خاک و استخوان گردیم ما یا پدران پیشینان ما برانگیختنی‌ایم؟ باقی بفتح واو خوانند و معنی آنست که: باش و پدران و پیشینان ما برانگیختنی‌اند؟قُلْ نَعَمْ تبعثون و آباؤکم وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ صاغرون أذلاء علی زغم منکم.
فَإِنَّما هِیَ ای القیامة او نفخة القیامة زَجْرَةٌ واحِدَةٌ صیحة واحدة فَإِذا هُمْ یَنْظُرُونَ ای احیاء ینظرون: و قیل: ینتظرون امر اللَّه فیهم الزّجر السوق علی الغضب.
و یروی ان اغضب ما یکون اللَّه عزّ و جلّ حین ینفخ فی نفخة البعث.
وَ قالُوا یا وَیْلَنا معناه وجب لنا الویل و الحزن، و قیل: حلّ بنا اشدّ شی‌ء نکرهه، هذا یَوْمُ الدِّینِ. قیل: هو من تمام کلامهم، ای هذا یوم الجزاء الّذی کنّا ننکره. و قیل: تمّ الکلام علی قوله: یا وَیْلَنا ثمّ قال اللَّه: هذا یَوْمُ الدِّینِ.
هذا یَوْمُ الْفَصْلِ بین المحسن و المسی‌ء الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ.
احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا ای کفروا وَ أَزْواجَهُمْ ای نساءهم اللّاتی علی دینهم و قیل. اتباعهم. و قال ابن عباس: امثالهم و اضرابهم و نظراءهم الزّانی مع الزّانی و صاحب الخمر مع صاحب الخمر. و قال مقاتل: قرناؤهم من الشیاطین کل کافر مع شیطانه فی سلسلة. وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فی الدنیا یعنی الاصنام لیعذّب بها الکفّار، فَاهْدُوهُمْ ای ادعوهم و قیل دلّوهم. و قیل: قدّموهم، و السابق یسمّی الهادی و منه هادیة الشاة لرقبتها. إِلی صِراطِ الْجَحِیمِ ای وسطها. و قیل: طریقها.
برگردان به زبان ساده
این سوره و الصافات صد و هشتاد و دو آیت است و هشتصد کلمه و سه هزار و هشتصد و بیست و شش حرف جمله به مکه فرو آمد باتفاق مفسّران آن را مکّی شمرند و در این سوره ناسخ و منسوخ نیست مگر چهار آیت، از ان چهار هر دو آیت متلاصق یکدیگر، یکی: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» دیگر: «وَ تَوَلَّ عَنْهُمْ حَتَّی حِینٍ وَ أَبْصِرْ فَسَوْفَ یُبْصِرُونَ» این چهار آیت بآیت سیف منسوخ‌اند. و در بیان فضیلت این سوره ابیّ کعب روایت کند از مصطفی علیه الصّلاة و السّلام
هوش مصنوعی: این سوره 182 آیه، 800 کلمه و بیش از 3826 حرف دارد و به اتفاق مفسران، مکی محسوب می‌شود. در این سوره تنها چهار آیه ناسخ و منسوخ وجود دارد که دو آیه از آنها با هم مرتبط هستند. یکی از آن دو آیه این است: «و از آنها روی برگردان تا زمانی که ببینی، به زودی آنها خواهند دید» و دیگری نیز همین مضمون را دارد. این چهار آیه به آیه سیف منسوخ شده‌اند. همچنین، درباره فضیلت این سوره، ابی کعب روایت‌هایی از پیامبر اکرم (ص) نقل کرده است.
قال: «من قرأ و الصاّفات اعطی من الاجر عشر حسنات بعدد کلّ جنّی و شیطان و تباعدت منه مردة الشّیاطین و بری‌ء من الشّرک و شهد له حافظاه یوم القیمة انّه کان مؤمنا بالمرسلین».
هوش مصنوعی: اگر کسی سوره صافات را بخواند، به ازای هر جن و شیطانی که وجود دارد، ده حسنه به او داده می‌شود. همچنین، روح‌های پلید از او دور می‌شوند و او از شرک پاک می‌گردد. دو فرشته نگهبانش نیز در روز قیامت شهادت می‌دهند که او به پیامبران ایمان داشته است.
قوله: وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا ابن عباس گفت: فرشتگان‌اند که در آسمان خدای را می‌پرستند صفها برکشیده هم چنان که در دنیا نمازگران صفها برکشند.
