قوله تعالی: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ ثمّ تعقیب علی قوله: لِما بَیْنَ یَدَیْهِ آنست که پس وفات پیغامبران و پس امّتان گذشته ما میراث دادیم امّت احمد را علم فقه دین و احکام کتاب باز مانده از اخبار و فقهای پیشینان. کتاب درین آیت هم قرآن است و هم دین، و فی الخبر الصحیح انّ رجلین اختصما الی رسول اللَّه (ص) فقال احدهما: اقض بیننا بکتاب اللَّه و قال الآخر: اجل یا رسول اللَّه فاقض بیننا بکتاب و أذن لی ان أتکلّم فقال: تکلّم قال: إنّ ابنی کان عسیفا علی هذا فزنا بامرأته؟ فأخبرونی انّ علی ابنی الرّجم فافتدیت منه بمائة شاة و بجاریة لی ثمّ إنّی سألت أهل العلم فأخبرونی انّ علی ابنی جلد مائة و تغریب عام و انّما الرّجم علی امرأته، فقال رسول اللَّه (ص): اما و الّذی نفسی بیده لأقضینّ بینکما بکتاب اللَّه امّا غنمک و جاریتک فردّ علیک و امّا ابنک فعلیه جلد مائة و تغریب عام و امّا انت یا انیس فاغد علی امرأة هذا فان اعترفت فارجمها، فاعترفت فرجمها.
مقصود ازین خبر آنست که رسول خدا فرمود: «لاقضینّ بینکما بکتاب اللَّه»، و در ظاهر قرآن رجم محض نیست و کتاب درین خبر بمعنی دین است، درین آیت هم چنان است زیرا که این امّت از ربانیان گذشته و دانشمندان رفته علم دین میراث بردند و نور حکمت و برکت سنّت و شرف حق و حقیقت. و گفته‌اند: این امّت را وارثان خواند از بهر آنکه جهان از جهانیان میراث بردند و بهشت از بدبختان میراث بردند و کتاب و دین از کتاب خوانان پیشین میراث بردند، امّا میراث بردن جهان از جهانیان آنست که گفت: «أَ وَ لَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها»، و میراث بردن بهشت از بدبختان آنست که فرمود: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ»، و میراث بردن کتاب و دین از کتاب خوانان پیشین آنست که فرمود: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ»، و بلفظ میراث فرمود از بهر آنکه رب العزة این کرامت و نعمت ایشان را عطا داد بی کسب ایشان و بی مسألت ایشان فصار لهم کما یصیر المیراث للورثة، آن روز که این آیت آمد مصطفی (ص) سخت شاد شد و از شادی که بوی رسید سه بار فرمود: امّتی و رب الکعبة. آن گه صفت این امّت کرد فرمود: «الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» ایشان را که برگزیدیم از بندگان خویش پسینان این گیتی و پیشینان آن گیتی میراث بران حق گواهان انبیا شفیعان جهانیان پیشوایان بهشتیان. «عباد» اینجا در موضع کرامت است اگر چه نسبت عبودیّت آدمی را حقیقت است در قرآن چند جایگه عبد بیاید بمعنی پذیرفته و پسندیده که نه هر کس که نسبت عبودیّت دارد او پذیرفته حق جلاله باشد لکن چون بنده را بپذیرد و به پسندد گوید: عبدی، عبادی امّا نسبت عبودیّت بی‌کرامت اصطفائیّت آنست که فرمود: إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً. و آنچه با کرامت قبول است در قرآن فراوان است: أَسْری بِعَبْدِهِ، نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ، وَ اذْکُرْ عَبْدَنا أَیُّوبَ، وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ، یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ هذا و امثاله.
آن گه ایشان را بسه قسم بیرون داد: فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ این تقسیم بر وفق درجات ایمان ایشانست و تفاوت و تباین در اعمال و اخلاق ایشان قسمی مه قسمی میانه قسمی کم، و همه را وعده داد به بهشت.
مصطفی علیه الصلاة و السلام این آیت بر خواند آن گه فرمود: «کلّهم فی الجنّة».
و عن عبد اللَّه بن عمر قال قال النبی: «ما من امّة الّا و بعضها فی الجنة و بعضها فی النّار الّا امّتی فانّها کلّها فی الجنّة»
روایت کنند از ابو عثمان نهدی گفتا شنیدم از عمر خطاب که بر منبر این آیت بر خواند آن گه گفت قال رسول اللَّه (ص): «سابقنا سابق و مقتصدنا ناج و ظالمنا مغفور له» فرمود: سابق پیشواست و مقتصد رسته و ظالم آمرزیده.
ابو الدرداء گفت: شنیدم از مصطفی علیه الصلاة و السلام که این آیت بر خواند آن گه فرمود: «امّا السابق بالخیرات فیدخل الجنّة بغیر حساب و امّا المقتصد فیحاسب حسابا یسیرا و امّا الظالم لنفسه فیحبس فی المقام حتّی یدخله الهمّ ثمّ یدخله الجنّة فیقول: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ
میگوید: سابق را بی‌شمار بار دهند مقتصد را شمار آسان کنند ظالم را بر مقام بدارند تا اندهگن شود آن گه او را ببهشت فرستند و گوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ. عثمان عفان گفت: سابقنا اهل جهادنا و مقتصدنا اهل حضرنا و ظالمنا اهل بدونا گفت سابقان غازیان‌اند، مقتصدان شهریان‌اند، ظالمان بدویان‌اند یعنی روستائیان و کوهیان. عقبة بن صهبا گفت: تفسیر این آیت از عایشه صدیقه پرسیدم گفت: یا بنیّ کلّهم فی الجنّة امّا السابق بالخیرات فمن مضی علی عهد رسول اللَّه (ص) و شهد له رسول اللَّه بالجنّة و امّا المقتصد فمن اّتبع اثره من اصحابه حتّی لحق به و امّا الظالم فمثلی و مثلک یا عقبه و عن الحسن قال: السابق من رجحت حسناته علی سیّآته و المقتصد من استوت حسناته و الظالم الّذی ترجّحت سیّآته علی حسناته. و عن جعفر بن محمد قال: السابق مقرّب ناج و المقتصد معاتب ناج و الظالم معذّب ناج و عن ابی یزید قال: الظالم الذی یعبده علی العادة و المقتصد الذی یعبده علی الرّغبة و الرهبة و السابق الذی یعبده علی المحبّة. و عن سهل بن عبد اللَّه قال: السابق العالم و المقتصد المتعلم و الظالم الجاهل. و قیل: الظالم تالی للقرآن و المقتصد القاری له العالم به و السابق القاری له العالم به و العامل بما فیه. و قیل: الظالم صاحب الکبائر و المقتصد صاحب الصغائر و السابق الذی لم یرتکب کبیرة و لا صغیره. و قال جعفر بن محمد: بدا بالظالمین اخبارا انّه لا یتقرّب الیه الّا بکرمه و انّ الظّلم لا یؤثر فی الاصطفاء ثمّ ثنی بالمقتصدین لانّهم بین الخوف و الرجاء ثمّ ختم بالسابقین لئلّا یأمن احد مکره و کلّهم فی الجنّة.
و قال ابو بکر الوراق: رتّبهم هذا الترتیب علی مقامات النّاس لأن احوال العبد ثلاثة معصیة و غفلة ثمّ توبة ثمّ قربة فاذا عصی دخل فی حیّز الظالمین فاذا تاب دخل فی جملة المقتصدین فاذا صحّت التوبة و کثرت العبادة و المجاهدة دخل فی عداد السابقین باین قولها که گفتیم ظالم درین آیت مسلمانست گنهکار یحبس فی الموقف ثمّ یدخل الجنّة بعد المقتصد و السابق، و بر قول ابن عباس و کلبی ظالم کافرست و منافق و ترتیب ایشان در آخر سورة الواقعة گفت: فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ... الی قوله: وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ، و علی هذا القول لا یدخل الظالم فی قوله: جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها، و حمل هذا القائل الاصطفاء علی الاصطفاء فی الخلقة و ارسال الرسول الیهم و انزال الکتاب، و الاوّل هو الاصح و علیه عامّة اهل العلم.
و قوله: «بِإِذْنِ اللَّهِ» معناه: ظلم الظالم و قصد المقتصد و سبق السابق بعلم اللَّه و ارادته. ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ای ذلک الاصطفاء و الایراث هو الفضل الکبیر.
ثمّ جمعهم اللَّه سبحانه و تعالی فی دخول الجنّة فقال: جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یعنی الاصناف الثلاثة. قرأ ابو عمرو: «یدخلونها» بضمّ الیاء و فتح الخاء و قرأ الآخرون: «یدخلونها» بفتح الیاء و ضمّ الخاء.
یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ جمع اسورة، و اسورة جمع سوار مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً یعنی من ذهب مرصع باللؤلؤ: قال الزجاج: من ذهب فی صفاء اللؤلؤ کما قیل من فضّة فی صفاء قواریر. و قیل: الحلیّ فیها للنّساء دون الرجال. و الصحیح انّه للرجال و النساء جمعیا لقوله: وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ.
