قوله تعالی: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ای خلقکم فی اصل الانشاء من تراب، لانّکم بنو آدم و آدم خلق من تراب، و اذا کان الاصل ترابا فالفرع کذلک. و قیل تقدیره خلق ایّاکم من تراب فحذف المضاف ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ آدمیّون عقلاء، ناطقون تَنْتَشِرُونَ، تتصرّفون فیما فیه قوام معاشکم، و فیه تقریب ما بین کونه ترابا و بین کونه بشرا علی وجه التعجب و لیس ثمّ لتراخی الزمان انّما هو متعلق بالاخبار و فی بعض الآثار: انّ اللَّه سبحانه لمّا اراد ان یخلق آدم بعث جبرئیل لیأخذ من الارض قبضة، فلمّا نزل الی الارض قالت له الارض: اسئلک بالّذی ارسلک الیّ ان لا تأخذ منّی الیوم شیئا یکون فیه غدا للنّار نصیب، فترکها و رجع. فارسل اللَّه سبحانه میکائیل. فقالت له الارض مثل قولها لجبرئیل فرجع و لم یأخذ منها. و کذلک بعث اسرافیل فقالت له مثل ذلک، فرجع و لم یأخذ منها.
فبعث اللَّه سبحانه عزرائیل و هو ملک الموت فقالت له الارض مثل ذلک، فقال الذی ارسلنی احق ان اطیعه منک، فاخذ من وجه الارض من طیّبها و خبیثها، و سهلها و وعرها، قبضة. فعجّت الارض الی اللَّه سبحانه، فوعدها بان یعید الیها ما اخذ منها اطیب ممّا کان. فمن هاهنا امر بالدفن، مع الطیب و الحنوط. فامر اللَّه سبحانه حتی صبّ علیه من ماء بحر تحت العرش یقال له بحر الاحزان، فلذلک لا یتم لابن آدم سرور یوم و لا یخلو من وحشة. و انشد بعضهم لابی القاسم المغربی:
خلقت من التراب فصرت شخصا
بصیرا بالسّؤال و بالجواب
وعدت الی التّراب فصرت فیهی
کانک ما برحت من التراب
وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً، قیل المراد به آدم و حوّا لانّها خلقت من ضلعه، و قیل المراد به النّساء، خلقن من نطف الرجال. و قیل معناه خلق لکم من جنسکم و من مثل خلقتکم ازواجا، و لم یجعلهن من الجنّ لِتَسْکُنُوا إِلَیْها. و انّما قال ذلک لانّ استیناس الجنس بالجنس اکثر من استیناسه بغیر جنسه.
نظیره قوله: وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها، و قوله وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها.
... وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً یودّ الرجل زوجته و المرأة زوجها وَ رَحْمَةً یعطف کلّ واحد منهما علی صاحبه.
روی انّ رجلا اتی النبیّ (ص) فقال: یا نبیّ اللَّه لقد عجبت من امر و انّه لعجب انّ الرجل لیتزوّج المرأة و ما رآها و ما رأته قط حتی اذا ابتنی بها اصبحا و ما شی‌ء احبّ الی احدهما من الآخر فقال رسول اللَّه (ص): وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً.
و قیل مودّة ایّام الشباب و رحمة ایّام المشیب، و فی الخبر المقت من اللَّه و الفرک من الشیطان. قال ابن عباس: المودّة للکبیر و الرحمة للصغیر. و قال مجاهد المودّة الجماع و الرحمة الولد. إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ ای انّ فیما فعل اللَّه من ذلک لدلائل و شواهد علی وحدانیة اللَّه و قدرته علی ما یشاء، لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ، فیعلمون انّ قوام الدّنیا بوقوع التناسل فیها.
وَ مِنْ آیاتِهِ، الدّالة علی وحدانیته و ربوبیّته خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ علی الهیئة التی خلقهما علیها رفع السّماء فی الهواء من غیر عمد و بسط الارض علی وجه الماء و اثقاله ایّاها بالرواسی من الجبال و کذلک خلقه اللغات المختلفة و الاصوات المتغایرة و قسمته ذلک بین الامم فی الاقطار المتباعدة.
روی عن وهب قال: جمیع الالسنة اثنان و سبعون لسانا منها فی ولد سام تسعة عشر لسانا و فی ولد حام سبعة عشر لسانا و فی ولد یافث ستة و ثلاثون لسانا و کذلک من دلائل وحدانیته و شواهد قدرته خلقه الالوان المختلفة لیقع التعارف و التفاهم و لیتمیّز الاشخاص بعضها من بعض. و قیل فی الالوان المختلفة قولان: احدهما یرید به البیاض و السّواد و الادمة و الشقرة و غیرها، و الثانی انه خلقهم جمیعا علی صورة واحدة، و فرق بینهم بامور لطیفة من صنعه حتی لا یلتبس احد علی الناس من غیره، مع کثرتهم، بل یعرف کل واحد بما خصّه اللَّه به. و لو جهد الناس ان یقفوا علی ما بان به کلّ واحد من الآخر لم یقفوا علی کنه ذلک و هم کلّهم بنو اب واحد و امّ واحدة.
... إِنَّ فِی ذلِکَ ای فی جمیع ما خلقه اللَّه و فصّله من ذلک، لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ من الانس و الجن، و قرأ حفص لِلْعالِمِینَ بکسر اللام، و انّما خصّ اهل العلم لانّهم مخصوصون بمعرفة الدقائق.
وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ، المنام مفعلة من النوم کالمسغبة و المرحمة علی وزن المقام، و تأویل الآیة: منامکم باللّیل و ابتغاؤکم من فضله بالنّهار، و قد یقع النوم بالنهار و ابتغاء الرزق باللّیل لکنّه نادر و الحکم للاغلب الاکثر. إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ ای ینتفعون بسمعه.
وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ، یعنی ان یریکم البرق، فحذف إِنَّ لدلالة الکلام علیه، خَوْفاً للمسافر من الصواعق وَ طَمَعاً للمقیم فی المطر. و قیل خَوْفاً من السیل و الطوفان و الغرق، وَ طَمَعاً فی المطر النافع، و هما منصوبان لنزع اللّام عنهما، تقدیره للخوف و للطمع، وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ، ای من السحاب مطرا فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ المیتة فیخرج زروعها بعد جدوبها و دروسها إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ عن اللَّه حججه و ادلّته.
وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ، یعنی ثباتهما قائمتین بلا عمد بامره لهما بالقیام، و قیل بفعله. قال ابن مسعود قامتا علی غیر عمد بامره، ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً قیل هذا وقف تام. ثم ابتدأ فقال: مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ فیه تقدیم و تأخیر: یعنی اذا انتم تخرجون من الارض. قال ابن عباس تخرجون من القبور. و قیل الوقف عند قوله من الارض یعنی دعاکم و انتم فی الارض، ای فی القبور و الدّعوة فی الآیة هی النفخ فی الصور، کذلک قوله: یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیْ‌ءٍ نُکُرٍ.
وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ من الملائکة و من فی الْأَرْضِ من الانس و الجن کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ، ای مطیعون. و هذه الطاعة لیست بطاعة العبادة، انّما هی طاعة الظهور من العدم اذ قال المکوّن عزّ جلاله کونوا فکانوا. و قیل هی طاعة ارادة لا طاعة عبادة، ای خلقهم علی ما ارادوهم منقادون لما یریده بهم من حیاة و موت و بعث و صحّة و سقم و عزّ و ذلّ. و قیل کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ ای قائمون فی القیامة و قیل قانِتُونَ، ای مصلّون فیکون المراد به المؤمنین.
وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ فی الدنیا ثُمَّ یُعِیدُهُ هم فی الآخرة وَ هُوَ أَهْوَنُ.
فیه قولان: احدهما، و هو هیّن عَلَیْهِ فیکون افعل بمعنی: فعیل، کقوله: اللَّهِ أَکْبَرُ بمعنی الکبیر. و الثانی ان الاعادة اهون علیه فی تقدیرکم و زعمکم. و قیل وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ، ای علی الخلق یقولون بصیحة واحدة، فیکون اهون علیهم من ان یکونوا نطفا ثم علقا ثم مضغا الی ان یصیروا رجالا و نساء.
... قوله: وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلی، مفسران این سخن را دو معنی گفته‌اند یکی آنست که له الصفة الاعلی، مثل بمعنی صفت است، چنان که: مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ. و قال تعالی: مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ، ای صفتهم، و پارسی مثل سان است. میگوید: او را است صفت وحدانیّت و فردانیّت یکتایی و یگانگی و بی همتایی او را صفات ذات است، و برترین همه صفات است. کس را با وی در آن انبازی نه و چنو هیچکس و هیچ چیز نه. ابن عباس از اینجا گفت در تفسیر این کلمات: هی انّه لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ. و قیل هی انّه: لا إِلهَ إِلَّا هُوَ. و قیل هی الاحیاء و الاماتة لا یشارکه فیها احد. معنی دیگر آنست که این سخن بساط آیت است که بر عقب می‌آید و بساط آن مثل که زد.