هوش مصنوعی: این آیه به صفوف فرشتگان اشاره دارد که در آسمان خداوند را عبادت می‌کنند، مانند صفوف نمازگزاران در زمین که در هنگام نماز به شکل مرتب و منظم قرار می‌گیرند.
همانست که در آخر سوره فرمود: وَ إِنَّا لَنَحْنُ الصَّافُّونَ، جایی دیگر فرمود: یَوْمَ یَقُومُ الرُّوحُ وَ الْمَلائِکَةُ صَفًّا وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا روی جابر بن سمرة قال قال رسول اللَّه (ص): «الا تصفّون الملائکة عند ربّهم»؟ قلنا و کیف تصفّ الملائکة عند ربّهم؟ قال: «یتمّون الصّفوف المقدّمه و یتراصون فی الصّف»
هوش مصنوعی: در انتهای سوره گفته شده که ما حتما صف می‌کشیم. در جای دیگری آمده است که در روزی که روح و فرشتگان به صف می‌ایستند و پروردگار شما نیز می‌آید و صفها به صف‌های مرتب تبدیل می‌شوند. جابر بن سمرة نقل می‌کند که رسول الله (ص) فرمود: «آیا نمی‌دانید که فرشتگان چگونه در کنار پروردگارشان صف می‌کشند؟» ما پرسیدیم: «چگونه فرشتگان در نزد پروردگارشان صف می‌کشند؟» او فرمود: «آنها صف‌های پیشین را کامل می‌کنند و در صفها به طور مرتب می‌ایستند.»
و کان عمر بن الخطاب اذا اراد ان یفتتح بالنّاس الصّلاة قال: استووا تقدّم یا فلان تاخر یا فلان انّ اللَّه عزّ و جلّ یری لکم بالملئکة اسوة یقول: «وَ الصَّافَّاتِ صَفًّا». و قیل: هم الملائکة تصفّ اجنحتها فی الهواء واقفة حتّی یأمرها للَّه بما یرید. و قیل: هی الطّیر دلیله قوله تعالی: وَ الطَّیْرُ صَافَّاتٍ، و الصّف ترتیب الجمع علی خطّ کالصّف فی الصّلاة.
هوش مصنوعی: عمر بن خطاب وقتی می‌خواست نماز را با مردم آغاز کند، می‌گفت: «همگی صف بگیرید، فلانی جلو بیاید، و فلانی عقب برود.» او می‌فرمود که خداوند عز و جل به شما ملائکه‌ای را نشان می‌دهد که در صف ایستاده‌اند و می‌گوید: «و صف‌های مرتب». برخی گفته‌اند که این ملائکه در آسمان، بال‌های خود را صاف نگه داشته‌اند تا وقتی که خداوند به آنها فرمانی بدهد. همچنین گفته شده که این مورد می‌تواند به پرندگان اشاره داشته باشد، با توجه به آیه‌ای که می‌فرماید: «پرندگان در حال پرواز هستند». صف به معنای ترتیب و نظم در جمعیت مانند صف در نماز است.
قوله: فَالزَّاجِراتِ زَجْراً» یعنی الملائکة تزجر السّحاب و تسوقه الی حیث امر اللَّه.
هوش مصنوعی: آیات اشاره به این دارد که فرشتگان ابرها را هدایت کرده و به دستور خداوند به سمت مشخصی می‌رانند.
بفرشتگان که میغ می‌رانند و باران را فراهم می‌آرند تا آنجا که فرمان اللَّه بود. و قیل: هی زواجر القرآن یعنی آیات النّواهی تنهی عن المحظورات و تزجر عن القبیح.
هوش مصنوعی: فرشتگان مسئول بارش باران و ترتیب دادن آن هستند و این کار تا زمانی ادامه دارد که فرمان خداوند صادر شود. همچنین، در اینجا به آیات قرآن اشاره شده که به عنوان ناهی‌کننده از کارهای ممنوع و زشت شناخته می‌شوند.
«فَالتَّالِیاتِ ذِکْراً» هم الملائکة یتلون کتاب اللَّه علی الانبیاء. و قیل: هم جماعة قرّاء القرآن. و قیل: المراد بالثلثة الغزاة کقوله: وَ الْعادِیاتِ ضَبْحاً و هم الصّافّات فی الحرب الزاجرات للکفّار التّالیات لذکر اللَّه بالتّسبیح و التّکبیر و التّهلیل. الصّافّ واحد، و الصافات جمع و الصافات جمع الصّافة و الزجر الصّرف عن الشی‌ء بخوف و تخویف. و التّلاوة القراءة و التلو الاتباع. و قیل: فیه اضمار، یعنی و ربّ الصّافّات و الزّاجرات و التّالیات. قرأ ابو عمرو و حمزة کلّهن بالادغام، و قرأ الباقون بالاظهار.