«وَ قالُوا» ای یقولون اذا دخلوا الجنّة: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ».
قال ابن عباس یعنی: حزن النّار، و قال قتادة: حزن الموت. و قال عکرمة: حزن الذنوب و السیّئات و خوف ردّ الطاعات. و قال سعید بن جبیر: یعنی همّ الخبز فی الدنیا و همّ المعیشة، و قال الزجاج: اذهب اللَّه عن اهل الجنّة کلّ الاحزان ما کان منها لمعاش او لمعاد، قال مقاتل: لأنّهم کانوا لا یدرون ما یصنع اللَّه بهم، و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): «لیس علی اهل لا اله الّا اللَّه وحشة فی قبورهم و لا فی محشرهم و لا فی منشرهم و کانّی باهل لا اله الا اللَّه ینفضون التّراب عن رؤسهم و یقولون: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ...» الایة.
قوله: «الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ» ای دار الاقامة لا نبرح منها و لا نفارقها. المقامة المصدر، تقول: اقام، یقیم، اقامة، و مقامة، «مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ» لا یصیبنا فیها عنآء و مشقّة، «وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ» ای اعیاء من التّعب یقال: النصب علی القلب و اللغوب علی البدن. روی عن الضحاک قال: اذا ادخل اهل الجنّة الجنّة استقبلهم الولدان و الخدم کأنّهم اللؤلؤ المکنون، قال: فیبعث اللَّه من الملائکة معه هدیّة من رب العالمین و کسوة من کسوة الجنّة فیلبسه قال فیریدان یدخل الجنّة فیقول الملک کما انت فیقف و معه عشرة خواتیم من خواتیم الجنّة هدیّة من رب العالمین فیضعها فی اصابعه مکتوب فی اوّل خاتم منها «سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ»، و فی الثانی مکتوب «ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ»، و فی الثالث مکتوب «رفعت عنکم الاحزان و الهموم»، و فی الرابع مکتوب «زوّجناکم الحور العین»، و فی الخامس مکتوب «ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ»، و فی السادس مکتوب «إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا»، و فی السابع مکتوب «أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ»، و فی الثامن مکتوب «صرتم آمنین لا تخافون ابدا» و فی التاسع مکتوب «رافقتم النبیّین و الصّدّیقین و الشهداء»، و فی العاشر مکتوب «فی جوار من لا یؤذی الجیران»، ثمّ یقول الملک: «ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ»، فلمّا دخلوا «قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ، الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ»، الایة.
قوله: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا ای لا یهلکون فیستریحوا، کقوله: فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ ای قتله. و قیل: لا یقضی علیهم الموت فیموتوا، کقوله: وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ ای لیقض علینا الموت فنستریح، وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها ای من عذاب النّار، و قوله کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ لا یدلّ علی تخفیف عنهم بل علی نقصان فی النّار ثمّ تزداد. کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ قرأ ابو عمرو: «یجزی» بضمّ الیاء و فتح الزّاء، «کلّ کفور» بالرفع علی غیر تسمیة الفاعل. و قرأ الآخرون: «نجزی» بفتح النّون و کسر الزّاء، «کلّ کفور» بالنّصب.
«وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ» ای یستغیثون و یصیحون فیها. اصطرخ افتعل من الصّراخ و هو الصّیاح دخلت الطاء فیه للمبالغة کدخولها فی الاصطبار و الاصطفاء و الاصطباع و الاصطیاد، و الصّریخ الغیاث و المغیث ایضا، «رَبَّنا أَخْرِجْنا» القول هاهنا مضمر، تأویله: یقولون ربّنا اخرجنا من النّار و ردّنا الی الدنیا «نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ» من الشرک و السیئات، فیقول اللَّه لهم توبیخا: «أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ» قال الحسن: اربعون سنة. و قال ابن عباس: ستّون سنة و هو العمر الّذی اعذر اللَّه الی ابن آدم.
روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «من عمّره اللَّه ستّین سنة فقد اعذر الیه فی العمر».
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «اعمار امّتی ما بین الستین الی السبعین و اقلهم من یجوز ذلک».
و عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم القیمة نودی این أبناء الستین و هو الّذی قال اللَّه عزّ و جلّ: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ.
و قال قتادة: العمر حجّة علیک یا ابن آدم.
وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ محمد (ص). هذا قول اکثر المفسرین. و قیل: النذیر القرآن. و قیل: هو الشیب، معناه: أ و لم نعمّرکم حتّی شبتم و یقال: الشیب برید الموت و فی الاثر: ما من شعرة تبیضّ الّا قالت لاختها استعدی فقد قرب الموت. و نظر فضیل الی رجل و خطّه الشیب فقال: اتّق اللَّه فانّ الموت قد غرز اعلامه فی لحیتک: و قیل: النذیر موت الاهل و الاقارب. «فَذُوقُوا» ای العذاب، «فَما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ» ناصر یعینهم.
«إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» یعنی ما غاب فیهما عنکم و ان شاهده غیرکم، «إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» الّتی یشاهدها احد. و قیل: عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فلا تضمروا فیها ما یکرهه سبحانه. و قیل: إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فلو اخرجکم لعدتم الی ما کنتم علیه لقوله: و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه.
هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ بعد الامم الخالیة کلّ قائم بعد ذاهب خلیفة. و قیل: معناه جعلکم امّة خلفت من قبلها و رأت فیمن قبلها ما ینبغی ان یعتبر به.
و قیل: اورثکم الکتاب و جعلکم خلائف فی الارض لتشکروه و لا تکفروه ثمّ اوعد الکفّار.
فقال: «فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ» ای جزاء کفره وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً، بغضا و غضبا، وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً تبارا و هلاکا و خسرانا بالجنّة.
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ شُرَکاءَکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی الاصنام، تأویله: شرکائی فاضاف الیهم لانهم زعموا ذلک. ای جعلتموهم شرکائی بزعمکم. أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ یعنی قل لهم: ان خلقوا شیئا من الارض او من السّماء فارونیه، أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و حمزة و حفص: بینة علی التوحید، و الباقون: بینات بالجمع، تأویله: ام انزلنا کتابا فیه انّ للَّه شرکاء فهم علی بیّنة واضحة ممّا فی ذلک الکتاب او آتیناهم کتابا بانّ اللَّه لا یعذّبهم فهم واثقون به بَلْ إِنْ یَعِدُ الظَّالِمُونَ ای ما یعد الظالمون بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً ای کفرهم عن تقلید محض و وعد کاذب. قال مقاتل: یعنی ما یعد الشیطان کفّار بنی آدم من شفاعة الالهة لهم فی الآخرة غرور باطل.
إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا یعنی ان لا تزولا کقوله: یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا، یعنی ان لا تضلّوا و کقوله: أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ یعنی: ان لا تمید بکم، وَ لَئِنْ زالَتا یعنی: لو خلاهما لزالتا و لو زالتا، إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ الزوال.
و قیل: من بعد اللَّه، ای من غیره و سواه، ای ما قدر احد علی اعادتهما الی مکانهما الّا اللَّه، إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً. فان قیل فما معنی ذکر الحلم هاهنا؟ قیل: لانّ السماوات و الارض کادتا تتفطّران و تنشقّان و تزولان عند قولهم: اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً و همّتا بما همّتا من عقوبة الکفّار فامسکهما اللَّه عزّ و جلّ عن الزوال بحلمه و غفر انه ان یعاجلهم بالعقوبة، و بهذا المعنی دخل الرؤف الرّحیم فی قوله: وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ.
وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ سبب نزول این آیه آن بود که کفّار قریش پیش از مبعث رسول صلی اللَّه علیه و سلّم بایشان رسید که اهل کتاب پیغامبران خود را دروغ زن داشتند، ایشان گفتند: لعن اللَّه الیهود و النصاری اتتهم الرسل فکذّبوهم لعنت باد بر جهودان و ترسایان که پیغامبران خود را دروغ زن داشتند، آن گه سوگند یاد کردند بایمان مغلّظه که اگر بما رسولی آید و کتابی آرد او را بپذیریم و راستگوی داریم تا ازیشان راست راه‌تر باشیم، و قریش این سخن را از حسد میگفتند که اهل کتاب را عزّ کتاب و شریعت بود و قریش را نبود، از حق جلّ جلاله کتاب و رسول میخواستند، پس چون رسول آمد بایشان و قرآن نپذیرفتند و هم بران کفر و شرک می‌بودند اینست که رب العالمین فرمود: فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً ای ما زادهم مجیئه الّا تباعدا عن الهدی.
اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ ای تکبّروا عن الایمان و مکروا السّیّئ فی دفع امره، استکبارا منصوب علی البدل من النفور، و مَکْرَ السَّیِّئِ یعنی العمل القبیح، اضیف المکر الی صفته کمسجد الجامع. قال الکلبی: و هو اجماعهم علی الشرک و قتل النبی (ص). و قرأ حمزة: مکر السّیّئ ساکنة الهمز فی الوصل تخفیفا، فان وقف فبالیاء. وَ لا یَحِیقُ ای لا یحلّ و لا یحیط المکر السّیّئ إِلَّا بِأَهْلِهِ فقتلوا یوم بدر و قال ابن عباس: عاقبة الشرک لا تحلّ الّا بمن اشرک، و المعنی انّ و بال مکرهم راجع الیهم، و فی المثل: من حفر لاخیه وقع فیه.
فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ السنّة الصورة و الطریقة، تأویله: ما ینتظرون الّا ان ینزل بهم العذاب کما نزل بمن مضی من الکفّار و المکذّبین، فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا.
أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فانّ من سافر فیها رأی آثار نزول العذاب بمن مکر السیّئات. و قیل: معناه: اقرؤا القرآن فتعرفوا ما حلّ بمن قبلکم، وَ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ من اهل مکة قُوَّةً وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْ‌ءٍ ای من احد. فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ عَلِیماً بهم قَدِیراً علیهم. و قیل: عَلِیماً بالمعصیة قَدِیراً علی العقوبة.
وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا من المعاصی، ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها ای علی ظهر الارض، مِنْ دَابَّةٍ الدّابّة فی هذه الایة عند بعضهم الانس و الجنّ. و قیل: الانس وحدهم. و قیل: عامّ فیما دبّ و درج، فانّ ابن مسعود قال: ان الجعل یهلک بخطیئة ابن آدم. و قال انس: انّ الضّبّ لیموت هزالا فی جحره بذنب ابن آدم.
قال بعض الأئمّة: لیس انّ البهیمة تؤخذ بذنب ابن آدم و لکنّها خلقت لابن آدم فلا معنی لا بقائها بعد افناء من خلقت له. و قیل: معنی ذلک لو أخذ الجانی فی الوقت الثانی من معصیته لکان قد فنی الخلق و انقطع النّسل لانّه لا احد الا و قد عصی هو و ابوه او جدّه و لو اهلک اوّل عاص لانقطع النّسل لانّه قدیما و قیل یحبس عنهم المطر فیهلک کلّ شی‌ء. و قیل قد فعل بهم مرّة فی زمان نوح فلم یبق منهم سوی ما کان فی السفینة.
وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی معیّن، فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ ای ذلک المعیّن، فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِعِبادِهِ بَصِیراً بمکانهم فیؤاخذهم و باعمالهم فیجازیهم.
عن عبد اللَّه بن عمر قال قال النبی (ص): «اذا اصاب اللَّه عزّ و جلّ قوما بعذاب اصاب به من بین ظهرانیهم ثمّ یبعثون یوم القیمة علی اعمالهم و اللَّه اعلم.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ ثمّ تعقیب علی قوله: لِما بَیْنَ یَدَیْهِ آنست که پس وفات پیغامبران و پس امّتان گذشته ما میراث دادیم امّت احمد را علم فقه دین و احکام کتاب باز مانده از اخبار و فقهای پیشینان. کتاب درین آیت هم قرآن است و هم دین، و فی الخبر الصحیح انّ رجلین اختصما الی رسول اللَّه (ص) فقال احدهما: اقض بیننا بکتاب اللَّه و قال الآخر: اجل یا رسول اللَّه فاقض بیننا بکتاب و أذن لی ان أتکلّم فقال: تکلّم قال: إنّ ابنی کان عسیفا علی هذا فزنا بامرأته؟ فأخبرونی انّ علی ابنی الرّجم فافتدیت منه بمائة شاة و بجاریة لی ثمّ إنّی سألت أهل العلم فأخبرونی انّ علی ابنی جلد مائة و تغریب عام و انّما الرّجم علی امرأته، فقال رسول اللَّه (ص): اما و الّذی نفسی بیده لأقضینّ بینکما بکتاب اللَّه امّا غنمک و جاریتک فردّ علیک و امّا ابنک فعلیه جلد مائة و تغریب عام و امّا انت یا انیس فاغد علی امرأة هذا فان اعترفت فارجمها، فاعترفت فرجمها.
هوش مصنوعی: در این آیه به این موضوع اشاره می‌شود که پس از وفات پیامبران و امت‌های گذشته، خداوند به امت پیامبر احمد (ص) علم فقه دین و احکام کتاب آسمانی را به میراث داده است. این کتاب شامل قرآن و اصول دین است. در یک روایت صحیح، دو نفر به حضور پیامبر (ص) آمدند و یکی از آنها خواستار حکم خداوند شد. او گفت که پسرش با همسر این شخص رابطه نامشروع داشته و با پرداخت صد شتر و یک کنیز، از مجازات او رهایی یافته است. اما او سپس متوجه شده که مجازات واقعی پسرش، ضربه زدن به او به تعداد صد ضربه و تبعید به مدت یک سال است و مجازات زنا کار بر عهده همسرش است. پیامبر (ص) با تأکید بر اینکه حکم او بر اساس کتاب خداست، گفت که شترها و کنیز باید به او برگردند و پسر او مجازات می‌شود و در پایان، به آن زن دستور داد اگر اعتراف کند، او را رجم می‌کند که او نیز اعتراف کرد و مورد رجم قرار گرفت.
مقصود ازین خبر آنست که رسول خدا فرمود: «لاقضینّ بینکما بکتاب اللَّه»، و در ظاهر قرآن رجم محض نیست و کتاب درین خبر بمعنی دین است، درین آیت هم چنان است زیرا که این امّت از ربانیان گذشته و دانشمندان رفته علم دین میراث بردند و نور حکمت و برکت سنّت و شرف حق و حقیقت. و گفته‌اند: این امّت را وارثان خواند از بهر آنکه جهان از جهانیان میراث بردند و بهشت از بدبختان میراث بردند و کتاب و دین از کتاب خوانان پیشین میراث بردند، امّا میراث بردن جهان از جهانیان آنست که گفت: «أَ وَ لَمْ یَهْدِ لِلَّذِینَ یَرِثُونَ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ أَهْلِها»، و میراث بردن بهشت از بدبختان آنست که فرمود: «أُولئِکَ هُمُ الْوارِثُونَ»، و میراث بردن کتاب و دین از کتاب خوانان پیشین آنست که فرمود: «ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ»، و بلفظ میراث فرمود از بهر آنکه رب العزة این کرامت و نعمت ایشان را عطا داد بی کسب ایشان و بی مسألت ایشان فصار لهم کما یصیر المیراث للورثة، آن روز که این آیت آمد مصطفی (ص) سخت شاد شد و از شادی که بوی رسید سه بار فرمود: امّتی و رب الکعبة. آن گه صفت این امّت کرد فرمود: «الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا» ایشان را که برگزیدیم از بندگان خویش پسینان این گیتی و پیشینان آن گیتی میراث بران حق گواهان انبیا شفیعان جهانیان پیشوایان بهشتیان. «عباد» اینجا در موضع کرامت است اگر چه نسبت عبودیّت آدمی را حقیقت است در قرآن چند جایگه عبد بیاید بمعنی پذیرفته و پسندیده که نه هر کس که نسبت عبودیّت دارد او پذیرفته حق جلاله باشد لکن چون بنده را بپذیرد و به پسندد گوید: عبدی، عبادی امّا نسبت عبودیّت بی‌کرامت اصطفائیّت آنست که فرمود: إِنْ کُلُّ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ إِلَّا آتِی الرَّحْمنِ عَبْداً. و آنچه با کرامت قبول است در قرآن فراوان است: أَسْری بِعَبْدِهِ، نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ، وَ اذْکُرْ عَبْدَنا أَیُّوبَ، وَ اذْکُرْ عِبادَنا إِبْراهِیمَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ، یا عِبادِ لا خَوْفٌ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ وَ لا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ هذا و امثاله.