تأویل آنست که: لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلی اذ ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ او راست مثل برترین و سان بلندترین در آن مثل که زد شما را هم از شما، هَلْ لَکُمْ یا معشر من اشرک باللّه مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ من عبید و اماء مِنْ شُرَکاءَ فِی ما اعطیناکموه حتی تستووا فیه فلا تجعلوا بعض خلقی شریکا لی فی الالهة فانّی اعلی مثلا و اجلّ قدرا تعالی عما یقول الظالمون علوا کبیرا. و معنی. تَخافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ ای تخافون ان یقاسمکم عبیدکم المال کما تخافون نظراءکم و امثالکم من الاحرار. حاصل این مثل آنست که چون در میان شما این نیست که بنده را با خداوند خویش در مال و ملک انبازی بود. وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی و هو بالتقدیس اولی. پس اللَّه تعالی که در قدر و پاکی خویش از شما برتر است اولی‌تر که از انبازی بندگان خویش پاک بود و منزّه کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ نبیّن کما بیّنت هذا المثل لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ یتدبّرون فی ضرب الامثال.
بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ یعنی لیس لهم فی الاشراک باللّه شبهة لکنّهم بنوا الامر فیه علی الجهل و هوی النفس، فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ، ای اضلّه اللَّه وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ ما نعین یمنعونهم من عذاب اللَّه الذی ینزله بهم لکفرهم و شرکهم درین آیت اثبات اضلال از خداوند است جلّ جلاله و ببعضی آیات اثبات ضلال از بنده است، و ذلک فی قوله تعالی قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ قدریان منکراند مر اضلال را از خداوند عزّ و جلّ و گویند همه از بنده است، و جبریان منکراند مر ضلال را از بنده که ایشان بنده را اختیار نگویند و گویند همه از اللَّه است جلّ جلاله و اهل سنّت هر دو اثبات کنند اضلال از خداوند عزّ و جلّ و اختیار ضلال از بنده. و هر چه در قرآن ذکر اضلال و ضلالست همه برین قاعده است که یاد کردیم.
فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً، یعنی اقم قصدک، کقول ابرهیم (ع): إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ و کقوله عزّ و جلّ: وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ و کقوله: لِکُلٍّ وِجْهَةٌ. و الحنیف اسم للمسلم الموحد، و الحنفاء المسلمون الموحدون و الحنیفیة ملّة الاسلام و قیل الحنیف المستقیم یقال رجل حنیف و دین حنیف ای مستقیم و انتصب حنیفا علی الحال. و معنی الآیة: اقم علی الدین المستقیم، فطرة اللَّه، نصب علی الاغراء ای الزم فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها فطرت را دو معنی است یکی خلقت، کقوله: فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، ای خلق السماوات و الارض، الذی فطرنی. ای خلقنی، فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ ای خلقکم، فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ خالقها و مبدءها. و منه سمّی الفطیر من الخمیر، دیگر معنی فطرت ملّت است: کیش و منه
قول رسول اللَّه (ص) للبراء بن عازب فی الحدیث الصحیح حین علمه الدعاء عند النوم ان مت مت علی الفطرة ای علی دین الاسلام و الملّة الحنیفیة.
اگر گوئیم فطرت اینجا بمعنی دین اسلام است پس ناس اینجا مسلمانان‌اند بر خصوص، لقوله عزّ و جلّ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ یعنی للمسلمین، و معنی آنست که دین اسلام را ملازم باش و بر پی آن رو، آن دین که مسلمانان را در ازل بر آن آفرید و بفضل خود ایشان را بآن دین گرامی کرد. آن گه گفت: لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ، ای لا تبدیل لدین اللَّه، بلفظ خبر است و بمعنی نهی، ای الزموا دین اللَّه و اتّبعوا و لا تبدّلوا التوحید بالشرک ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ المستقیم، و محتمل است که هم برین قول ناس بر عموم مردم نهند، و معنی آنست که الزموا دین اللَّه و ملّته التی خلق الخلق علی ان یدعوهم الیها، کقوله: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ یعنی الّا لآمرهم ان یعبدون ثمّ حقّق ذلک بقوله: وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ و اگر گوئیم، فطرت بمعنی خلقت است فِطْرَتَ اللَّهِ منصوب است بر مصدر، ای فطر فطرة اللَّه، ای خلقة اللَّه التی خلق الناس علیها، و این فطرت آن عهد است که روز میثاق بر فرزند آدم گرفت و گفت: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی. اکنون هر فرزند که درین عالم بوجود آید بر حکم آن اقرار اوّل آید و مقرّ باشد که او را صانعی و مدبّری است و اگر چه او را بنامی دیگر میخواند یا غیر او را می‌پرستد در اصل صانع خلاف نیست. و لهذا قال تعالی: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، و قالوا ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی.
و فی الخبر ما روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): من یولد یولد علی الفطرة فابواه یهوّدانه او ینصّرانه کما تنتجون البهیمة هل تجدون فیها من جدعاء حتی تکونوا انتم تجدعونها قالوا یا رسول اللَّه أ فرأیت من یموت و هو صغیر؟ قال: اللَّه اعلم بما کانوا عاملین، ثم قرأ ابو هریرة اقرؤا ان شئتم: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها قال المحقّقون من اهل العلم و السنّة قوله: من یولد یولد علی الفطرة یعنی علی العهد الذی اخذ اللَّه علیهم بقوله: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی و کل مولود فی العالم علی ذلک الاقرار. و هو الحنیفیّة التی وقعت الخلقة علیها و ان عبد غیره و لکن لا عبرة بالایمان الفطری فی احکام الدنیا و انّما یعتبر الایمان الشرعی المأمور به المکتسب بالارادة و الفعل. الا تری انّه یقول: فابواه یهودانه فهو مع وجود الایمان الفطریّ فیه محکوم له بحکم ابویه الکافرین. و هذا معنی قوله (ص): یقول اللَّه تعالی انی خلقت عبادی حنفاء فاحتالتهم الشیاطین عن دینهم.
و قال عبد اللَّه بن المبارک: فی قوله (ص) کل مولود یولد علی الفطرة قال علی الخلقة التی جبل علیها فی علم اللَّه تعالی من سعادة او شقاوة، فکل منهم صائر فی العاقبة الی ما فطر علیها و عامل فی الدّنیا بالعمل المشاکل لها. فمن علم انّه یکون سعیدا اراد سعادته و اخبر عن سعادته و خلقه فی حکمه سعیدا، و من علم شقاوته اراد ان یکون شقیّا و اخبر عن شقاوته و خلقه فی حکمه شقیا. ثم قال: لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ای ما جبل علیه الانسان من السعادة و الشقاوة لا یتبدّل فلا یصیر السعید شقیّا و لا الشقیّ سعیدا. و قیل لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ، ای لا یقدر أحد أن یغیّر هذه الخلقة. و قیل هو نهی عن الخصاء و غیره، ای لا تغییر لخلق اللَّه من البهائم، بالخصاء و بتک الآذان و نحوه. ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ المستقیم الذی لا عوج فیه وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ و هم الکفار لاعراضهم عن الدلائل الدّالّة علیه و الشواهد الشّاهدة له.
مُنِیبِینَ إِلَیْهِ منصوب علی الحال، ای اقم وجهک انت و امّتک منیبین الیه لانّ مخاطبة النبی (ص) یدخل معه فیها الامّة کما قال: یا ایها النبی اذا طلقتم النساء منیبین الیه، ای راجعین الیه بالتوبة مقبلین الیه بالطاعة، وَ اتَّقُوهُ ای اتقوا مخالفته وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ ادّوها فی اوقاتها علی شرائطها و حقوقها وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ.
مِنَ الَّذِینَ بدل من المشرکین فَرَّقُوا دِینَهُمْ حمزة و کسایی فارقوا خوانند بالف، ای فارقوا دینهم، و هم الیهود و النصاری و طوائف اهل الشرک.
معنی آنست که از مشرکان مباشید ایشان که از دین خویش جدا شدند و با دین بنمانند و اگر: فَرَّقُوا دِینَهُمْ خوانی، بر قراءت باقی، مراد باین اصحاب اهواءاند و اهل بدعت. میگوید از ایشان مباشید که دین خویش پاره پاره کردند بپاره‌ای بگرویدند و بپاره‌ای نگرویدند، پاره‌ای بپذیرفتند و پاره‌ای نپذیرفتند. همانست که جای دیگر گفت: أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ وَ کانُوا شِیَعاً، ای صاروا فرقا. و اصل الشیعة المعاونة، یقال شیّع نارک: ای ، ضع علیها حطبا دقاقا تحت الحطب الغلاظ، کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ راضون بما عندهم. و قیل کما انّ المؤمنین فرحون بتوحید اللَّه فهولاء الذین فرّقوا دینهم فرحون بالدّنیا.
عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول اللَّه (ص) لعائشة: «یا عائشة انّ الذین فارقوا دینهم و کانوا شیعا هم اهل البدع و الضلالة من هذه الامّة، یا عائشة انّ لکلّ صاحب ذنب توبة الّا صاحب البدع و الاهواء لیست لهم توبة، انا منهم بری و هم منّی براء».
و عن انس بن مالک قال قال رسول اللَّه (ص): ان اللَّه حجز التوبة عن کل صاحب بدعة.
قال الاوزاعی: الذنوب اربعة: فذنب یأتیه صاحبه بجهالة، و ذنب یأتیه و هو یعرفه فلیستغفر، و ذنب یصرّ علیه، و ذنب بدین اللَّه به، فهذا اعظمها ثم الذی یصرّ علیه قال ابو حاتم یعنی بالذنب الذی یدین اللَّه به البدعة. و عن ایّوب السختیانی قال ما ازداد صاحب بدعة اجتهادا الّا ازداد من اللَّه بعدا. و عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): یجی‌ء قوم یمیتون السنة و یدغلون فی الدین، فعلی اولئک لعنة اللَّه و لعنة اللاعنین، و الملائکة و الناس اجمعین.
وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ یعنی اهل مکة ضُرٌّ سوء من الجوع و القحط و احتباس المطر و غیر ذلک من انواع البلاء دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ تائبین مقبلین بالدعاء الیه و ترکوا الاصنام لعلمهم انّه لا فرج عندها و لا یقدر علی کشف ذلک عنهم غیر اللَّه ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ ای من عنده، رحمة عافیة من الضّر النازل بهم إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ یعودون الی الشرک. و قیل الناس عام فی المؤمنین و المشرکین و اذا فریق هم المشرکون.
لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ هذه الّلام تسمی لام العاقبة، و قیل لام الامر، و المراد به التقریع و التهدید. کقوله: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ، و کذلک فَتَمَتَّعُوا امر تهدید و وعید فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ عاقبة امرکم، أَمْ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً السلطان هاهنا الکتاب قوله یَتَکَلَّمُ ای یتکلّم به، کقول القائل هذا الکتاب یشهد علی فضل مصنّفه، و یتکلّم بفضله. و منه قوله تعالی: سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ یعنی القرآن. و قیل التکلّم هاهنا مجاز و المراد به البیان کقوله: هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ ای یبیّن لکم ما عملتموه علی الحقیقة، و منه قول الشاعر:
وعظتک اجداث صمت
و نعتک ازمنة خفت
وارتک قبرک فی القبور
و انت حیّ لا تمت
وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً، غنی و صحة و غیثا و خصبا، فَرِحُوا بِها فرح البطر وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ جدب و قحط إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ، ییأسون من رحمة اللَّه و هذا خلاف وصف المؤمن، فانّ المؤمن یشکر اللَّه عند النعمة و یرجو ربّه عند الشدّة قرأ بصری و الکسائی یَقْنَطُونَ بکسر النون و الباقون بفتحها من قنط.
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ یعنی ا و لم یعلموا انّ اللَّه قسم المعیشة بین الخلائق و هو الفعّال لما یرید یوسع الرزق لمن یشاء من عباده امتحانا الهم بالسّرّاء و الشکر علیها و یضیقه لمن یشاء من خلقه امتحانا لهم بالضّرّاء و الصبر علیها لیستخرج منهم بذلک معلومة من الشکر و الکفران و الصبر و الجزع، إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ، ای انّ فیما فعل اللَّه من ذلک لدلالات صادقة و شواهد واضحة لمن صدق بحجج اللَّه و اقرّ بها اذا عاینها و رءاها.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ای خلقکم فی اصل الانشاء من تراب، لانّکم بنو آدم و آدم خلق من تراب، و اذا کان الاصل ترابا فالفرع کذلک. و قیل تقدیره خلق ایّاکم من تراب فحذف المضاف ثُمَّ إِذا أَنْتُمْ بَشَرٌ آدمیّون عقلاء، ناطقون تَنْتَشِرُونَ، تتصرّفون فیما فیه قوام معاشکم، و فیه تقریب ما بین کونه ترابا و بین کونه بشرا علی وجه التعجب و لیس ثمّ لتراخی الزمان انّما هو متعلق بالاخبار و فی بعض الآثار: انّ اللَّه سبحانه لمّا اراد ان یخلق آدم بعث جبرئیل لیأخذ من الارض قبضة، فلمّا نزل الی الارض قالت له الارض: اسئلک بالّذی ارسلک الیّ ان لا تأخذ منّی الیوم شیئا یکون فیه غدا للنّار نصیب، فترکها و رجع. فارسل اللَّه سبحانه میکائیل. فقالت له الارض مثل قولها لجبرئیل فرجع و لم یأخذ منها. و کذلک بعث اسرافیل فقالت له مثل ذلک، فرجع و لم یأخذ منها.
هوش مصنوعی: خداوند در آیات خود اشاره می‌کند که انسان‌ها از خاک خلق شده‌اند. این یعنی که اصل و اساس وجود بشر از خاک است، زیرا انسان‌ها از نسل آدم هستند و آدم هم از خاک خلق شده است. اگر ابتدا از خاک آفریده شده باشند، طبیعتاً فرزندانشان نیز به همان شکل هستند. گفته شده که خداوند آدم را از خاک خلق کرده و اندکی بعد، شما به وجود آمده‌اید به صورت انسان‌های عاقل و گویای اجتماعی که در زندگی خود مشغول به کار هستید و نیازهای معیشتی‌تان را مدیریت می‌کنید. این حالتی از شگفتی است که در آن فرایندِ تبدیل از خاک به انسان را توصیف می‌کند. در برخی روایت‌ها آمده است که وقتی خداوند خواست آدم را بیافریند، جبرئیل را فرستاد تا مقداری خاک بیاورد. وقتی جبرئیل به زمین رفت، زمین از او خواست که چیزی از او نگیرد، زیرا نمی‌خواست که چیزی از او باقی بماند که در آینده به آتش تعلق بگیرد. لذا او برگشت. سپس خداوند میکائیل را فرستاد و او هم با همان درخواست زمین مواجه شد و برگشت. سپس اسرافیل نیز با همین درخواست زمین روبه‌رو شد و او هم نخواست که چیزی از زمین بردارد.
فبعث اللَّه سبحانه عزرائیل و هو ملک الموت فقالت له الارض مثل ذلک، فقال الذی ارسلنی احق ان اطیعه منک، فاخذ من وجه الارض من طیّبها و خبیثها، و سهلها و وعرها، قبضة. فعجّت الارض الی اللَّه سبحانه، فوعدها بان یعید الیها ما اخذ منها اطیب ممّا کان. فمن هاهنا امر بالدفن، مع الطیب و الحنوط. فامر اللَّه سبحانه حتی صبّ علیه من ماء بحر تحت العرش یقال له بحر الاحزان، فلذلک لا یتم لابن آدم سرور یوم و لا یخلو من وحشة. و انشد بعضهم لابی القاسم المغربی:
هوش مصنوعی: خداوند عزوجل فرشته عزرائیل را به عنوان ملک الموت فرستاد. زمین نیز همین درخواست را کرد. عزرائیل گفت: کسی که مرا فرستاده، سزاوارتر است که از او اطاعت کنم. او از سطح زمین، از بهترین و بدترین بخش‌ها، از دشت‌ها و کوه‌ها یک مشت خاک برداشت. زمین این کار را به خداوند اعلام کرد و خداوند به آن وعده داد که چیزی بهتر از آنچه گرفته شده، به آن بازمی‌گرداند. به همین دلیل، امر به دفن کردن صادر شد، با استفاده از بهترین خاک و عطرها. خداوند فرمان داد که مقداری آب از دریایی که زیر عرش است و به آن دریای اندوه گفته می‌شود، روی آن خاک ریخته شود. به همین دلیل، هرگز فرزندان آدم نمی‌توانند یک روز شاد باشند و همیشه با اندوه همراه‌اند.
خلقت من التراب فصرت شخصا
بصیرا بالسّؤال و بالجواب
هوش مصنوعی: من از خاک آفریده شدم و به واسطه پرسش و پاسخ، توان دستیابی به بصیرت و درک عمیق پیدا کردم.
وعدت الی التّراب فصرت فیهی
کانک ما برحت من التراب
هوش مصنوعی: به خاک وعده داده‌ای و اکنون در آنجا هستی انگار هرگز از خاک خارج نشده‌ای.
وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَکُمْ مِنْ أَنْفُسِکُمْ أَزْواجاً، قیل المراد به آدم و حوّا لانّها خلقت من ضلعه، و قیل المراد به النّساء، خلقن من نطف الرجال. و قیل معناه خلق لکم من جنسکم و من مثل خلقتکم ازواجا، و لم یجعلهن من الجنّ لِتَسْکُنُوا إِلَیْها. و انّما قال ذلک لانّ استیناس الجنس بالجنس اکثر من استیناسه بغیر جنسه.
هوش مصنوعی: از نشانه‌های خداوند این است که از جنس خودتان همسرانی برای شما آفرید. برخی گفته‌اند منظور آدم و حوا هستند زیرا حوا از دنده‌ی آدم خلق شده است. برخی دیگر گفته‌اند منظور زنانی هستند که از نطفه‌ی مردان خلق شده‌اند. همچنین برخی بر این باورند که خداوند همسرانی از جنس و مشابه شما خلق کرده و آنها را از موجودات غیرجنس شما قرار نداده تا بتوانید به آنها آرامش یافته و انس بگیرید. این بیان به این دلیل است که انس و آرامش با همگان از جنس خود، بیشتر و عمیق‌تر است.
نظیره قوله: وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها، و قوله وَ جَعَلَ مِنْها زَوْجَها لِیَسْکُنَ إِلَیْها.
هوش مصنوعی: خداوند از جنس خودش همسری برای او قرار داد تا در کنار هم آرامش یابند.
... وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً یودّ الرجل زوجته و المرأة زوجها وَ رَحْمَةً یعطف کلّ واحد منهما علی صاحبه.
هوش مصنوعی: خداوند میان شما مهر و محبت قرار داده است، به‌گونه‌ای که مرد نسبت به همسرش محبت دارد و زن نیز به شوهرش محبت می‌کند. همچنین رحمت و عطوفت باعث می‌شود که هر یک از آنها به دیگری محبت و توجه کند.