هوش مصنوعی: این متن درباره گروهی از فرشتگان است که به تلاوت کتاب خدا بر پیامبران مشغولند. برخی گفته‌اند که این گروه شامل قاریان قرآن نیز می‌شود. همچنین اشاره شده که ممکن است به سربازان و جنگجویان نیز اشاره داشته باشد، مانند آیه‌ای که به نیروهای جنگی می‌پردازد. در این متن از صفات مختلف این گروه، مانند صفوف مرتب در نبرد و جلوگیری از دشمنان با ذکر نام خدا، صحبت شده است. "صاف" به معنی یک صف و "صافّات" جمع آن است. همچنین به موضوع تلاوت و معنی آن نیز اشاره شده است. در پایان، به طرز خواندن این آیات توسط قاریان مختلف نیز اشاره شده است.
جواب مشرکان قریش است که گفتند: «اجعل الآلهة الها واحدا» این مرد خدایان را همه با یکی آورد، ربّ العالمین قسم یاد کرد باین سه چیز تعظیم و تشریف آن سه چیز که خداوند شما یکی است إِنَّ إِلهَکُمْ لَواحِدٌ. آن گه فرمود: رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ ما بَیْنَهُما وَ رَبُّ الْمَشارِقِ یعنی مشارق الشمس و مغاربها فی الصیف و الشتاء، مائة و ثمانون مشرقا و مائة و ثمانون مغربا فنزلت الشمس منها کلّ منزل فی السنّة مرّتین مرّة فی الصّیف صاعدة و مرّة فی الشّتاء منحدرة، کلّ یوم لها مشرق و مغرب لا تنزلهما فی السّنة الا مرّتین و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَ رَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ فالمشرقان مشرق الشمس اطول یوم من السّنة و مشرقها اقصر یوم منها و المغربان مغرب الشّمس اطول یوم من السّنة و مغربها اقصر یوم منها. و امّا قوله: رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ» فهو افق شروق الشّمس و افق غروبها.
هوش مصنوعی: پاسخی به مشرکان قریش است که گفتند: «آیا ممکن است خدایان متعدد را به یک خدا تبدیل کند؟» خداوند با سوگند به سه موضوع، عظمت و احترام آن سه را بیان کرد و اشاره کرد که خداوند شما تنها یکی است. سپس فرمود: «پروردگار آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست و پروردگار مشرقها» یعنی مشرق‌های خورشید و مغرب‌های آن در تابستان و زمستان، که شامل یکصد و هشتاد مشرق و یکصد و هشتاد مغرب می‌شود. خورشید در طول سال دو بار از هر یک از این نقاط می‌گذرد، یک بار در تابستان بالا می‌آید و یک بار در زمستان پایین می‌آید. هر روز یک مشرق و یک مغرب دارد که فقط دو بار در سال به آنها می‌رسد. همچنین در بیان «پروردگار دو مشرق و دو مغرب» به مشرقها و مغرب‌های خورشید در طول روز longest و shortest سال اشاره شده است. و در نهایت به اینکه «پروردگار مشرق و مغرب» به افق‌های شروق و غروب خورشید اشاره دارد.
«إِنَّا زَیَّنَّا السَّماءَ الدُّنْیا» تأنیث الادنی و هی التی تدنوا من الارض، «بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» قرأ عاصم بروایة ابی بکر: «بزینة» منوّنة «الکواکب» نصبا، ای بتزییننا الکواکب.
هوش مصنوعی: ما آسمان دنیا را به زینت ستاره‌ها آراسته‌ایم. کلمه «الدُّنیا» مؤنث است و به معنای آن است که نزدیک به زمین است. در اینجا منظور از زینت، زیبایی‌هایی است که ستاره‌ها به آسمان می‌بخشند. خوانش عاصم به روایت ابی‌بکر به این صورت است که «بزینة» به صورت نون‌دار خوانده می‌شود و کلمه «الکواکب» منصوب است؛ به این معنا که ما به وسیله ستاره‌ها آسمان را زینت بخشیده‌ایم.
و قرأ حمزة و حفص «بزینة» منوّنة «الکواکب» خفضا علی البدل، ای بزینة بالکواکب، یعنی زیّناها بالکواکب. و قرأ الآخرون: «بِزِینَةٍ الْکَواکِبِ» بلا تنوین علی الاضافة. قال ابن عباس: معناه بضوء الکواکب.