هوش مصنوعی: هدف از این خبر این است که پیامبر اسلام فرمود: «من طبق کتاب خدا بین شما قضاوت خواهم کرد». در ظاهر قرآن تنها به مجازات اعدام اشاره نشده و واژه "کتاب" در این خبر به معنای دین است. این آیه نیز به همین شکل است زیرا این امت از علمای گذشته و دانشمندان سابق، علم دین را به ارث برده‌اند و نور حکمت و برکت سنت و حقیقت را یافته‌اند. گفته‌اند که این امت وارثان خوانده شده‌اند چرا که جهان از آنانی که در آن زندگی کرده‌اند ارث می‌برد و بهشت از بدبختان به ارث می‌رسد و کتاب و دین از مطالعه کنندگان پیشین به ارث برده شده است. به عنوان مثال، در قرآن آمده: «آیا برای کسانی که بعد از اهل زمین، از آن ارث می‌برند، هدایت نشده است؟» و این نشان می‌دهد که این امت به سبب ارثی که از پیامبران و کتاب‌های پیشین دارند، موردی ویژه و محترم هستند. وقتی این آیه نازل شد، رسول خدا (ص) بسیار خوشحال شد و از شادی این موضوع، سه بار فرمود: «امتی و رب کعبة». سپس او صفات این امت را بیان کرد و فرمود: «کسانی که از بندگان خویش برگزیدیم». اینان هم پیشینیان و هم پسینیان، وارثان حق و گواهان انبیا و شفیعان جهانیان و پیشوایان بهشتیان هستند. واژه "عباد" در اینجا به معنای کرامت است، هرچند که در قرآن به معنای بندگی انسان نیز استفاده می‌شود. هنگامی که خداوند بنده‌ای را بپذیرد، او را "عبدی" و "عبادی" می‌نامد. نسبت عبودیت بدون کرامت اصطفائی، در قرآن می‌تواند به صورت‌هایی از قبیل «همه موجودات در آسمان‌ها و زمین به سوی خداوند الرحمن به عنوان بنده خواهند آمد» دیده شود. آیات فراوانی در قرآن وجود دارد که نشان دهنده این کرامت و پذیرش است.
آن گه ایشان را بسه قسم بیرون داد: فَمِنْهُمْ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ وَ مِنْهُمْ مُقْتَصِدٌ وَ مِنْهُمْ سابِقٌ بِالْخَیْراتِ بِإِذْنِ اللَّهِ این تقسیم بر وفق درجات ایمان ایشانست و تفاوت و تباین در اعمال و اخلاق ایشان قسمی مه قسمی میانه قسمی کم، و همه را وعده داد به بهشت.
هوش مصنوعی: سپس آنها را به سه دسته تقسیم کرد: بعضی از آنها ظلم بر خود کردند، برخی میانه‌رو بودند و عده‌ای نیز در انجام کارهای خوب پیشی گرفتند. این تقسیم‌بندی مطابق با درجات ایمان آنهاست و اعمال و اخلاقشان نیز از نظر کیفیت به سه دسته متفاوت تقسیم می‌شود: برخی ضعیف، برخی متوسط و برخی قوی. به همه آنها وعده بهشت داده شده است.
مصطفی علیه الصلاة و السلام این آیت بر خواند آن گه فرمود: «کلّهم فی الجنّة».
هوش مصنوعی: مصطفی (ص) این آیه را خواند و سپس فرمود: «همه آنها در بهشت خواهند بود».
و عن عبد اللَّه بن عمر قال قال النبی: «ما من امّة الّا و بعضها فی الجنة و بعضها فی النّار الّا امّتی فانّها کلّها فی الجنّة»
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمر نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: «هیچ امتی نیست مگر اینکه بخشی از آن در بهشت و بخشی دیگر در جهنم خواهد بود، اما امت من (مسلمانان) جميعاً در بهشت خواهند بود».
روایت کنند از ابو عثمان نهدی گفتا شنیدم از عمر خطاب که بر منبر این آیت بر خواند آن گه گفت قال رسول اللَّه (ص): «سابقنا سابق و مقتصدنا ناج و ظالمنا مغفور له» فرمود: سابق پیشواست و مقتصد رسته و ظالم آمرزیده.
هوش مصنوعی: ابو عثمان نهدی از عمر خطاب نقل می‌کند که او در خطبه‌اش این آیه را خواند و سپس گفت: پیامبر (ص) فرمودند: «سابق ما پیشوایان هستند، مقتصدان نجات یافته‌اند و ظالمین مورد آمرزش قرار می‌گیرند.» بدین معنی که پیشوایان در پیشرفت جلوترند، نجات‌یافتگان در میانه‌اند و کسانی که ظلم کرده‌اند، بخشیده خواهند شد.
ابو الدرداء گفت: شنیدم از مصطفی علیه الصلاة و السلام که این آیت بر خواند آن گه فرمود: «امّا السابق بالخیرات فیدخل الجنّة بغیر حساب و امّا المقتصد فیحاسب حسابا یسیرا و امّا الظالم لنفسه فیحبس فی المقام حتّی یدخله الهمّ ثمّ یدخله الجنّة فیقول: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ
هوش مصنوعی: ابو الدرداء نقل کرده است که از پیامبر (ص) شنیده که در مورد آیات قرآن فرمود: افرادی که در کارهای نیک پیشتاز هستند، بدون حساب و کتاب وارد بهشت می‌شوند. اما افرادی که در انجام کارها میانه‌رو هستند، حسابی سبک خواهند داشت. در مورد کسانی که به خود ظلم کرده‌اند، آنها در جایگاه خود حبس می‌شوند تا پس از احساس نگرانی، به بهشت وارد شوند و در آنجا بگویند: «سپاس خداوندی را که غم و اندوه را از ما برداشت».
میگوید: سابق را بی‌شمار بار دهند مقتصد را شمار آسان کنند ظالم را بر مقام بدارند تا اندهگن شود آن گه او را ببهشت فرستند و گوید: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ. عثمان عفان گفت: سابقنا اهل جهادنا و مقتصدنا اهل حضرنا و ظالمنا اهل بدونا گفت سابقان غازیان‌اند، مقتصدان شهریان‌اند، ظالمان بدویان‌اند یعنی روستائیان و کوهیان. عقبة بن صهبا گفت: تفسیر این آیت از عایشه صدیقه پرسیدم گفت: یا بنیّ کلّهم فی الجنّة امّا السابق بالخیرات فمن مضی علی عهد رسول اللَّه (ص) و شهد له رسول اللَّه بالجنّة و امّا المقتصد فمن اّتبع اثره من اصحابه حتّی لحق به و امّا الظالم فمثلی و مثلک یا عقبه و عن الحسن قال: السابق من رجحت حسناته علی سیّآته و المقتصد من استوت حسناته و الظالم الّذی ترجّحت سیّآته علی حسناته. و عن جعفر بن محمد قال: السابق مقرّب ناج و المقتصد معاتب ناج و الظالم معذّب ناج و عن ابی یزید قال: الظالم الذی یعبده علی العادة و المقتصد الذی یعبده علی الرّغبة و الرهبة و السابق الذی یعبده علی المحبّة. و عن سهل بن عبد اللَّه قال: السابق العالم و المقتصد المتعلم و الظالم الجاهل. و قیل: الظالم تالی للقرآن و المقتصد القاری له العالم به و السابق القاری له العالم به و العامل بما فیه. و قیل: الظالم صاحب الکبائر و المقتصد صاحب الصغائر و السابق الذی لم یرتکب کبیرة و لا صغیره. و قال جعفر بن محمد: بدا بالظالمین اخبارا انّه لا یتقرّب الیه الّا بکرمه و انّ الظّلم لا یؤثر فی الاصطفاء ثمّ ثنی بالمقتصدین لانّهم بین الخوف و الرجاء ثمّ ختم بالسابقین لئلّا یأمن احد مکره و کلّهم فی الجنّة.
هوش مصنوعی: گفته شده که کسانی که در زندگی خود به کارهای نیک دست زده‌اند، به مقام‌های بلندتری دست می‌یابند. کسانی که در کارهای خدمت به دیگران متوسط هستند، در شرایط بهتری قرار دارند و ظالمین نیز به جایی می‌رسند ولی در نهایت ممکن است بر آنها عذاب آید. همچنین، افرادی که در زمان پیامبر زندگی می‌کردند و به دعای او در بهشت قرار می‌گیرند، از دیگران ممتاز هستند. برای افرادی که از کسانی که به پیامبر پیوسته‌اند، پیروی کرده‌اند، نیز امید به نجات وجود دارد و گروهی که بدانند و در اعمال خود مراقب باشند، در جایگاه بهتری قرار خواهند داشت. به طور کلی، همه این افراد تحت عفو الهی قرار دارند و در نهایت امید به ورود به بهشت برای همگان وجود دارد، حتی اگر برخی نتوانند به خوبی‌های کامل دست یابند و ممکن است معصیت‌هایی داشته باشند. در نهایت، اشاره شده که هیچ‌یک از این گروه‌ها ناامید نیستند و همگی شایسته رحمت الهی هستند.
و قال ابو بکر الوراق: رتّبهم هذا الترتیب علی مقامات النّاس لأن احوال العبد ثلاثة معصیة و غفلة ثمّ توبة ثمّ قربة فاذا عصی دخل فی حیّز الظالمین فاذا تاب دخل فی جملة المقتصدین فاذا صحّت التوبة و کثرت العبادة و المجاهدة دخل فی عداد السابقین باین قولها که گفتیم ظالم درین آیت مسلمانست گنهکار یحبس فی الموقف ثمّ یدخل الجنّة بعد المقتصد و السابق، و بر قول ابن عباس و کلبی ظالم کافرست و منافق و ترتیب ایشان در آخر سورة الواقعة گفت: فَأَمَّا إِنْ کانَ مِنَ الْمُقَرَّبِینَ... الی قوله: وَ تَصْلِیَةُ جَحِیمٍ، و علی هذا القول لا یدخل الظالم فی قوله: جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها، و حمل هذا القائل الاصطفاء علی الاصطفاء فی الخلقة و ارسال الرسول الیهم و انزال الکتاب، و الاوّل هو الاصح و علیه عامّة اهل العلم.