روی انّ رجلا اتی النبیّ (ص) فقال: یا نبیّ اللَّه لقد عجبت من امر و انّه لعجب انّ الرجل لیتزوّج المرأة و ما رآها و ما رأته قط حتی اذا ابتنی بها اصبحا و ما شی‌ء احبّ الی احدهما من الآخر فقال رسول اللَّه (ص): وَ جَعَلَ بَیْنَکُمْ مَوَدَّةً وَ رَحْمَةً.
هوش مصنوعی: روزی مردی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت: ای پیامبر خدا، من از موضوعی تعجب کرده‌ام و واقعاً هم عجیب است که مردی با زنی ازدواج کند بدون اینکه او را دیده باشد و او هم او را نبیند. اما وقتی که با یکدیگر زندگی را آغاز می‌کنند، هر دو عاشق یکدیگر می‌شوند و هیچ چیز برای هیچ‌یک از آنها مهم‌تر از دیگری نیست. پیامبر (ص) در پاسخ فرمود: "خداوند بین شما محبت و رحمت قرار داده است."
و قیل مودّة ایّام الشباب و رحمة ایّام المشیب، و فی الخبر المقت من اللَّه و الفرک من الشیطان. قال ابن عباس: المودّة للکبیر و الرحمة للصغیر. و قال مجاهد المودّة الجماع و الرحمة الولد. إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ ای انّ فیما فعل اللَّه من ذلک لدلائل و شواهد علی وحدانیة اللَّه و قدرته علی ما یشاء، لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ، فیعلمون انّ قوام الدّنیا بوقوع التناسل فیها.
هوش مصنوعی: در دوران جوانی محبت و در دوران پیری رحمت وجود دارد. در احادیث آمده است که خداوند از کسانی که به یکدیگر بی‌محبت هستند، متنفر است و شیطان از آنها دور می‌شود. ابن عباس میگوید محبت به بزرگ‌ترها و رحمت به کوچک‌ترها تعلق دارد و مجاهد معتقد است محبت به ازدواج و رحمت به فرزندان مربوط می‌شود. در این موضوع نشانه‌هایی وجود دارد که نشان‌دهنده وحدانیت خداوند و قدرت او در انجام هر چیزی است، و این نشانه‌ها برای آن‌هایی است که تأمل می‌کنند و درک می‌کنند که بقای دنیا به پدیده تناسل وابسته است.
وَ مِنْ آیاتِهِ، الدّالة علی وحدانیته و ربوبیّته خَلْقُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ علی الهیئة التی خلقهما علیها رفع السّماء فی الهواء من غیر عمد و بسط الارض علی وجه الماء و اثقاله ایّاها بالرواسی من الجبال و کذلک خلقه اللغات المختلفة و الاصوات المتغایرة و قسمته ذلک بین الامم فی الاقطار المتباعدة.
هوش مصنوعی: از نشانه‌های خداوند که دلالت بر یگانگی و پروردگاری او دارد، می‌توان به آفرینش آسمان‌ها و زمین اشاره کرد. او آسمان را بدون هیچ ستونی در آسمان نگه داشته و زمین را بر روی آب گسترش داده و آن را با کوه‌ها تقویت کرده است. همچنین، خداوند زبان‌های مختلف و صداهای گوناگون را آفریده و این تنوع را در میان ملت‌ها در نقاط دوردست تقسیم کرده است.
روی عن وهب قال: جمیع الالسنة اثنان و سبعون لسانا منها فی ولد سام تسعة عشر لسانا و فی ولد حام سبعة عشر لسانا و فی ولد یافث ستة و ثلاثون لسانا و کذلک من دلائل وحدانیته و شواهد قدرته خلقه الالوان المختلفة لیقع التعارف و التفاهم و لیتمیّز الاشخاص بعضها من بعض. و قیل فی الالوان المختلفة قولان: احدهما یرید به البیاض و السّواد و الادمة و الشقرة و غیرها، و الثانی انه خلقهم جمیعا علی صورة واحدة، و فرق بینهم بامور لطیفة من صنعه حتی لا یلتبس احد علی الناس من غیره، مع کثرتهم، بل یعرف کل واحد بما خصّه اللَّه به. و لو جهد الناس ان یقفوا علی ما بان به کلّ واحد من الآخر لم یقفوا علی کنه ذلک و هم کلّهم بنو اب واحد و امّ واحدة.
هوش مصنوعی: همه زبان‌ها به طور کلی هفتاد و دو زبان هستند. از این تعداد، نوزده زبان مربوط به نسل سام، هفده زبان مربوط به نسل حام و سی و شش زبان متعلق به نسل یافث است. هم چنین، وجود رنگ‌های مختلف نشانه‌ای از وحدت خداوند و قدرت اوست که به منظور شناخت و تفاهم بین مردم ایجاد شده و افراد را از یکدیگر متمایز می‌کند. در مورد رنگ‌ها، دو دیدگاه وجود دارد: یکی اینکه رنگ‌ها شامل سفیدی، سیاهی، سرخی و غیره هستند و دیگری اینکه خداوند همه افراد را به یک شکل خلق کرده و با ویژگی‌های خاصی از هم متمایز کرده است تا هیچکس نتواند دیگری را با او اشتباه بگیرد، حتی اگر تعدادشان زیاد باشد. هر کس به گونه‌ای شناخته می‌شود که خداوند او را مخصوص به آن کرده است. اگر همگان تلاش کنند تا بفهمند چه چیزی هر فرد را از دیگری متمایز می‌کند، نخواهند توانست به عمق این موضوع پی ببرند، در حالی که همه آنها فرزندان یک پدر و مادر هستند.
... إِنَّ فِی ذلِکَ ای فی جمیع ما خلقه اللَّه و فصّله من ذلک، لَآیاتٍ لِلْعالِمِینَ من الانس و الجن، و قرأ حفص لِلْعالِمِینَ بکسر اللام، و انّما خصّ اهل العلم لانّهم مخصوصون بمعرفة الدقائق.
هوش مصنوعی: در تمام آفریدنی‌ها و ترفندهایی که خداوند خلق کرده و توضیح داده، نشانه‌هایی برای دانشمندان از انسان‌ها و جنیان وجود دارد. خوانش حفص به صورت "لِلْعالِمِینَ" با شکستگی لام است و اهل علم به‌ویژه مورد توجه قرار گرفته‌اند، زیرا آنها در درک جزئیات خاص این نشانه‌ها تخصص دارند.
وَ مِنْ آیاتِهِ مَنامُکُمْ بِاللَّیْلِ وَ النَّهارِ وَ ابْتِغاؤُکُمْ مِنْ فَضْلِهِ، المنام مفعلة من النوم کالمسغبة و المرحمة علی وزن المقام، و تأویل الآیة: منامکم باللّیل و ابتغاؤکم من فضله بالنّهار، و قد یقع النوم بالنهار و ابتغاء الرزق باللّیل لکنّه نادر و الحکم للاغلب الاکثر. إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَسْمَعُونَ ای ینتفعون بسمعه.
هوش مصنوعی: از نشانه‌های خداوند، خواب‌های شما در شب و روز و جستجوی شما برای فضل اوست. خواب به معنای استراحت است و در اینجا به خوابیدن در شب اشاره دارد و جستجوی روزانه برای روزی و فضل الهی را نیز در روز بیان می‌کند. هرچند ممکن است خواب در روز و جستجوی روزی در شب نیز اتفاق بیفتد، اما این موارد نادر است و در بیشتر مواقع، خوابیدن در شب و کار و تلاش در روز رایج‌تر است. در این موضوع نشانه‌هایی وجود دارد برای کسانی که به داستان‌ها و نشانه‌ها توجه می‌کنند و از آنها بهره می‌برند.
وَ مِنْ آیاتِهِ یُرِیکُمُ الْبَرْقَ، یعنی ان یریکم البرق، فحذف إِنَّ لدلالة الکلام علیه، خَوْفاً للمسافر من الصواعق وَ طَمَعاً للمقیم فی المطر. و قیل خَوْفاً من السیل و الطوفان و الغرق، وَ طَمَعاً فی المطر النافع، و هما منصوبان لنزع اللّام عنهما، تقدیره للخوف و للطمع، وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ، ای من السحاب مطرا فَیُحْیِی بِهِ الْأَرْضَ المیتة فیخرج زروعها بعد جدوبها و دروسها إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ عن اللَّه حججه و ادلّته.
هوش مصنوعی: از نشانه‌های خداوند این است که به شما آذرخش را نشان می‌دهد، که این امر برای مسافران به معنی ترس از صاعقه و برای ساکنان به امید باران است. برخی نیز گفته‌اند که این نشانه، ترس از سیلاب و طوفان و غرق شدن و همچنین امید به باران مفید است. این دو مفهوم (ترس و امید) به صورت مستقل بیان شده‌اند. همچنین از آسمان بارانی نازل می‌کند که به وسیله آن زمین مرده را زنده می‌کند و محصولاتش را بعد از خشکی و بی‌حالی به وجود می‌آورد. در این کار نشانه‌هایی برای قوم خردمند وجود دارد تا به حقایق خداوند پی ببرند و نشانه‌های او را درک کنند.