هوش مصنوعی: حمزه و حفص واژه «بزینة» را با تنوین خوانده‌اند و «الکواکب» را به صورت نصب در نقش بدل آورده‌اند، به معنای اینکه «بزینة» به عنوان زینت با «کواکب» مشخص می‌شود؛ یعنی ما آن را با کواکب زینت دادیم. در حالی که خوانندگان دیگر «بزینة» را بدون تنوین و به صورت اضافه خوانده‌اند. ابن عباس در تفسیر این کلمه می‌گوید که معنا آن نور کواکب است.
«و حفظا» ای و حفظناها حفظا. و قیل: جعلنا الکواکب حفظا، «مِنْ کُلِّ شَیْطانٍ مارِدٍ» ای متمرّد خال عنّ الخیر خبیث.
هوش مصنوعی: ما این ستاره‌ها را به عنوان نگهبان قرار دادیم، تا از هر شیطان سرکش و شریر محافظت کنند. این شیطان‌ها تمرد کرده و از خیر و خوبی دور هستند.
«لا یَسَّمَّعُونَ إِلَی الْمَلَإِ الْأَعْلی» ای الی کلام الملأ الاعلی و هم الملائکة، و تقدیره: ان لا یسمعوا ای لئلّا یسمعوا، فلما حذف ان رفع الفعل و عدّاه بالی لانّه فی معنی الاصغاء.
هوش مصنوعی: آنها به مقام والای الهی (ملا اعلى) گوش فرا نخواهند داد و منظور این است که آنها نمی‌توانند صدای آن مقام را بشنوند. وقتی که عبارت "ان لا یسمعوا" (برای اینکه نشنوند) حذف شده است، فعل در حالت رفع قرار می‌گیرد و با "الی" مرتبط می‌شود زیرا در مفهوم گوش دادن و توجه به چیزی است.
و قیل: سمعت الیه بمعنی صرفت الی جهته سمعی. قرأ حمزة و الکسائی و حفص: «یسّمّعون» بتشدید السّین و المیم، ای یتس‌مّعون فادغمت التاء فی السّین. و قرأ الآخرون: «یسمعون» باسکان السین و تخفیف المیم من سمع یسمع و المعنی لا یستطیعون الاستماع الی الملأ الاعلی.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده که شنیدن به معنای توجه به چیزی است. برخی از قاریان قرآن این کلمه را با تشدید سین و میم خوانده‌اند، به این معنی که شنیدنی وجود دارد و حرف "ت" در کلمه ادغام شده است. اما دیگر قاریان آن را با سکون سین و بدون تشدید میم خوانده‌اند. در نهایت، معنی این جمله این است که آنها نمی‌توانند صدای ملأ اعلی را بشنوند.
وَ یُقْذَفُونَ مِنْ کُلِّ جانِبٍ دُحُوراً این سخن را دو وجه است یکی آنست که می‌اندازند ایشان را از هر سوی. دیگر وجه: آتش بایشان می‌اندازند از هر سوی، تقول: قذفت الشی‌ء ای طرحته، و قذفته بحجر رمیت الیه حجرا و منه قذفه بالفجور.
هوش مصنوعی: این جمله به این معناست که افرادی از تمام طرف‌ها به بیرون رانده می‌شوند. یکی از معانی این است که آنها از هر سو پرتاب می‌شوند. معنای دیگر این است که آتش به سمت آنها از تمام طرف‌ها می‌افتد. در اینجا کلمه "قذف" به معنای پرتاب کردن یا انداختن چیزی است.
«دحورا» مصدر من غیر لفظ الفعل الاوّل ای یقذفون قذفا. و قیل: فعله مضمر تقدیره: و یدحرون دحورا، ای یبعدون عن مجالس الملائکة. و قیل «دحورا» جمع دحر و هو ما یرمی به فیکون تقدیره بدحور فخذف لجارّ و نصب. و قرأ بعضهم: «یقذفون» بفتح الیاء و کسر الذّال یعنی الملائکة یقذفون الشیاطین بالشهب فیکون تفسیرا «للزاجرات زجرا».