هوش مصنوعی: ابو بکر الوراق میگوید: اوضاع انسانی را بر اساس مراحل مختلف آنها تنظیم کرده است. به این صورت که وضعیت انسان‌ها سه مرحله دارد: اول گناه و غفلت، سپس توبه، و در انتها نزدیکی به خدا. وقتی فردی گناه می‌کند، در دسته ستمگران قرار می‌گیرد. اما بعد از توبه، به گروه میانه‌روها می‌پیوندد و اگر توبه‌اش صحیح باشد و عبادت و مجاهدت او افزایش یابد، می‌تواند به جمع پیشگامان بپیوندد. برخی از عالمان معتقدند که در این آیه، ستمگر به معنای گناهکار مسلمان است که در روز قیامت در معلق می‌ماند و سپس به بهشت وارد می‌شود، پس از میانه‌روها و پیشگامان. اما بر اساس دیدگاه ابن عباس و کلبی، ستمگر به معنای کافر و منافق است و طبق این برداشت، چنین فردی به بهشت نخواهد رفت. آنها در پایان سوره واقعه بیان کرده‌اند که اگر از مقربان باشد، به بهشت وارد می‌شود و در غیر این صورت، به جهنم می‌رود. طبق این نظر، ستمگر شامل آیه "جنت عدن" نمی‌شود. این عالمان، ویژگی برگزیدگی را به خلقت و فرستادن پیامبر و نازل کردن کتاب نسبت می‌دهند و دیدگاه اول صحیح‌تر به نظر می‌رسد و بیشتر اهل علم بر این باورند.
و قوله: «بِإِذْنِ اللَّهِ» معناه: ظلم الظالم و قصد المقتصد و سبق السابق بعلم اللَّه و ارادته. ذلِکَ هُوَ الْفَضْلُ الْکَبِیرُ ای ذلک الاصطفاء و الایراث هو الفضل الکبیر.
هوش مصنوعی: عبارت «بِإِذْنِ اللَّهِ» به این معناست که ظلم ستمگر و نیت میانه‌رو و برتری پیشی‌گیرنده، همه تحت علم و اراده خداوند قرار دارند. این نکته نشان‌دهنده فضل بزرگ است؛ به این معنا که انتخاب و ارث‌بردن، همان فضل بزرگ محسوب می‌شود.
ثمّ جمعهم اللَّه سبحانه و تعالی فی دخول الجنّة فقال: جَنَّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها یعنی الاصناف الثلاثة. قرأ ابو عمرو: «یدخلونها» بضمّ الیاء و فتح الخاء و قرأ الآخرون: «یدخلونها» بفتح الیاء و ضمّ الخاء.
هوش مصنوعی: سپس خداوند، بندگان شایسته‌اش را در ورود به بهشت جمع کرد و فرمود: «باغ‌های جاویدان که وارد آن خواهند شد»، اشاره به سه گروه مختلفی که در اینجا هستند. ابوعمرو این عبارت را با ضمّ یاء و فتح خاء قرائت کرد، در حالی که دیگران آن را با فتح یاء و ضمّ خاء خواندند.
یُحَلَّوْنَ فِیها مِنْ أَساوِرَ جمع اسورة، و اسورة جمع سوار مِنْ ذَهَبٍ وَ لُؤْلُؤاً یعنی من ذهب مرصع باللؤلؤ: قال الزجاج: من ذهب فی صفاء اللؤلؤ کما قیل من فضّة فی صفاء قواریر. و قیل: الحلیّ فیها للنّساء دون الرجال. و الصحیح انّه للرجال و النساء جمعیا لقوله: وَ لِباسُهُمْ فِیها حَرِیرٌ.
هوش مصنوعی: در بهشت، مردم با دستبندهایی از طلا و مروارید تزیین می‌شوند. این دستبندها به گونه‌ای طراحی شده‌اند که از طلا و به شکل زیبا و خالصی از مروارید ساخته شده‌اند. برخی نیز معتقدند که این زیورآلات مخصوص زنان است، اما نظر صحیح این است که هم برای مردان و هم برای زنان قابل استفاده است، زیرا در قرآن آمده است که لباس آنها در بهشت، از ابریشم خواهد بود.
«وَ قالُوا» ای یقولون اذا دخلوا الجنّة: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ».
هوش مصنوعی: آنان زمانی که به بهشت وارد می‌شوند می‌گویند: «سپاس خدای را که اندوه را از ما دور کرد.»
قال ابن عباس یعنی: حزن النّار، و قال قتادة: حزن الموت. و قال عکرمة: حزن الذنوب و السیّئات و خوف ردّ الطاعات. و قال سعید بن جبیر: یعنی همّ الخبز فی الدنیا و همّ المعیشة، و قال الزجاج: اذهب اللَّه عن اهل الجنّة کلّ الاحزان ما کان منها لمعاش او لمعاد، قال مقاتل: لأنّهم کانوا لا یدرون ما یصنع اللَّه بهم، و عن ابن عمر قال قال رسول اللَّه (ص): «لیس علی اهل لا اله الّا اللَّه وحشة فی قبورهم و لا فی محشرهم و لا فی منشرهم و کانّی باهل لا اله الا اللَّه ینفضون التّراب عن رؤسهم و یقولون: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ...» الایة.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید منظور از حزن، حزن آتش است و قتاده میگوید به معنای حزن مرگ است. عکرمە حزن ناشی از گناهان و عیب‌ها و ترس از ردّ طاعات را ذکر می‌کند. سعید بن جبیر به همّ نان و معیشت در دنیا اشاره می‌کند و الزجاج میگوید خداوند هر نوع احزانی را از اهل بهشت برطرف می‌کند، چه مربوط به معیشت باشد و چه به آخرت. مقاتل نیز میگوید آنها نمی‌دانستند خداوند با آنها چه می‌کند. ابن عمر نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: «اهل لا اله الّا اللَّه در قبرهای خود و در محشر و روز قیامت هیچ وحشتی ندارند و گویی می‌بینم که آنها خاک را از سر خود برمی‌دارند و می‌گویند: «ستایش خداوندی که حزن را از ما برد.»
قوله: «الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ» ای دار الاقامة لا نبرح منها و لا نفارقها. المقامة المصدر، تقول: اقام، یقیم، اقامة، و مقامة، «مِنْ فَضْلِهِ لا یَمَسُّنا فِیها نَصَبٌ» لا یصیبنا فیها عنآء و مشقّة، «وَ لا یَمَسُّنا فِیها لُغُوبٌ» ای اعیاء من التّعب یقال: النصب علی القلب و اللغوب علی البدن. روی عن الضحاک قال: اذا ادخل اهل الجنّة الجنّة استقبلهم الولدان و الخدم کأنّهم اللؤلؤ المکنون، قال: فیبعث اللَّه من الملائکة معه هدیّة من رب العالمین و کسوة من کسوة الجنّة فیلبسه قال فیریدان یدخل الجنّة فیقول الملک کما انت فیقف و معه عشرة خواتیم من خواتیم الجنّة هدیّة من رب العالمین فیضعها فی اصابعه مکتوب فی اوّل خاتم منها «سَلامٌ عَلَیْکُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوها خالِدِینَ»، و فی الثانی مکتوب «ادْخُلُوها بِسَلامٍ ذلِکَ یَوْمُ الْخُلُودِ»، و فی الثالث مکتوب «رفعت عنکم الاحزان و الهموم»، و فی الرابع مکتوب «زوّجناکم الحور العین»، و فی الخامس مکتوب «ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ»، و فی السادس مکتوب «إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا»، و فی السابع مکتوب «أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ»، و فی الثامن مکتوب «صرتم آمنین لا تخافون ابدا» و فی التاسع مکتوب «رافقتم النبیّین و الصّدّیقین و الشهداء»، و فی العاشر مکتوب «فی جوار من لا یؤذی الجیران»، ثمّ یقول الملک: «ادْخُلُوها بِسَلامٍ آمِنِینَ»، فلمّا دخلوا «قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی أَذْهَبَ عَنَّا الْحَزَنَ إِنَّ رَبَّنا لَغَفُورٌ شَکُورٌ، الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ مِنْ فَضْلِهِ»، الایة.