وَ مِنْ آیاتِهِ أَنْ تَقُومَ السَّماءُ وَ الْأَرْضُ بِأَمْرِهِ، یعنی ثباتهما قائمتین بلا عمد بامره لهما بالقیام، و قیل بفعله. قال ابن مسعود قامتا علی غیر عمد بامره، ثُمَّ إِذا دَعاکُمْ دَعْوَةً قیل هذا وقف تام. ثم ابتدأ فقال: مِنَ الْأَرْضِ إِذا أَنْتُمْ تَخْرُجُونَ فیه تقدیم و تأخیر: یعنی اذا انتم تخرجون من الارض. قال ابن عباس تخرجون من القبور. و قیل الوقف عند قوله من الارض یعنی دعاکم و انتم فی الارض، ای فی القبور و الدّعوة فی الآیة هی النفخ فی الصور، کذلک قوله: یَوْمَ یَدْعُ الدَّاعِ إِلی شَیْ‌ءٍ نُکُرٍ.
هوش مصنوعی: از جمله نشانه‌های او این است که آسمان و زمین بر اساس فرمان او برقرارند؛ یعنی ثبات آنها بدون هیچ ستونی به دست فرمان او است. به گفته ابن مسعود، آنها بدون ستون و با فرمان او ایستاده‌اند. سپس اشاره شده که وقتی او شما را به دعوتی میخواند، این حالت یک توقف کامل است. پس ادامه می‌دهد که از زمین بیرون می‌آیید؛ این به معنای آن است که شما از زمین خارج می‌شوید. ابن عباس میگوید که شما از قبرها بیرون می‌آیید. همچنین در اینجا اشاره شده که توقف در عبارت «از زمین» به این معناست که شما در زمین، یعنی در قبرها هستید و دعوت در این آیه به معنای نفخ در صور است، همانطور که در آیه‌ای دیگر آمده است: «روزیکه که دعوت‌کننده به چیزی هولناک دعوت می‌کند».
وَ لَهُ مَنْ فِی السَّماواتِ من الملائکة و من فی الْأَرْضِ من الانس و الجن کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ، ای مطیعون. و هذه الطاعة لیست بطاعة العبادة، انّما هی طاعة الظهور من العدم اذ قال المکوّن عزّ جلاله کونوا فکانوا. و قیل هی طاعة ارادة لا طاعة عبادة، ای خلقهم علی ما ارادوهم منقادون لما یریده بهم من حیاة و موت و بعث و صحّة و سقم و عزّ و ذلّ. و قیل کُلٌّ لَهُ قانِتُونَ ای قائمون فی القیامة و قیل قانِتُونَ، ای مصلّون فیکون المراد به المؤمنین.
هوش مصنوعی: تمام موجودات در آسمان‌ها و زمین، از فرشتگان و انسان‌ها و جن‌ها، همگی مطیع و فرمانبردار او هستند. این اطاعت به معنای عبادت نیست، بلکه به معنای پذیرش وجود و خلقتی است که او اراده کرده است. هنگامی که خداوند فرمان به وجود دادن می‌دهد، همه موجودات به وجود می‌آیند. برخی معتقدند این اطاعت به معنای تبعیت از خواسته‌های الهی است، به گونه‌ای که آنها در هر حال زندگی و مرگ و بعث و سلامتی و بیماری و عزت و ذلت را طبق اراده خداوند تجربه می‌کنند. همچنین ممکن است اشاره به این باشد که همه آنها در قیامت حاضر می‌شوند و یا به معنای نماز خواندن باشد، که در این صورت، به مومنان اشاره دارد.
وَ هُوَ الَّذِی یَبْدَؤُا الْخَلْقَ فی الدنیا ثُمَّ یُعِیدُهُ هم فی الآخرة وَ هُوَ أَهْوَنُ.
هوش مصنوعی: او همان کسی است که خلق را در دنیا آغاز می‌کند و سپس در آخرت آن را به زندگی باز می‌گرداند و این کار برای او آسان‌تر است.
فیه قولان: احدهما، و هو هیّن عَلَیْهِ فیکون افعل بمعنی: فعیل، کقوله: اللَّهِ أَکْبَرُ بمعنی الکبیر. و الثانی ان الاعادة اهون علیه فی تقدیرکم و زعمکم. و قیل وَ هُوَ أَهْوَنُ عَلَیْهِ، ای علی الخلق یقولون بصیحة واحدة، فیکون اهون علیهم من ان یکونوا نطفا ثم علقا ثم مضغا الی ان یصیروا رجالا و نساء.
هوش مصنوعی: در این متن دو نظر وجود دارد. نظر اول این است که به کار بردن فعل «افعل» به معنای «فعیل» آسان‌تر است، مانند جمله «اللَّهِ أَکْبَرُ» که به معنای «بزرگ» است. نظر دوم این است که به زعم شما، بازگشت به حالت قبل برای خداوند آسان‌تر است. همچنین گفته شده که این کار برای انسان‌ها نیز ساده‌تر است که در یک لحظه به صدای واحدی پاسخ دهند، تا اینکه بخواهند مراحل مختلفی از رشد را پشت سر بگذارند و به شکل مردان و زنان درآیند.
... قوله: وَ لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلی، مفسران این سخن را دو معنی گفته‌اند یکی آنست که له الصفة الاعلی، مثل بمعنی صفت است، چنان که: مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ. و قال تعالی: مَثَلُهُمْ فِی التَّوْراةِ، ای صفتهم، و پارسی مثل سان است. میگوید: او را است صفت وحدانیّت و فردانیّت یکتایی و یگانگی و بی همتایی او را صفات ذات است، و برترین همه صفات است. کس را با وی در آن انبازی نه و چنو هیچکس و هیچ چیز نه. ابن عباس از اینجا گفت در تفسیر این کلمات: هی انّه لَیْسَ کَمِثْلِهِ شَیْ‌ءٌ. و قیل هی انّه: لا إِلهَ إِلَّا هُوَ. و قیل هی الاحیاء و الاماتة لا یشارکه فیها احد. معنی دیگر آنست که این سخن بساط آیت است که بر عقب می‌آید و بساط آن مثل که زد.
هوش مصنوعی: این عبارت به این معناست که خداوند برترین صفات را دارد و هیچ موجودی نمی‌تواند به او مشابه باشد. مفسرین در تفسیر این عبارت نظرات مختلفی دارند. برخی می‌گویند که مقصود از "مثل" در اینجا به معنای صفت است، به طوریکه مانند توصیف بهشت در قرآن، و اینکه خداوند یکتاست و هیچ چیزی به او شبیه نیست. همچنین، برخی دیگر معتقدند که این عبارت تأکید می‌کند که او един و یکتا است و هیچ کس در این یکتایی با او شریک نیست. در نهایت، بیان می‌شود که این جمله نمادی از قدرت خداوند است که در دیگر آیات نیز تکرار می‌شود.
تأویل آنست که: لَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلی اذ ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلًا مِنْ أَنْفُسِکُمْ او راست مثل برترین و سان بلندترین در آن مثل که زد شما را هم از شما، هَلْ لَکُمْ یا معشر من اشرک باللّه مِنْ ما مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ من عبید و اماء مِنْ شُرَکاءَ فِی ما اعطیناکموه حتی تستووا فیه فلا تجعلوا بعض خلقی شریکا لی فی الالهة فانّی اعلی مثلا و اجلّ قدرا تعالی عما یقول الظالمون علوا کبیرا. و معنی. تَخافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ ای تخافون ان یقاسمکم عبیدکم المال کما تخافون نظراءکم و امثالکم من الاحرار. حاصل این مثل آنست که چون در میان شما این نیست که بنده را با خداوند خویش در مال و ملک انبازی بود. وَ لِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلی و هو بالتقدیس اولی. پس اللَّه تعالی که در قدر و پاکی خویش از شما برتر است اولی‌تر که از انبازی بندگان خویش پاک بود و منزّه کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ نبیّن کما بیّنت هذا المثل لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ یتدبّرون فی ضرب الامثال.
هوش مصنوعی: تأویل به این معناست که: خداوند بهترین مثال را به شما ارائه می‌دهد و میگوید آیا شما، ای کسانی که با خداوند شریک شده‌اید، از میان بندگان و کنیزان خود، کسی را برای یکسان‌سازی با خداوند در مال و دارایی‌تان قرار می‌دهید تا در آنچه به شما داده‌ایم برابر باشید؟ پس نباید برخی از مخلوقات مرا شریک خود در الوهیت قرار دهید، زیرا من به مراتب برتر و والاتر از آن هستم که ظالمین می‌گویند. به این معنا که شما از بندگانتان می‌ترسید همانطور که از هم‌نوعان خود می‌ترسید. پس روشن است که هیچ‌گاه نمی‌توان بنده را با خداوند در مال و ملک مقایسه کرد. به همین دلیل خداوند که از لحاظ مقام و پاکی از شما برتر است، شایسته‌تر است که از هم‌سطحی با بندگانش دور باشد. ما نیز به تفصیل آیات را بیان می‌کنیم تا همانطور که این مثل را برای کسانی که تعقل می‌کنند، روشنگری کردیم، به آنها بفهمانیم.
بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْواءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ یعنی لیس لهم فی الاشراک باللّه شبهة لکنّهم بنوا الامر فیه علی الجهل و هوی النفس، فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ، ای اضلّه اللَّه وَ ما لَهُمْ مِنْ ناصِرِینَ ما نعین یمنعونهم من عذاب اللَّه الذی ینزله بهم لکفرهم و شرکهم درین آیت اثبات اضلال از خداوند است جلّ جلاله و ببعضی آیات اثبات ضلال از بنده است، و ذلک فی قوله تعالی قَدْ ضَلُّوا مِنْ قَبْلُ قدریان منکراند مر اضلال را از خداوند عزّ و جلّ و گویند همه از بنده است، و جبریان منکراند مر ضلال را از بنده که ایشان بنده را اختیار نگویند و گویند همه از اللَّه است جلّ جلاله و اهل سنّت هر دو اثبات کنند اضلال از خداوند عزّ و جلّ و اختیار ضلال از بنده. و هر چه در قرآن ذکر اضلال و ضلالست همه برین قاعده است که یاد کردیم.