هوش مصنوعی: «دحورا» به معنای دور کردن و راندن است. در اینجا گفته شده که این واژه به معنی دور کردن شیاطین از مجالس ملائکه است. برخی نیز بر این باورند که این کلمه در واقع جمع «دحر» است، که به چیزی اشاره دارد که به سمت دیگری پرتاب می‌شود. در ادامه اشاره شده که برخی افراد کلمه «یقذفون» را به شکل خاصی می‌خوانند که به معنای پرتاب شهاب‌های آتشین از طرف ملائکه به سوی شیاطین است و این به عنوان تفسیر دیگری از مفهوم «زجر» یعنی دور کردن و راندن شیاطین در نظر گرفته می‌شود.
«وَ لَهُمْ عَذابٌ واصِبٌ» ای الشیاطین عذاب دائم و المواصبة و المواظبة سواء و تاویله: ان کلّ شیطان ادرکه الشّهب لم تفارقه ناره ابدا. و قیل: «عَذابٌ واصِبٌ» ای موجع من الوصب.
هوش مصنوعی: و برای آنان عذابی دائمی و مستمر وجود دارد. ای شیاطین، این عذاب همیشه و پیوسته خواهد بود. برخی گفته‌اند که هر شیطانی که با شعلۀ آتش مواجه شود، هرگز از آن جدا نخواهد شد. و همچنین گفته شده که «عذاب واصب» یعنی عذابی آزاردهنده و رنج‌آور.
«إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ» ای الا مسترق یختطف کلمة من لسان ملک مسارقة فیزید فیها اکاذیب «فَأَتْبَعَهُ» ای لحقه «شِهابٌ ثاقِبٌ» کوکب مضی‌ء قویّ لا یخطئه فاذا قذفوا احترقوا. و قیل: تصیبهم آفة فلا یعودون. و قیل: لا یقتلون بالشّهب بل یحسّ بذلک فلا یرجع و لهذا لا یمتنع غیره عن ذلک. و قیل: تصیبهم مرّة و یسلسون مرّة فصاروا فی ذلک کراکب السفینة فی البحر للتّجارة قال عطاء: سمی النجم الّذی یرمی به الشیاطین ثاقبا لانه یثقبهم.
هوش مصنوعی: این متن به بیان این موضوع می‌پردازد که تنها افرادی که قادر به شنیدن اطلاعات از فرشتگان هستند، می‌توانند به نوعی از حقایق دست یابند، اما این اطلاعات معمولاً با دروغ‌هایی همراه می‌شود. سپس اشاره می‌شود که بعد از این که این افراد به حقیقتی دست می‌یابند، یک نارنجک آسمانی یا شهاب به آنها برخورد می‌کند که آنها را نابود می‌کند. برخی تفسیرهای دیگر نیز وجود دارد که شامل این می‌شود که این شهاب‌ها روی آنها آثاری می‌گذارند ولی شاید به طور مستقیم کشته نشوند. همچنین اشاره شده است که در این زمینه، آنها ممکن است تحت تأثیر قرار بگیرند و با نوعی آسیب مواجه شوند. در نهایت، به توصیفی از ستاره‌ای اشاره می‌شود که به شیاطین پرتاب می‌شود و به خاطر قدرت نفوذش به آن "ثاقب" گفته می‌شود.
«فاستفتهم یعنی قریشا «أَ هُمْ أَشَدُّ خَلْقاً» استفهام بمعنی التّقریر ای اهم اشدّ علی الخالق فی الاعادة ام آدم فی الانشاء و الابتداء «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ» یعنی خلقناهم من آدم و خلقنا آدم من طین. و قیل: «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یعنی امم الخالیة و التّقدیر: ام خلقنا قبلهم و سواهم، ای هؤلاء لیسوا باحکم خلقا من عیرهم من الامم و قد اهلکناهم بذنوبهم فما الذی یؤمن هؤلاء من العذاب. قال الحسن فی جماعة «أَمْ مَنْ خَلَقْنا» یرید السماوات و الارض و الجبال کقوله: «لَخَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَکْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ» فیکون «من» حینئذ لازدواج الکلام.
هوش مصنوعی: این متن به بررسی این موضوع می‌پردازد که آیا مخلوقات دیگر از نظر آفرینش از انسان‌ها قوی‌تر و محکم‌تر هستند یا نه. سؤال مطرح شده این است که آیا این افراد، قوی‌تر از آدم (انسان نخستین) در آفرینش و به وجود آمدن هستند یا خیر. ما انسان‌ها را از خاک آفریدیم و همچنین آدم را از خاک ایجاد کردیم. همچنین، اشاره می‌شود که آیا مخلوقات پیشین وجود داشتند که قبل از این افراد خلق شده‌اند. در اینجا نشان داده می‌شود که این افراد از نظر آفرینش نسبت به دیگر امت‌ها محکم‌تر نیستند و اگر خداوند آنها را به خاطر گناهانشان عذاب کرده، چرا این افراد از عذاب در امان باشند. یک تفسیر دیگر نیز به این نکته اشاره دارد که "مَنْ" می‌تواند به آسمان‌ها و زمین و کوه‌ها اشاره داشته باشد و بیانگر عظمت خلق آسمان‌ها و زمین نسبت به خلق افراد باشد.