هوش مصنوعی: «الَّذِی أَحَلَّنا دارَ الْمُقامَةِ» به معنای اینکه ما را در جایگاه دائمی قرار داده است. این مکان به گونه‌ای است که ما هیچگاه آن را ترک نخواهیم کرد و از آن جدا نخواهیم شد. در این مقام، هیچگونه سختی و زحمتی به ما نخواهد رسید و ما از خستگی و کوفتگی در امان خواهیم بود. وقتی اهل بهشت وارد بهشت می‌شوند، فرشتگان و خدمتگزاران به استقبالشان می‌آیند، همانند مرواریدهای پنهان. خداوند به همراه آنها هدیه‌ای از طرف خود و لباس‌هایی از بهشت می‌فرستد. هنگامی که آنها می‌خواهند وارد بهشت شوند، فرشته‌ای به آنها میگوید که در همین لباس بمانند و بر دستانشان ده عدد انگشتر از بهشت به عنوان هدیه قرار می‌دهد. بر روی هر یک از این انگشترها نوشته‌هایی وجود دارد که بشارت‌هایی برای آنها به همراه دارد، از جمله اینکه از غم و اندوه رهایی یافته‌اند، به آنها حورالعین داده شده و در آغوش امن و آرامش قرار دارند. بعد از ورود به بهشت، اهل بهشت شکرگزار خداوند می‌شوند که این نعمت بزرگ را به آنها عطا کرده است و از او به خاطر رحمت و بخشش‌هایش قدردانی می‌کنند.
قوله: وَ الَّذِینَ کَفَرُوا لَهُمْ نارُ جَهَنَّمَ لا یُقْضی عَلَیْهِمْ فَیَمُوتُوا ای لا یهلکون فیستریحوا، کقوله: فَوَکَزَهُ مُوسی فَقَضی عَلَیْهِ ای قتله. و قیل: لا یقضی علیهم الموت فیموتوا، کقوله: وَ نادَوْا یا مالِکُ لِیَقْضِ عَلَیْنا رَبُّکَ ای لیقض علینا الموت فنستریح، وَ لا یُخَفَّفُ عَنْهُمْ مِنْ عَذابِها ای من عذاب النّار، و قوله کُلَّما خَبَتْ زِدْناهُمْ لا یدلّ علی تخفیف عنهم بل علی نقصان فی النّار ثمّ تزداد. کَذلِکَ نَجْزِی کُلَّ کَفُورٍ قرأ ابو عمرو: «یجزی» بضمّ الیاء و فتح الزّاء، «کلّ کفور» بالرفع علی غیر تسمیة الفاعل. و قرأ الآخرون: «نجزی» بفتح النّون و کسر الزّاء، «کلّ کفور» بالنّصب.
هوش مصنوعی: آنان که کافر شدند، برایشان آتش جهنم است که نه بر آنها حکم مرگ زده می‌شود تا بمیرند و از عذاب راحتی یابند. مانند این است که موسی کسی را زد و او را کشت. برخی گفته‌اند که بر آنها مرگ حاکم نمی‌شود تا بمیرند، چنان‌که در آیه آمده است: «و ندا کردند ای مالک، تا پروردگارت بر ما حکم مرگ کند تا راحت شویم». عذاب آنها از آتش کاهش نمی‌یابد و هر بار که شعله‌اش خاموش می‌شود، بر شدت آن افزوده می‌شود. همچنین ما با هر کافر سرپیچی، برخوردی انجام خواهیم داد. بعضی از قراء «یجزی» را با ضم یاء و فتح زاء خوانده‌اند و «کل کفور» را به حالت رفع بدون ذکر فاعل آورده‌اند. سایرین «نجزی» را با فتح نون و کسر زاء و «کل کفور» را به حالت نصب خوانده‌اند.
«وَ هُمْ یَصْطَرِخُونَ» ای یستغیثون و یصیحون فیها. اصطرخ افتعل من الصّراخ و هو الصّیاح دخلت الطاء فیه للمبالغة کدخولها فی الاصطبار و الاصطفاء و الاصطباع و الاصطیاد، و الصّریخ الغیاث و المغیث ایضا، «رَبَّنا أَخْرِجْنا» القول هاهنا مضمر، تأویله: یقولون ربّنا اخرجنا من النّار و ردّنا الی الدنیا «نَعْمَلْ صالِحاً غَیْرَ الَّذِی کُنَّا نَعْمَلُ» من الشرک و السیئات، فیقول اللَّه لهم توبیخا: «أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ» قال الحسن: اربعون سنة. و قال ابن عباس: ستّون سنة و هو العمر الّذی اعذر اللَّه الی ابن آدم.
هوش مصنوعی: آنها در حال فریاد زدن هستند و از خداوند کمک می‌طلبند. اصطلاح «یصطرخون» به معنای فغان و ناله است و به نوعی از شدت درد و اضطراب استفاده می‌شود. آنها می‌گویند: «پروردگارا! ما را از آتش خارج کن و به دنیا برگردان تا بتوانیم کارهای نیک و متفاوتی از آنچه که قبلاً کرده‌ایم، انجام دهیم.» در پاسخ، خداوند به آنها توبیخ می‌کند و میگوید: «آیا ما شما را به اندازه‌ای عمر ندادیم که در آن اگر کسی بخواهد، می‌تواند اندیشه کند و پند بگیرد؟» برخی گفته‌اند مدت این عمر چهل سال و برخی دیگر آن را شصت سال دانسته‌اند که زمانی است که خداوند به انسان‌ها فرصتی برای توبه و بازگشت داده است.
روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «من عمّره اللَّه ستّین سنة فقد اعذر الیه فی العمر».
هوش مصنوعی: ابو هریره نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: «کسی که شصت سال از عمرش بگذرد، خداوند به او فرصت داده و او را مورد عذر قرار داده است.»
و عن ابی هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): «اعمار امّتی ما بین الستین الی السبعین و اقلهم من یجوز ذلک».
هوش مصنوعی: حضرت ابو هریره روایت کرده‌اند که پیامبر (ص) فرمودند: «طول عمر افراد امت من معمولاً بین شصت تا هفتاد سال است و کمتر کسی از آنها به این مدت عمر می‌کند که بیشتر از این داشته باشد».
و عن ابن عباس قال قال رسول اللَّه (ص): «اذا کان یوم القیمة نودی این أبناء الستین و هو الّذی قال اللَّه عزّ و جلّ: أَ وَ لَمْ نُعَمِّرْکُمْ ما یَتَذَکَّرُ فِیهِ مَنْ تَذَکَّرَ.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید که پیامبر خدا (ص) فرمود: «زمانی که روز قیامت فرا برسد، ندا داده می‌شود که کجایید فرزندان شصت ساله؟» و این اشاره به سخن خداوند عز و جل است که می‌فرماید: «آیا ما به شما عمری ندادیم که در آن کسی که بخواهد، پند بگیرد و بیندیشد؟»
و قال قتادة: العمر حجّة علیک یا ابن آدم.
هوش مصنوعی: قتاده گفت: عمر تو برایت حجت است، ای فرزند آدم.
وَ جاءَکُمُ النَّذِیرُ محمد (ص). هذا قول اکثر المفسرین. و قیل: النذیر القرآن. و قیل: هو الشیب، معناه: أ و لم نعمّرکم حتّی شبتم و یقال: الشیب برید الموت و فی الاثر: ما من شعرة تبیضّ الّا قالت لاختها استعدی فقد قرب الموت. و نظر فضیل الی رجل و خطّه الشیب فقال: اتّق اللَّه فانّ الموت قد غرز اعلامه فی لحیتک: و قیل: النذیر موت الاهل و الاقارب. «فَذُوقُوا» ای العذاب، «فَما لِلظَّالِمِینَ مِنْ نَصِیرٍ» ناصر یعینهم.
هوش مصنوعی: پیامبر محمد (ص) به عنوان هشداردهنده‌ای برای شما آمد. این نظر بسیاری از مفسران است. برخی گفته‌اند که هشداردهنده، قرآن است. همچنین گفته شده که هشداردهنده، سفید شدن موهاست، به این معنا که آیا ما شما را به حدی از زندگی نرساندیم که موهای شما سفید شود و گفته می‌شود که سفیدی مو نشانه نزدیکی مرگ است. در روایتی آمده است که هیچ مویی سفید نمی‌شود مگر اینکه به خواهرش میگوید خودت را آماده کن، زیرا مرگ نزدیک شده است. فضیل به مردی که موهایش سفید شده بود نگاه کرد و گفت: از خدا بترس زیرا مرگ نشانه‌های خود را در ریشت نمایان کرده است. همچنین ممکن است که هشداردهنده، مرگ نزدیکان و خویشاوندان باشد. «پس عذاب را بچشید» و برای ظالمین هیچ یاری‌کننده‌ای نیست.
«إِنَّ اللَّهَ عالِمُ غَیْبِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» یعنی ما غاب فیهما عنکم و ان شاهده غیرکم، «إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ» الّتی یشاهدها احد. و قیل: عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فلا تضمروا فیها ما یکرهه سبحانه. و قیل: إِنَّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ فلو اخرجکم لعدتم الی ما کنتم علیه لقوله: و لو ردوا لعادوا لما نهوا عنه.