هوش مصنوعی: این جمله به این معنی است که افرادی که ظلم کرده‌اند، تنها بر اساس هوای نفس خود و بدون علم و آگاهی، راه‌های نادرست را دنبال می‌کنند. آنها هیچ توجیهی برای شرک ورزیدن به خداوند ندارند و امور را بر پایه جهل و تمایلات شخصی خود بنا کرده‌اند. در واقع، هیچکس نمی‌تواند کسی را که خداوند گمراه کرده هدایت کند و آنها حمایت‌کننده‌ای برای خود ندارند که جلوی عذاب خداوند را بگیرد. آیه نشان‌دهنده این است که گمراهی از جانب خداوند نیز وجود دارد و از سوی دیگر در برخی آیات بیان شده که گمراهی به اختیار انسان‌هاست. افرادی مانند قدری‌ها این موضوع را منکر می‌شوند و می‌گویند که تمام گمراهی‌ها از انسان است، در حالی که جبری‌ها گمراهی را به خداوند نسبت می‌دهند و قدرت اختیار انسان را انکار می‌کنند. اما اهل سنت به این توافق رسیده‌اند که گمراهی از خداوند است و انسان‌ها نیز در آن نقش دارند. هرجا در قرآن درباره گمراهی صحبت شده، این اصل مورد اشاره قرار گرفته است.
فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً، یعنی اقم قصدک، کقول ابرهیم (ع): إِنِّی وَجَّهْتُ وَجْهِیَ و کقوله عزّ و جلّ: وَ أَقِیمُوا وُجُوهَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ و کقوله: لِکُلٍّ وِجْهَةٌ. و الحنیف اسم للمسلم الموحد، و الحنفاء المسلمون الموحدون و الحنیفیة ملّة الاسلام و قیل الحنیف المستقیم یقال رجل حنیف و دین حنیف ای مستقیم و انتصب حنیفا علی الحال. و معنی الآیة: اقم علی الدین المستقیم، فطرة اللَّه، نصب علی الاغراء ای الزم فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها فطرت را دو معنی است یکی خلقت، کقوله: فَطَرَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ، ای خلق السماوات و الارض، الذی فطرنی. ای خلقنی، فَطَرَکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ ای خلقکم، فاطِرِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ خالقها و مبدءها. و منه سمّی الفطیر من الخمیر، دیگر معنی فطرت ملّت است: کیش و منه
هوش مصنوعی: به دین سرسخت و خالص توجه کن، یعنی اراده‌ات را خالصانه معطوف به دین کن. به قول ابراهیم (ع): «من تمام وجودم را به سمت خدا معطوف کرده‌ام» و همچنین در آیه‌ای دیگر آمده است که «به سمت هر مسجدی روی کنید» و در آیه‌ای دیگری گفته شده است که «هر کسی به سوی خاصی می‌نگرد». اصطلاح "حنیف" به معنای مسلمان و یکتاپرست است و "حنفاء" به مسلمانان یکتاپرست اطلاق می‌شود. "حنفیة" نیز به عنوان مذهب اسلام شناخته می‌شود. گفته شده است که "حنف" به معنای مستقیم است و بیان می‌شود که فردی حنیف به معنای شخصی است که مستقیم است و دین حنیف به معنای دینی است که از انحراف به دور است. بنابراین، معنای آیه این است که بر دین مستقیم استوار بمان، که فطرت خداوند است. این فطرت به دو معنی است: یکی آفرینش، مانند جمله «خداوند آسمان‌ها و زمین را آفرید»، و دیگری به معنای ملتی خاص و مذهب.
قول رسول اللَّه (ص) للبراء بن عازب فی الحدیث الصحیح حین علمه الدعاء عند النوم ان مت مت علی الفطرة ای علی دین الاسلام و الملّة الحنیفیة.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) به براء بن عازب فرمودند که هنگامی که دعا را قبل از خواب یاد گرفت، اگر به طور ناگهانی فوت کند، به حالت فطرت و دین اسلام و مذهب حنیفی می‌میرد.
اگر گوئیم فطرت اینجا بمعنی دین اسلام است پس ناس اینجا مسلمانان‌اند بر خصوص، لقوله عزّ و جلّ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِی جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ یعنی للمسلمین، و معنی آنست که دین اسلام را ملازم باش و بر پی آن رو، آن دین که مسلمانان را در ازل بر آن آفرید و بفضل خود ایشان را بآن دین گرامی کرد. آن گه گفت: لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ، ای لا تبدیل لدین اللَّه، بلفظ خبر است و بمعنی نهی، ای الزموا دین اللَّه و اتّبعوا و لا تبدّلوا التوحید بالشرک ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ المستقیم، و محتمل است که هم برین قول ناس بر عموم مردم نهند، و معنی آنست که الزموا دین اللَّه و ملّته التی خلق الخلق علی ان یدعوهم الیها، کقوله: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ یعنی الّا لآمرهم ان یعبدون ثمّ حقّق ذلک بقوله: وَ ما أُمِرُوا إِلَّا لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ و اگر گوئیم، فطرت بمعنی خلقت است فِطْرَتَ اللَّهِ منصوب است بر مصدر، ای فطر فطرة اللَّه، ای خلقة اللَّه التی خلق الناس علیها، و این فطرت آن عهد است که روز میثاق بر فرزند آدم گرفت و گفت: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی. اکنون هر فرزند که درین عالم بوجود آید بر حکم آن اقرار اوّل آید و مقرّ باشد که او را صانعی و مدبّری است و اگر چه او را بنامی دیگر میخواند یا غیر او را می‌پرستد در اصل صانع خلاف نیست. و لهذا قال تعالی: وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَهُمْ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، و قالوا ما نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونا إِلَی اللَّهِ زُلْفی.
هوش مصنوعی: اگر فطرت را به معنای دین اسلام بگیریم، در اینجا "ناس" به مسلمانان اشاره دارد، همانطور که خداوند در آیه‌ای می‌فرماید: "و المسجد الحرام الذي جعلناه للناس" یعنی برای مسلمانان. این بیان به ما میگوید که باید به دین اسلام پایبند باشیم و به آن گرایش پیدا کنیم، دینی که مسلمانان از ابتدا بر آن آفریده شده‌اند و به لطف خدا به آن عزیز شده‌اند. سپس خداوند فرمود: "لا تبدیل لخلق الله"، که به معنای عدم تغییر در دین خدا است و این یک نهی است که ما را به پایبندی به دین خدا دعوت می‌کند و از تغییر توحید به شرک منع می‌کند. همچنین ممکن است "ناس" به معنای عموم مردم باشد که در این صورت به آنها گفته می‌شود که به دین و آیین الهی پایبند باشند. همچنین یادآوری می‌شود که خداوند فرمود: "و ما خلقت الجن والانس الا لیعبدون" یعنی من موجودات را نیافتم جز برای این که عبادت کنند.
اگر به جای دین، فطرت را به معنای خلق و آفرینش در نظر بگیریم، آنگاه "فطرت الله" به معنای "آفرینش خدا" است که انسان‌ها بر اساس آن آفریده شده‌اند. این فطرت به عنوان پیمان و عهدی است که در روز میثاق با فرزندان آدم بسته شده و خداوند از آنها پرسیده: "آیا من رب شما نیستم؟" و آنها پاسخ داده‌اند: "بله". بنابراین هر انسان جدیدی که به دنیا می‌آید باید با این اقرار اولیه زندگی کند و به وجود خالق و تدبیر او معتقد باشد، حتی اگر او را با نام دیگری خطاب کند یا غیر او را بپرستد. بر این اساس، خداوند فرمود: "و لئن سألتهم من خلقهم لیقولن الله"، یعنی اگر از آنها بپرسی که چه کسی آنها را خلق کرده، خواهند گفت خداوند. همچنین اگر از آنها بپرسی که چه کسی آسمان‌ها و زمین را خلق کرده و خورشید و ماه را به حرکت درآورده، باز هم خواهند گفت خداوند. در عین حال، آنها ممکن است بگویند که ما را نمی‌پرستیم مگر برای این که به خدا نزدیک‌تر شویم.
و فی الخبر ما روی ابو هریرة قال قال رسول اللَّه (ص): من یولد یولد علی الفطرة فابواه یهوّدانه او ینصّرانه کما تنتجون البهیمة هل تجدون فیها من جدعاء حتی تکونوا انتم تجدعونها قالوا یا رسول اللَّه أ فرأیت من یموت و هو صغیر؟ قال: اللَّه اعلم بما کانوا عاملین، ثم قرأ ابو هریرة اقرؤا ان شئتم: فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها قال المحقّقون من اهل العلم و السنّة قوله: من یولد یولد علی الفطرة یعنی علی العهد الذی اخذ اللَّه علیهم بقوله: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلی و کل مولود فی العالم علی ذلک الاقرار. و هو الحنیفیّة التی وقعت الخلقة علیها و ان عبد غیره و لکن لا عبرة بالایمان الفطری فی احکام الدنیا و انّما یعتبر الایمان الشرعی المأمور به المکتسب بالارادة و الفعل. الا تری انّه یقول: فابواه یهودانه فهو مع وجود الایمان الفطریّ فیه محکوم له بحکم ابویه الکافرین. و هذا معنی قوله (ص): یقول اللَّه تعالی انی خلقت عبادی حنفاء فاحتالتهم الشیاطین عن دینهم.