ثمّ ذکر خلق الانسان فقال: «إِنَّا خَلَقْناهُمْ مِنْ طِینٍ لازِبٍ» ای جید حرّ لاصق یعلق بالید لا رمل فیه و اللازب اللازم و الباء بدل من المیم مثل بکّة و مکّة و قال الشاعر:
هوش مصنوعی: سپس درباره خلق انسان سخن گفت و فرمود: «ما آنان را از گل چسبنده‌ای خلق کردیم» که این گل چسبنده خوب و مرغوب است و به راحتی به دست می‌چسبد و در آن هیچ ذره‌ای از شن وجود ندارد. واژه «لازب» به معنای چسبنده است و حرف «ب» در اینجا به عنوان بدل از حرف «م» قرار داده شده است، مانند واژه‌های «بکّه» و «مکّه».
فما و رق الدّنیا بباق لاهلها
و لا شدّة البلوی بضربة لازب
هوش مصنوعی: دنیا هرگز برای اهلش پایدار نیست و مشکلات زندگی نیز به یک ضربه محکم بستگی ندارند.
و قال مجاهد و الضحاک: «مِنْ طِینٍ لازِبٍ» ای منتن.
هوش مصنوعی: مجاهد و ضحاک گفتند: «از خاکی چسبنده» که به معنای خاکی بدبو است.
بَلْ عَجِبْتَ وَ یَسْخَرُونَ ای عجبت من تکذیبهم و هم یسخرون من تعجّبک و قیل: عجبت من انکارهم شأنک مع معاینتهم انشقاق القمر و آیات النبّوة و اعجاز القرآن و هو قوله عزّ و جلّ: وَ إِنْ کانَ کَبُرَ عَلَیْکَ إِعْراضُهُمْ. قرأ حمزة و الکسائی: «بل عجبت» بضمّ التّاء و هی قراءة ابن عباس و ابن مسعود: قال الحسین بن الفضل: العجب من اللَّه ارکان الشی‌ء و تعظیمه و قیل: العجب من اللَّه استعظامه ادّعاهم علیه الشرکاء فقد یکون بمعنی الانکار و الذم و قد یکون بمعنی الاستحسان و الرّضا کما جاء فی الحدیث: «عجب ربکم من شاب لیست له صبوة» و جاء فی الحدیث: «عجب ربّکم من الّکم و قنوطکم و سرعة اجابته ایّاکم».
هوش مصنوعی: خدای متعال از انکار و تمسخر آنها شگفت‌زده است، با وجود این که معجزات و نشانه‌های نبوت را به چشم خود دیده‌اند، مانند شکافته شدن ماه و آیات قرآنی. در مورد احساسی که خداوند درباره این انکار دارد، گفته شده که ممکن است عجب به معنای انکار و نکوهش باشد یا به معنای تقدیر و رضایت. به عنوان مثال، در احادیث آمده که خداوند از جوانی که بدون گناه است شگفت‌زده می‌شود و همچنین درباره‌ی ناامیدی و درخواست‌های شما از او، بیان شده که خداوند سریعاً به شما پاسخ می‌دهد.
و قال (ص): «عجب ربّنا من اقوام یقادون الی الجنّة بالسلاسل».
هوش مصنوعی: پیامبر فرمود: «عجب است از پروردگار ما به حال گروهی که با زنجیرها به سوی بهشت کشانده می‌شوند».
و سئل جنید عن هذه الآیة فقال: انّ اللَّه تعالی لا یعجب من شی‌ء و لکن اللَّه وافق رسوله لما عجب رسوله.
هوش مصنوعی: جنید درباره این آیه بیان کرد که خداوند هیچ‌گاه از چیزی شگفت‌زده نمی‌شود، اما خداوند با پیامبرش هم‌نظر است زمانی که پیامبرش به چیزی عجیب واکنش نشان می‌دهد.