هوش مصنوعی: خداوند به تمامی رازها و پنهانی‌های آسمان‌ها و زمین آگاه است؛ به آنچه که شما نمی‌بینید و فقط او می‌بیند. او به آنچه در دل‌ها نهفته است آگاه است و هیچ کس نمی‌تواند آن را پنهان کند. بر اساس بعضی تفاسیر، توصیه شده است که نباید در دل‌هایمان چیزی قرار دهیم که خدای متعال از آن ناراضی باشد. همچنین گفته شده که خداوند به درون دل‌ها آگاه است و اگر او شما را از این دنیا بیرون کند، شما به گذشته خود بازخواهید گشت، همچنان که در آیه‌ای آمده که اگر آنها بازگردند، به کارهایی که از آنها نهی شده بودند، بازمی‌گردند.
هُوَ الَّذِی جَعَلَکُمْ خَلائِفَ فِی الْأَرْضِ بعد الامم الخالیة کلّ قائم بعد ذاهب خلیفة. و قیل: معناه جعلکم امّة خلفت من قبلها و رأت فیمن قبلها ما ینبغی ان یعتبر به.
هوش مصنوعی: اوست که شما را به عنوان جانشینان در زمین قرار داد، بعد از امت‌های گذشته که هر کدام بعد از دیگری آمده و رفته‌اند. گفته شده است که این بدین معناست که شما امتی هستید که از امم قبل خود پیروی کرده و درس‌هایی از آنها گرفته‌اید که باید مد نظر قرار دهید.
و قیل: اورثکم الکتاب و جعلکم خلائف فی الارض لتشکروه و لا تکفروه ثمّ اوعد الکفّار.
هوش مصنوعی: گفته شده است: او به شما کتاب را عطا کرده و شما را جانشینانی در زمین قرار داده تا شکرگزار او باشید و به کفر نروید. سپس به کافران هشدار داده است.
فقال: «فَمَنْ کَفَرَ فَعَلَیْهِ کُفْرُهُ» ای جزاء کفره وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ إِلَّا مَقْتاً، بغضا و غضبا، وَ لا یَزِیدُ الْکافِرِینَ کُفْرُهُمْ إِلَّا خَساراً تبارا و هلاکا و خسرانا بالجنّة.
هوش مصنوعی: او گفت: «کسی که کفر ورزد، کفر او بر او است» یعنی نتیجه کفرش به خود او برمی‌گردد و کفر کردن کافران نزد پروردگارشان جز نفرت و خشم چیزی برایشان نخواهد افزود، و همچنین کفر آنها جز زیان و هلاکت و خسارت در آخرت بر آنها نخواهد افزود.
قُلْ أَ رَأَیْتُمْ شُرَکاءَکُمُ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ یعنی الاصنام، تأویله: شرکائی فاضاف الیهم لانهم زعموا ذلک. ای جعلتموهم شرکائی بزعمکم. أَرُونِی ما ذا خَلَقُوا مِنَ الْأَرْضِ أَمْ لَهُمْ شِرْکٌ فِی السَّماواتِ یعنی قل لهم: ان خلقوا شیئا من الارض او من السّماء فارونیه، أَمْ آتَیْناهُمْ کِتاباً فَهُمْ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْهُ قرأ ابن کثیر و ابو عمرو و حمزة و حفص: بینة علی التوحید، و الباقون: بینات بالجمع، تأویله: ام انزلنا کتابا فیه انّ للَّه شرکاء فهم علی بیّنة واضحة ممّا فی ذلک الکتاب او آتیناهم کتابا بانّ اللَّه لا یعذّبهم فهم واثقون به بَلْ إِنْ یَعِدُ الظَّالِمُونَ ای ما یعد الظالمون بَعْضُهُمْ بَعْضاً إِلَّا غُرُوراً ای کفرهم عن تقلید محض و وعد کاذب. قال مقاتل: یعنی ما یعد الشیطان کفّار بنی آدم من شفاعة الالهة لهم فی الآخرة غرور باطل.
هوش مصنوعی: بگویید: آیا افرادی را که از غیر خدا می‌پرستید، دیده‌اید؟ اینها همان بت‌ها هستند که به آنها شریک‌هایی نسبت داده‌اید. آیا آنها چیزی از زمین خلق کرده‌اند یا در آسمان هیچ سهمی دارند؟ من از شما می‌پرسم: آیا چیزی از زمین خلق کرده‌اند یا آیا ما به آنها کتابی داده‌ایم که آنها بر اساس آن پیرو حق باشند؟ برخی از مفسران گفته‌اند: آیا کتابی به آنها داده‌ایم که در آن به وجود شریکان خدا اشاره شده و آنها بر اساس آن شواهدی دارند، یا آیا به آنها کتابی داده‌ایم که در آن گفته شده خدا آنها را عذاب نمی‌کند و آنها به آن اطمینان دارند؟ ولی در واقع، آنچه ظالمین به یکدیگر وعده می‌دهند جز فریب و دروغ نیست. برخی گفته‌اند: منظور این است که شیطان به کافران وعده شفاعت بت‌ها را در روز قیامت می‌دهد که این وعده‌ای بی‌اساس و ناشی از کفر است.
إِنَّ اللَّهَ یُمْسِکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ أَنْ تَزُولا یعنی ان لا تزولا کقوله: یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ أَنْ تَضِلُّوا، یعنی ان لا تضلّوا و کقوله: أَنْ تَمِیدَ بِکُمْ یعنی: ان لا تمید بکم، وَ لَئِنْ زالَتا یعنی: لو خلاهما لزالتا و لو زالتا، إِنْ أَمْسَکَهُما مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِهِ الزوال.
هوش مصنوعی: خداوند آسمان‌ها و زمین را از فروپاشی و زوال نگه می‌دارد، یعنی آنها اجازه زوال پیدا نمی‌کنند. این موضوع مشابه به بیان خداوند است که می‌فرماید: «خداوند می‌خواهد شما گمراه نشوید»، که نشان‌دهنده این است که نمی‌گذارد شما گمراه شوید. همچنین، وقتی میگوید: «به شما لرزش و تکان وارد نشود»، به همین معناست که اجازه نمی‌دهد شما دچار لرزش شوید. اگر خداوند آنها را رها کند، حقیقتاً به زوال می‌روند و اگر زوال بپذیرند، هیچ کسی آنها را از زوال نجات نخواهد داد.
و قیل: من بعد اللَّه، ای من غیره و سواه، ای ما قدر احد علی اعادتهما الی مکانهما الّا اللَّه، إِنَّهُ کانَ حَلِیماً غَفُوراً. فان قیل فما معنی ذکر الحلم هاهنا؟ قیل: لانّ السماوات و الارض کادتا تتفطّران و تنشقّان و تزولان عند قولهم: اتَّخَذَ اللَّهُ وَلَداً و همّتا بما همّتا من عقوبة الکفّار فامسکهما اللَّه عزّ و جلّ عن الزوال بحلمه و غفر انه ان یعاجلهم بالعقوبة، و بهذا المعنی دخل الرؤف الرّحیم فی قوله: وَ یُمْسِکُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که هیچکس نمی‌تواند آسمان‌ها و زمین را به حالت اولیه‌شان برگرداند جز خداوند، زیرا او بسیار با حلم و بخشنده است. در ادامه، به این موضوع پرداخته شده که چرا حلم خدا در اینجا ذکر شده است. زیرا آسمان‌ها و زمین تقریباً از شدت نارضایتی بر سر این که خداوند فرزندی اتخاذ کرده، متلاشی می‌شدند و خداوند برای جلوگیری از این عذاب، آنها را با حلم و عفو خود نگه داشت. همچنین به یادآوری این نکته اشاره شده که خداوند آسمان را از سقوط بر زمین نگه داشته است مگر با اجازه او.
وَ أَقْسَمُوا بِاللَّهِ جَهْدَ أَیْمانِهِمْ سبب نزول این آیه آن بود که کفّار قریش پیش از مبعث رسول صلی اللَّه علیه و سلّم بایشان رسید که اهل کتاب پیغامبران خود را دروغ زن داشتند، ایشان گفتند: لعن اللَّه الیهود و النصاری اتتهم الرسل فکذّبوهم لعنت باد بر جهودان و ترسایان که پیغامبران خود را دروغ زن داشتند، آن گه سوگند یاد کردند بایمان مغلّظه که اگر بما رسولی آید و کتابی آرد او را بپذیریم و راستگوی داریم تا ازیشان راست راه‌تر باشیم، و قریش این سخن را از حسد میگفتند که اهل کتاب را عزّ کتاب و شریعت بود و قریش را نبود، از حق جلّ جلاله کتاب و رسول میخواستند، پس چون رسول آمد بایشان و قرآن نپذیرفتند و هم بران کفر و شرک می‌بودند اینست که رب العالمین فرمود: فَلَمَّا جاءَهُمْ نَذِیرٌ ما زادَهُمْ إِلَّا نُفُوراً ای ما زادهم مجیئه الّا تباعدا عن الهدی.