هوش مصنوعی: در این روایت، ابو هریره میگوید که پیامبر (ص) فرمودند: هر کسی که متولد می‌شود، به فطرت اولیه خود به دنیا می‌آید و والدین او هستند که او را به یهودیت یا نصرانیت می‌کشانند، مانند اینکه وقتی حیوانی به دنیا می‌آید، آیا در آنها جراحی می‌کنید تا خصوصیاتی را تغییر دهید؟ سپس از پیامبر سؤالی در مورد کودکانی که در سنین پایین می‌میرند پرسیده شد و ایشان فرمودند: خداوند بهتر می‌داند که آنها چه کارهایی انجام داده‌اند. سپس ابو هریره آیه‌ای را خواند که به فطرت الهی اشاره دارد. علماء و محققان بیان می‌کنند که جمله "هر کس که متولد می‌شود، بر فطرت است" به ارتباطی اشاره دارد که خداوند با انسان‌ها برقرار کرده است، وقتی از آنها سؤال کرد: آیا من پروردگار شما نیستم؟ و آنها پاسخ دادند بله. بنابراین هر مولود در این دنیا در واقع همان شناخت اولیه را با خود دارد. این فطرت، به معنای گرایش طبیعی به توحید است، اما در قوانین دنیوی، ایمان فطری کافی نیست و باید به ایمان شرعی و ارادی توجه کرد. به این معنا که وقتی پیامبر فرمودند والدین می‌توانند فرزند خود را به سوی باورهای خود هدایت کنند، نشان می‌دهد که حتی با وجود فطرت اولیه، فرد تحت تأثیر باورهای والدین قرار می‌گیرد. این به معنای این است که خداوند انسان‌ها را با فطرتی خالص خلق کرده، اما شیطان‌ها سعی می‌کنند آنها را از دین اصلی خود منحرف کنند.
و قال عبد اللَّه بن المبارک: فی قوله (ص) کل مولود یولد علی الفطرة قال علی الخلقة التی جبل علیها فی علم اللَّه تعالی من سعادة او شقاوة، فکل منهم صائر فی العاقبة الی ما فطر علیها و عامل فی الدّنیا بالعمل المشاکل لها. فمن علم انّه یکون سعیدا اراد سعادته و اخبر عن سعادته و خلقه فی حکمه سعیدا، و من علم شقاوته اراد ان یکون شقیّا و اخبر عن شقاوته و خلقه فی حکمه شقیا. ثم قال: لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ای ما جبل علیه الانسان من السعادة و الشقاوة لا یتبدّل فلا یصیر السعید شقیّا و لا الشقیّ سعیدا. و قیل لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ، ای لا یقدر أحد أن یغیّر هذه الخلقة. و قیل هو نهی عن الخصاء و غیره، ای لا تغییر لخلق اللَّه من البهائم، بالخصاء و بتک الآذان و نحوه. ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ المستقیم الذی لا عوج فیه وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ و هم الکفار لاعراضهم عن الدلائل الدّالّة علیه و الشواهد الشّاهدة له.
هوش مصنوعی: عبدالله بن المبارک میگوید: در مورد سخن پیامبر (ص) که فرموده‌اند "هر مولودی بر فطرت متولد می‌شود"، باید گفت که منظور از فطرت، آن طبع و آفرینش خاصی است که خداوند در علم خود به آن دانسته است، چه به سوی سعادت یا شقاوت. هر فرد در نهایت به همان چیزی که فطرتش بر آن بنا شده، سوق داده می‌شود و در دنیا نیز بر اساس آن عمل می‌کند. کسی که بداند که سرنوشتش سعادت است، به دنبال سعادتمندی خواهد رفت و در عین حال از سعادت خود خبر می‌دهد، و کسی که می‌داند شقاوت در انتظارش است، آرزوی شقاوت می‌کند و درباره آن نیز صحبت می‌کند. سپس او میگوید: "هیچ تغییری در آفرینش خداوند وجود ندارد"، یعنی آنچه که انسان به آن از سعادت و شقاوت جبلت داده شده، تغییر ناپذیر است؛ بنابراین، سعید به شقی تبدیل نمی‌شود و شقی هم به سعید تبدیل نمی‌گردد. همچنین گفته شده که هیچکس نمی‌تواند این آفرینش را تغییر دهد و به همین ترتیب، تغییر دادن آفرینش حیوانات به وسیله‌های مانند خَصی کردن یا بریدن گوش نیز به هیچ وجه جایز نیست. این دین راستین و مستقیم است که هیچ گونه انحرافی ندارد، اما بیشتر مردم از آن بی‌اطلاع هستند و این شامل کافرانی است که از نشانه‌ها و دلایل راستین آن روی گردانند.
مُنِیبِینَ إِلَیْهِ منصوب علی الحال، ای اقم وجهک انت و امّتک منیبین الیه لانّ مخاطبة النبی (ص) یدخل معه فیها الامّة کما قال: یا ایها النبی اذا طلقتم النساء منیبین الیه، ای راجعین الیه بالتوبة مقبلین الیه بالطاعة، وَ اتَّقُوهُ ای اتقوا مخالفته وَ أَقِیمُوا الصَّلاةَ ادّوها فی اوقاتها علی شرائطها و حقوقها وَ لا تَکُونُوا مِنَ الْمُشْرِکِینَ.
هوش مصنوعی: عبارت "مُنِیبِینَ إِلَیْهِ" به معنای بازگشت به سوی خداوند است و به حالت خاصی اشاره دارد. در اینجا گفته می‌شود که شما و امّتتان باید به سوی خداوند بازگردید، یعنی به توبه و اطاعت خداوند روی آورید. همچنین در ادامه تأکید می‌شود که نباید از او دوری کنید و باید به عبادات خود، به ویژه برقراری نماز، در زمان‌های معین و با رعایت شرایط و حقوق آن پرداخته شود و همچنین از شرک دوری کنید.
مِنَ الَّذِینَ بدل من المشرکین فَرَّقُوا دِینَهُمْ حمزة و کسایی فارقوا خوانند بالف، ای فارقوا دینهم، و هم الیهود و النصاری و طوائف اهل الشرک.
هوش مصنوعی: از جمله کسانی که از مشرکان جدا شده‌اند، می‌توان به یهود و نصاری و گروه‌های دیگر اهل شرک اشاره کرد. آنها دین خود را متفاوت از دیگران می‌سازند و به نوعی از باورهای عامه جدا می‌شوند.
معنی آنست که از مشرکان مباشید ایشان که از دین خویش جدا شدند و با دین بنمانند و اگر: فَرَّقُوا دِینَهُمْ خوانی، بر قراءت باقی، مراد باین اصحاب اهواءاند و اهل بدعت. میگوید از ایشان مباشید که دین خویش پاره پاره کردند بپاره‌ای بگرویدند و بپاره‌ای نگرویدند، پاره‌ای بپذیرفتند و پاره‌ای نپذیرفتند. همانست که جای دیگر گفت: أَ فَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ الْکِتابِ وَ تَکْفُرُونَ بِبَعْضٍ وَ کانُوا شِیَعاً، ای صاروا فرقا. و اصل الشیعة المعاونة، یقال شیّع نارک: ای ، ضع علیها حطبا دقاقا تحت الحطب الغلاظ، کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیْهِمْ فَرِحُونَ راضون بما عندهم. و قیل کما انّ المؤمنین فرحون بتوحید اللَّه فهولاء الذین فرّقوا دینهم فرحون بالدّنیا.
هوش مصنوعی: از پیروان شرک و بی‌دینی نباشید؛ آنها کسانی هستند که از دین خود کناره‌گیری کرده و به انحراف رفته‌اند. اگر اشاره به "فرّقوا دینهم" کنید، منظور افرادی هستند که دچار انحرافات و بدعت‌ها شده‌اند. این افراد دین خود را تکه‌تکه کرده‌اند؛ به برخی از امور ایمان آورده و برخی دیگر را رها کرده‌اند. این شبیه به کسانی است که به برخی از کتاب خدا ایمان دارند و به برخی دیگر کافرند و بین خود فرقه‌های مختلفی تشکیل داده‌اند. هر گروهی به آنچه که دارند، خوشحال و راضی هستند. به همین ترتیب، مؤمنان از توحید خدا خوشحال هستند، در حالی که این افراد که دین خود را تکه‌تکه کرده‌اند، از دنیای فانی شادمانند.
عن عمر بن الخطاب قال: قال رسول اللَّه (ص) لعائشة: «یا عائشة انّ الذین فارقوا دینهم و کانوا شیعا هم اهل البدع و الضلالة من هذه الامّة، یا عائشة انّ لکلّ صاحب ذنب توبة الّا صاحب البدع و الاهواء لیست لهم توبة، انا منهم بری و هم منّی براء».
هوش مصنوعی: عمر بن خطاب نقل می‌کند که پیامبر (ص) به عایشه گفت: «ای عایشه، کسانی که دین خود را ترک کرده و به گروه‌های مختلف می‌پیوندند، از اهل بدعت و گمراهی در این امت هستند. ای عایشه، برای هر صاحب گناهی یک راه بازگشت وجود دارد، به جز کسانی که اهل بدعت و هوای نفس هستند، که برای آنها راه بازگشتی وجود ندارد. من از آنها بیزارم و آنها نیز از من بیزارند.»