فقال «وَ إِنْ تَعْجَبْ فَعَجَبٌ قَوْلُهُمْ» ای هو کما یقوله، و الجملة انّ العجب صفة من صفات اللَّه عزّ و جلّ جاءت فی الکتاب و السنة، قال اللَّه عزّ و جلّ فی مواضع فی القرآن: کَیْفَ و هو تعجّب کقوله: إِنِّی و هو تعجّب کقوله: فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ، أَنَّی یُصْرَفُونَ و سبیله سبیل سائر الصّفات الّتی وردت فی الکتاب و السنة لا تزال عن وجهها و اسمها و لا تضرب لها الامثال و لا یقال فیها بالتّوهم و الرّأی و لا تحمل علی المعانی الوحشیة الشاذة و المستحسن من العقول و لا یقال فیها لم و لا کیف، معانیها اسماءها و تفسیرها ظواهرها و لیس علینا فی ذلک الا الاقرار و التّسلیم و الاذعان و التّصدیق و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: گفت: «اگر تعجب کنی، تعجب از سخنان آنهاست» یعنی به همین شکل که گفته شده، و در کل اینکه تعجب یکی از صفات خدای عزّ و جلّ است که در قرآن و سنت آمده است. خداوند در مواضع مختلف قرآن می‌فرماید: «چگونه ممکن است...» و این نوع تعجب مشابه به عبارت‌هایی است مانند: «پس چگونه از راه حق منحرف می‌شوند؟» و «چگونه از حقیقت دور می‌گردند؟» و این گونه صفات مانند دیگر صفات خداوند است که در کتاب و سنت ذکر شده‌اند و نباید از معنای اصلی و نام آنها منحرف شد. همچنین نباید برای آنها مثال‌هایی زد و به ذهنیات و برداشت‌های شخصی روی آورد و نباید آنها را به معانی نامناسب و عجیب تفسیر کرد. در این باره باید فقط به پذیرش، تسلیم، اعتراف و تصدیق اکتفا کرد و خداوند داناتر است.
قوله: وَ إِذا ذُکِّرُوا لا یَذْکُرُونَ ای اذا وعظوا بالقرآن لا یتّعظون.
هوش مصنوعی: آیه اشاره می‌کند که وقتی به آنها یادآوری می‌شود، به یاد نمی‌آورند و این به این معنی است که وقتی با قرآن موعظه می‌شوند، از آن درس نمی‌گیرند.
وَ إِذا رَأَوْا آیَةً یَسْتَسْخِرُونَ ای یسخرون و هذه السین زائدة دخلت للمبالغة کما دخلت فی الاستضحاک. و قیل: یستدعی بعضهم بعضا الی ان یسخروا. الآیة، هاهنا انشقاق القمر.
هوش مصنوعی: وقتی آنان نشانه‌ای را می‌بینند، به استهزاء می‌پردازند. حرف "س" در اینجا حرف اضافه‌ای است که برای تأکید آمده است، مشابه آنچه که در واژه "استضحاک" دیده می‌شود. برخی نیز گفته‌اند که هر یک از آنان دیگری را به سخره گرفتن دعوت می‌کند. در اینجا منظور از آیه، شکافتن ماه است.
وَ قالُوا إِنْ هذا ای ما هذا الّذی نراه إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ ای ظاهر.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: «آیا این چیزی که می‌بینیم، جز یک سحر آشکار است؟»
أَ إِذا مِتْنا وَ کُنَّا تُراباً وَ عِظاماً أَ إِنَّا لَمَبْعُوثُونَ. أَ وَ آباؤُنَا قراءة نافع و ابن عامر او آباؤنا بسکون و اوست اینجا و در سورة الواقعه، و در کلام تقدیم و تأخیر است یعنی: ائنا او آباؤنا الأولون لمبعوثون باش آن گه که ما خاک و استخوان گردیم ما یا پدران پیشینان ما برانگیختنی‌ایم؟ باقی بفتح واو خوانند و معنی آنست که: باش و پدران و پیشینان ما برانگیختنی‌اند؟قُلْ نَعَمْ تبعثون و آباؤکم وَ أَنْتُمْ داخِرُونَ صاغرون أذلاء علی زغم منکم.
هوش مصنوعی: آیا وقتی که مرده و تبدیل به خاک و استخوان شویم، دوباره زنده خواهیم شد؟ آیا پدران ما هم که قبلاً مرده‌اند، دوباره بعث خواهند شد؟ بعضی این جمله را به گونه‌ای می‌خوانند که سوال است و برخی دیگر آن را به شکل دیگری می‌خوانند. در هر صورت، معنی این است که آیا ما و پدران‌مان که قبلاً مرده‌اند، دوباره زنده خواهیم شد؟ در پاسخ گفته می‌شود، آری، شما و پدرانتان دوباره زنده خواهید شد، حتی اگر در این میان ذلیل و حقیر باشید.