هوش مصنوعی: کافران قریش پیش از اینکه رسول خدا به پیامبری برانگیخته شود، به هم دیگر گفتند که یهودیان و مسیحیان پیامبران خود را دروغگو می‌دانند. آنها با قاطعیت قسم خوردند که اگر پیغمبری به سوی آنها بیاید و کتابی به همراه داشته باشد، او را می‌پذیرند و به او صداقت می‌ورزند، زیرا معترف بودند که آنها از راست‌گویی برتر هستند. این گواهی ناشی از حسد آنها به اهل کتاب بود، چرا که اهل کتاب دارای عزت و شریعت بودند و قریش از این نعمت محروم بودند. آنها با آگاهی از حق و با نیت طلب کتاب و رسول، سخنانی گفتند. اما وقتی که پیامبر به سوی آنها آمد و قرآن را آورد، به او ایمان نیاوردند و همچنان در کفر و شرک خود باقی ماندند. به همین دلیل، خداوند گفت که وقتی نذیری (پیامبری) به سوی آنها آمد، آنها فقط از هدایت فاصله بیشتری گرفتند.
اسْتِکْباراً فِی الْأَرْضِ وَ مَکْرَ السَّیِّئِ ای تکبّروا عن الایمان و مکروا السّیّئ فی دفع امره، استکبارا منصوب علی البدل من النفور، و مَکْرَ السَّیِّئِ یعنی العمل القبیح، اضیف المکر الی صفته کمسجد الجامع. قال الکلبی: و هو اجماعهم علی الشرک و قتل النبی (ص). و قرأ حمزة: مکر السّیّئ ساکنة الهمز فی الوصل تخفیفا، فان وقف فبالیاء. وَ لا یَحِیقُ ای لا یحلّ و لا یحیط المکر السّیّئ إِلَّا بِأَهْلِهِ فقتلوا یوم بدر و قال ابن عباس: عاقبة الشرک لا تحلّ الّا بمن اشرک، و المعنی انّ و بال مکرهم راجع الیهم، و فی المثل: من حفر لاخیه وقع فیه.
هوش مصنوعی: تکبر کردن در زمین و طرح نقشه‌های بد، به معنای طفره رفتن از ایمان و تلاش برای جلوگیری از امر خداوند است. "تکبر" به عنوان جایگزینی برای "نفرت" بیان شده و "مکر" به معنای عمل ناپسند است. برخی از مفسران بر این باورند که مقصود از این آیات، اتحاد گروهی بر شرک و قصد قتل پیامبر (ص) است. لازم به ذکر است که مکر بد نتیجه‌ای جز به خود آنان نمی‌رسد و به عبارتی، عواقب شرک تنها به کسانی که مرتکب آن شده‌اند می‌رسد.
فَهَلْ یَنْظُرُونَ إِلَّا سُنَّتَ الْأَوَّلِینَ السنّة الصورة و الطریقة، تأویله: ما ینتظرون الّا ان ینزل بهم العذاب کما نزل بمن مضی من الکفّار و المکذّبین، فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَحْوِیلًا.
هوش مصنوعی: آیا آنها جز این انتظار دارند که همانند گذشته، عذابی بر آنها نازل شود همان‌طور که بر کافران و دروغ‌گویان گذشته نازل شده است؟ تغییر و تحولی در سنت الهی نخواهی یافت و هیچگونه انحرافی در آن وجود ندارد.
أَ وَ لَمْ یَسِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فانّ من سافر فیها رأی آثار نزول العذاب بمن مکر السیّئات. و قیل: معناه: اقرؤا القرآن فتعرفوا ما حلّ بمن قبلکم، وَ کانُوا أَشَدَّ مِنْهُمْ من اهل مکة قُوَّةً وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعْجِزَهُ مِنْ شَیْ‌ءٍ ای من احد. فِی السَّماواتِ وَ لا فِی الْأَرْضِ إِنَّهُ کانَ عَلِیماً بهم قَدِیراً علیهم. و قیل: عَلِیماً بالمعصیة قَدِیراً علی العقوبة.
هوش مصنوعی: آیا آنان در زمین نرفته‌اند و ننگریسته‌اند که عاقبت کسانی که پیش از آنان بودند چگونه بود؟ زیرا کسی که در زمین سفر کند، نشانه‌های عذاب نازل شده بر کسانی را که بدی کرده‌اند، می‌بیند. همچنین گفته شده است که: قرآن را بخوانید تا بدانید چه بر سر پیشینیان شما آمده است. آنان از مشرکان مکه، قوی‌تر بودند و خداوند هیچ چیز نمی‌تواند او را ناتوان کند. هیچکس در آسمان‌ها و نه در زمین نمی‌تواند او را مغلوب کند، زیرا او به حال آنها آگاه و بر آنها قادر است. و برخی نیز گفته‌اند که او به گناه آگاه است و بر مجازات کردن گناهان توانمند است.
وَ لَوْ یُؤاخِذُ اللَّهُ النَّاسَ بِما کَسَبُوا من المعاصی، ما تَرَکَ عَلی ظَهْرِها ای علی ظهر الارض، مِنْ دَابَّةٍ الدّابّة فی هذه الایة عند بعضهم الانس و الجنّ. و قیل: الانس وحدهم. و قیل: عامّ فیما دبّ و درج، فانّ ابن مسعود قال: ان الجعل یهلک بخطیئة ابن آدم. و قال انس: انّ الضّبّ لیموت هزالا فی جحره بذنب ابن آدم.
هوش مصنوعی: اگر خداوند مردم را به خاطر گناهانشان مجازات کند، هیچ موجود زنده‌ای بر روی زمین باقی نخواهد ماند. در اینجا دابّه به برخی افراد، مانند انسان‌ها و جن‌ها، اشاره دارد و برخی دیگر بر این باورند که مقصود تنها انسان‌ها هستند. برخی نیز معتقدند که این سخن شامل تمامی موجودات زنده‌ای است که بر روی زمین حرکت می‌کنند. به عنوان نمونه، ابن مسعود میگوید: "پشه به خاطر گناه آدمی از بین می‌رود." همچنین انس اظهار کرده که "بزمچه (نوعی خزنده) به خاطر گناه آدمی در لانه‌اش لاغر و ضعیف می‌شود."
قال بعض الأئمّة: لیس انّ البهیمة تؤخذ بذنب ابن آدم و لکنّها خلقت لابن آدم فلا معنی لا بقائها بعد افناء من خلقت له. و قیل: معنی ذلک لو أخذ الجانی فی الوقت الثانی من معصیته لکان قد فنی الخلق و انقطع النّسل لانّه لا احد الا و قد عصی هو و ابوه او جدّه و لو اهلک اوّل عاص لانقطع النّسل لانّه قدیما و قیل یحبس عنهم المطر فیهلک کلّ شی‌ء. و قیل قد فعل بهم مرّة فی زمان نوح فلم یبق منهم سوی ما کان فی السفینة.
هوش مصنوعی: برخی از علمای دین گفته‌اند که دلیل بر این نیست که حیوانات به خاطر گناه انسان‌ها مجازات شوند، بلکه آنها به خاطر انسان‌ها آفریده شده‌اند، بنابراین باقی ماندن آنها پس از نابودی انسان‌ها معنا ندارد. همچنین گفته شده اگر مجرم بلافاصله بعد از ارتکاب گناهش مجازات شود، نسل بشر از بین خواهد رفت، چون همه نمی‌توانند از گناه دور باشند و هر فردی به نحوی گناهی دارد، چه خود او، چه پدرش یا پدر بزرگش. اگر نخستین گناهکار مجازات می‌شد، نسل انسان از بین می‌رفت و در نتیجه باران از آنها گرفته می‌شود و همه چیز نابود می‌شود. در گذشته نیز در زمان نوح چنین مجازاتی برای آنها پیش آمد که تنها کسانی که در کشتی بودند، نجات پیدا کردند.
وَ لکِنْ یُؤَخِّرُهُمْ إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی معیّن، فَإِذا جاءَ أَجَلُهُمْ ای ذلک المعیّن، فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِعِبادِهِ بَصِیراً بمکانهم فیؤاخذهم و باعمالهم فیجازیهم.
هوش مصنوعی: اما خداوند آنها را به زمانی مشخص تأخیر می‌اندازد. وقتی آن زمان مشخص فرا برسد، خداوند به حال بندگان خود آگاه است و از آنچه در دل دارند باخبر است، پس آنها را به سزا می‌رساند و با اعمالشان پاداش می‌دهد.
عن عبد اللَّه بن عمر قال قال النبی (ص): «اذا اصاب اللَّه عزّ و جلّ قوما بعذاب اصاب به من بین ظهرانیهم ثمّ یبعثون یوم القیمة علی اعمالهم و اللَّه اعلم.
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمر نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمودند: "وقتی که خداوند عز و جل، قومی را به عذابی مبتلا کند، آن عذاب به وسط آنها می‌رسد، سپس روز قیامت هر کس بر اساس اعمالش مبعوث می‌شود و خداوند بهتر می‌داند."
میبدی