و عن انس بن مالک قال قال رسول اللَّه (ص): ان اللَّه حجز التوبة عن کل صاحب بدعة.
هوش مصنوعی: انس بن مالک نقل می‌کند که پیامبر خدا (ص) فرمودند: خداوند توبه را از هر کسی که مرتکب بدعتی شده است، ممنوع کرده است.
قال الاوزاعی: الذنوب اربعة: فذنب یأتیه صاحبه بجهالة، و ذنب یأتیه و هو یعرفه فلیستغفر، و ذنب یصرّ علیه، و ذنب بدین اللَّه به، فهذا اعظمها ثم الذی یصرّ علیه قال ابو حاتم یعنی بالذنب الذی یدین اللَّه به البدعة. و عن ایّوب السختیانی قال ما ازداد صاحب بدعة اجتهادا الّا ازداد من اللَّه بعدا. و عن ابی هریرة قال: قال رسول اللَّه (ص): یجی‌ء قوم یمیتون السنة و یدغلون فی الدین، فعلی اولئک لعنة اللَّه و لعنة اللاعنین، و الملائکة و الناس اجمعین.
هوش مصنوعی: ابن اوزاعی میگوید: گناهان چهار نوع هستند. اول، گناهی که شخص به آن با ناآگاهی وارد می‌شود. دوم، گناهی که شخص با شناخت و آگاهی به آن وارد می‌شود ولی سپس طلب مغفرت می‌کند. سوم، گناهی که شخص بر آن پافشاری می‌کند. چهارم، گناهی که دین خدا را به خطر می‌اندازد و این بزرگ‌ترین گناه است. سپس او به گناهی اشاره می‌کند که شخص بر آن اصرار می‌ورزد. ابو حاتم توضیح می‌دهد که منظور از چنین گناهی، بدعت در دین خدا است. ایوب سختیانی نیز میگوید که هرگاه کسی به بدعتی می‌پردازد، اجتهاد او موجب دوری‌اش از خدا می‌شود. همچنین، ابی‌هریره نقل می‌کند که رسول خدا (ص) فرموده‌اند: افرادی خواهند آمد که سنت را می‌میرانند و در دین تحریف می‌کنند. بر چنین افرادی لعنت خدا، لعنت لعنت‌کنندگان، و لعنت ملائکه و همه مردم خواهد بود.
وَ إِذا مَسَّ النَّاسَ یعنی اهل مکة ضُرٌّ سوء من الجوع و القحط و احتباس المطر و غیر ذلک من انواع البلاء دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنِیبِینَ إِلَیْهِ تائبین مقبلین بالدعاء الیه و ترکوا الاصنام لعلمهم انّه لا فرج عندها و لا یقدر علی کشف ذلک عنهم غیر اللَّه ثُمَّ إِذا أَذاقَهُمْ مِنْهُ ای من عنده، رحمة عافیة من الضّر النازل بهم إِذا فَرِیقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یُشْرِکُونَ یعودون الی الشرک. و قیل الناس عام فی المؤمنین و المشرکین و اذا فریق هم المشرکون.
هوش مصنوعی: وقتی که مردم مکه به نوعی از درد و رنج مثل گرسنگی و خشکسالی و کمبود باران دچار می‌شدند، به درگاه خداوند دعا می‌کردند و از او کمک می‌طلبیدند، در حالی که با اشتیاق و توبه به او بازمی‌گشتند و از بت‌ها فاصله می‌گرفتند؛ زیرا می‌دانستند که هیچ کس جز خداوند نمی‌تواند مشکلشان را حل کند. اما وقتی خداوند رحمت و برکت خود را به آنها عطا می‌کرد، عده‌ای از آنها دوباره به شرک روی می‌آوردند. گفته شده است که این مردم می‌توانند هم شامل مؤمنان و هم مشرکان باشند و عده‌ای که به شرک بازمی‌گردند، مشرکان هستند.
لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ هذه الّلام تسمی لام العاقبة، و قیل لام الامر، و المراد به التقریع و التهدید. کقوله: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ، و کذلک فَتَمَتَّعُوا امر تهدید و وعید فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ عاقبة امرکم، أَمْ أَنْزَلْنا عَلَیْهِمْ سُلْطاناً السلطان هاهنا الکتاب قوله یَتَکَلَّمُ ای یتکلّم به، کقول القائل هذا الکتاب یشهد علی فضل مصنّفه، و یتکلّم بفضله. و منه قوله تعالی: سَمِعْنا مُنادِیاً یُنادِی لِلْإِیمانِ یعنی القرآن. و قیل التکلّم هاهنا مجاز و المراد به البیان کقوله: هذا کِتابُنا یَنْطِقُ عَلَیْکُمْ بِالْحَقِّ ای یبیّن لکم ما عملتموه علی الحقیقة، و منه قول الشاعر:
هوش مصنوعی: در این متن، به مفهوم لام‌هایی که برای بیان نتیجه یا هشدار به کار می‌روند اشاره شده است. این لام به نوعی تأکید بر عواقب کارها و اعمال است و نشان‌دهنده تهدید یا نکوهش می‌باشد. به عبارتی، ما می‌توانیم انجام هر کاری را بیان کنیم، اما عواقب آن به زودی مشخص خواهد شد. همچنین، در اینجا به اشاره به کتاب الهی و اینکه این کتاب می‌تواند بر اعمال انسان‌ها گواهی دهد پرداخته شده است. به نوعی، سخن گفتن از کتاب به معنای بیان حقیقت و واقعیات اعمال انسان‌ها است.
وعظتک اجداث صمت
و نعتک ازمنة خفت
هوش مصنوعی: نمیتوانم به زبان نویسنده مطلب اشاره کنم، اما می‌توانم بگویم که این جمله به مفاهی مربوط به یادآوری و یادگارهای گذشته اشاره دارد. به نظر می‌رسد که فردی در حال reflexión بر روی واقعیت‌های زندگی و سرنوشت‌های آن است، با اشاره به تأثیر سکوت و زمان بر روی یاد و خاطرات.
وارتک قبرک فی القبور
و انت حیّ لا تمت
هوش مصنوعی: در میان قبور آرام می‌گیری، در حالی که هنوز زنده‌ای و نمی‌میری.
وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً، غنی و صحة و غیثا و خصبا، فَرِحُوا بِها فرح البطر وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ جدب و قحط إِذا هُمْ یَقْنَطُونَ، ییأسون من رحمة اللَّه و هذا خلاف وصف المؤمن، فانّ المؤمن یشکر اللَّه عند النعمة و یرجو ربّه عند الشدّة قرأ بصری و الکسائی یَقْنَطُونَ بکسر النون و الباقون بفتحها من قنط.
هوش مصنوعی: وقتی که به مردم نعمت و رحمت می‌دهیم، مانند ثروت، سلامتی، باران و فراوانی، آنها با شادی فوق‌العاده‌ای از آن خوشحال می‌شوند. اما اگر دچار مشکل و سختی مانند قحطی و کمبود نعمت شوند، ناامید می‌شوند و از رحمت خدا مأیوس می‌گردند. این وضعیت با ویژگی‌های مؤمنان سازگار نیست، چون مؤمن در هنگام نعمت شکرگذار خداست و در زمان سختی به خدا امید دارد. در این متن، دو قراءت مختلف برای واژه "یقنطون" ذکر شده که یکی با کسر نون و دیگری با فتح نون است.
أَ وَ لَمْ یَرَوْا أَنَّ اللَّهَ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ وَ یَقْدِرُ یعنی ا و لم یعلموا انّ اللَّه قسم المعیشة بین الخلائق و هو الفعّال لما یرید یوسع الرزق لمن یشاء من عباده امتحانا الهم بالسّرّاء و الشکر علیها و یضیقه لمن یشاء من خلقه امتحانا لهم بالضّرّاء و الصبر علیها لیستخرج منهم بذلک معلومة من الشکر و الکفران و الصبر و الجزع، إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یُؤْمِنُونَ، ای انّ فیما فعل اللَّه من ذلک لدلالات صادقة و شواهد واضحة لمن صدق بحجج اللَّه و اقرّ بها اذا عاینها و رءاها.
هوش مصنوعی: آیا آنها نمی‌بینند که خداوند روزی را برای هر کس که بخواهد گسترش می‌دهد و برای هر کس که بخواهد تنگ می‌کند؟ یعنی آیا آنها نمی‌دانند که خداوند معیشت را بین خلق تقسیم می‌کند و اوست که به هر آنچه بخواهد عمل می‌کند؟ او روزی را برای برخی از بندگانش وسیع می‌کند تا آنها را در خوشی‌ها امتحان کند و از آنها شکرگزاری بخواهد، و برای برخی دیگر روزی را تنگ می‌کند تا آنها را در سختی‌ها آزمایش کند و از آنها صبر بخواهد. این امر باعث می‌شود که خداوند از آنها شکرگزاری، کفران، صبر و ناراحتی را بیرون بکشد. در این‌ها نشانه‌هایی برای کسانی که ایمان دارند وجود دارد، یعنی در اقداماتی که خداوند انجام می‌دهد، دلایل روشن و شواهدی واضح است برای کسانی که به دلایل خدا ایمان دارند و آنها را وقتی که می‌بینند تصدیق می‌کنند.
میبدی