فَإِنَّما هِیَ ای القیامة او نفخة القیامة زَجْرَةٌ واحِدَةٌ صیحة واحدة فَإِذا هُمْ یَنْظُرُونَ ای احیاء ینظرون: و قیل: ینتظرون امر اللَّه فیهم الزّجر السوق علی الغضب.
هوش مصنوعی: در حقیقت، قیامت فقط یک صدا و زمزمه واحد است. آنگاه که این صدا به گوش می‌رسد، مردم به هوش آمده و به اطراف خود نگاه می‌کنند. برخی گفته‌اند که آنها در انتظار فرمان خداوند هستند که به آنها خطابی شود و این نشان‌دهنده خشم الهی است.
و یروی ان اغضب ما یکون اللَّه عزّ و جلّ حین ینفخ فی نفخة البعث.
هوش مصنوعی: و روایت شده است که هنگامی که خداوند عزّ و جلّ در نفخه‌ی قیامت دمیده می‌شود، شدت خشم او به اوج می‌رسد.
وَ قالُوا یا وَیْلَنا معناه وجب لنا الویل و الحزن، و قیل: حلّ بنا اشدّ شی‌ء نکرهه، هذا یَوْمُ الدِّینِ. قیل: هو من تمام کلامهم، ای هذا یوم الجزاء الّذی کنّا ننکره. و قیل: تمّ الکلام علی قوله: یا وَیْلَنا ثمّ قال اللَّه: هذا یَوْمُ الدِّینِ.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: وای بر ما، یعنی حتماً بر ما عذاب و اندوه واجب شده است. برخی گفته‌اند: بدترین چیزی که از آن می‌ترسیدیم، بر ما نازل شده است، این همان روز جزاست. گفته شده است که این جمله بخشی از سخنان آنهاست، یعنی این روز جزاست که ما همیشه آن را انکار می‌کردیم. و همچنین گفته شده است که کلام کامل شده است بعد از جمله «وای بر ما» و سپس خداوند می‌فرماید: این همان روز جزاست.
هذا یَوْمُ الْفَصْلِ بین المحسن و المسی‌ء الَّذِی کُنْتُمْ بِهِ تُکَذِّبُونَ.
هوش مصنوعی: این روز، روز جدایی و تفکیک میان نیکوکاران و بدکاران است که شما به آن دروغ می‌گفتید.
احْشُرُوا الَّذِینَ ظَلَمُوا ای کفروا وَ أَزْواجَهُمْ ای نساءهم اللّاتی علی دینهم و قیل. اتباعهم. و قال ابن عباس: امثالهم و اضرابهم و نظراءهم الزّانی مع الزّانی و صاحب الخمر مع صاحب الخمر. و قال مقاتل: قرناؤهم من الشیاطین کل کافر مع شیطانه فی سلسلة. وَ ما کانُوا یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ فی الدنیا یعنی الاصنام لیعذّب بها الکفّار، فَاهْدُوهُمْ ای ادعوهم و قیل دلّوهم. و قیل: قدّموهم، و السابق یسمّی الهادی و منه هادیة الشاة لرقبتها. إِلی صِراطِ الْجَحِیمِ ای وسطها. و قیل: طریقها.
هوش مصنوعی: جمع کنید کسانی را که ظلم و ستم کردند، مانند کافران، و همراهانشان، یعنی زنانشان که بر دین آنها هستند و همچنین پیروانشان. ابن عباس گفته است که منظور مشابهان و هم‌نوعان آنهاست؛ مانند زناکاران که با زناکاران هستند و صاحب شراب که با صاحب شراب هم‌نشینی می‌کند. مقاتل نیز می‌گوید منظور همدستان آنها از شیاطین است؛ هر کافر با شیطانش در زنجیر خواهد بود. و آنچه در دنیا جز خدا می‌پرستیدند، یعنی بت‌ها، تا با آنها کفار را عذاب کنند. پس به آنها بگویید و آنها را هدایت کنید، یا اینکه به آنها نشان دهید، یا اینکه آنها را پیش ببرید. همچنین کسی که به جایی دعوت می‌کند را هادی می‌نامند، مانند هدایت کردن بره به سوی گردنش. به سمت راه جهنم، یعنی وسط آن، یا اینکه به معنای مسیر آن.
میبدی