قوله تعالی: وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا یا محمّد مِنْ قَبْلِهِ، ای من قبل القرآن مِنْ کِتابٍ کتابا، من الکتب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ، ای و لا تخطّ کتابا بیدک، لانک امّی لا تکتب و لا تقرأ، و کذا صفة النبی (ص) فی التوریة و ذلک فضله.
و ذکر الیمین فی الایة تحبیر للکلام، فان الخط بالشمال من ابعد النوادر. هذا من زیادات الکلام کقوله عز و جل: ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ یعنی لو کنت تقرء الکتب او تکتب قبل الوحی لشک المبطلون المشرکون من اهل مکة و قالوا انّه یقرأه من کتب الاولین و ینسخه منها. و قال مقاتل المبطلون هم الیهود و المعنی: اذا لشک الیهود فیک و اتهموک و قالوا: ان الذی نجد نعته فی التوریة امّی لا یقرأ و لا یکتب، و لیس هذا علی ذلک النعت. روی عن الشعبی قال: ما مات النبی (ص) حتی کتب و قری. وَ لا تَخُطُّهُ بالفتح علی النّهی و هو شاذ و الصحیح انّه لم یکن یکتب: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مفسران را درین آیت سه قول است: حسن گفت: بل القرآن آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ المؤمنین جواب ایشان است که گفتند، إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ این قرآن دروغی است که محمد برساخته. رب العالمین گفت ساخته محمد نیست که سخنان خدای است روشن و پیدا بی‌گمان یاد گرفته و یاد داشته در دلهای مؤمنان، و این تخصیص این امّت است که امتهای پیشینه را نبوده پیشینیان کتابهای خدا نظرا میخواندند و طاقت یادگرفتن و حفظ آن نداشتند مگر پیغامبران، و از اینجا است که موسی (ع) در حضرت مناجات گفت: یا ربّ انی اجد فی التوریة امّة اناجیلهم فی صدورهم یقرءونه ظاهرا. و فی بعض الآثار. «ما حسدتکم الیهود و النصاری علی شی‌ء کحفظ القرآن». قال ابو امامة: انّ اللَّه لا یعذب بالنّار قلبا وعی القرآن. و قال النّبی (ص).» القلب الذی لیس فیه شی‌ء من القرآن کالبیت الخرب»
و قال (ص): «تعاهدوا هذا القرآن فانّه اشدّ تفصّیا من صدور الرجال من النعم من عقلها».
قال بعض اهل السنّة: القرآن فی الصّدر غیر ممزوج به فمن زعم انّه فی الصدر ممزوج به فقد اخطاء و ذلک لانّه باین عن الصدر غیر ممزوج به بل هو منسوب الیه لقوله تعالی: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ.
قول دوم آنست که این نامه یاد گرفته تو یا محمد از شگفتهای آشکارا است که تو نویسنده و خواننده نه‌ای و صفت تو امیّ است و آنکه خبر میدهی از قصه‌های پیشینیان و آئین رفتگان و نیک و بد جهان و جهانیان این دلیلهایی است روشن بر صحت نبوت تو و نشانهای آشکارا که اللَّه در دلهای اهل علم نهاده از امّت تو. گفته‌اند که این اهل علم صحابه رسول‌اند که قرآن حفظ داشتند و احکام آن را معتقد بودند و بجان و دل بپذیرفتند و آن را بی‌هیچ گمان کلام و سخن اللَّه دانستند.
قول سوم آنست که بل هو یعنی محمد (ص) ذو آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ من اهل الکتاب لانهم یجدونه بنعته و صفته فی کتبهم یعنی نعته (ص) مذکور فی الکتب الماضیة یعرفها اهل الکتاب. روی انّ المسیح عیسی بن مریم (ع) قال للحواریین انا اذهب و سیأتیکم الفارقلیط یعنی محمدا (ص) روح الحق الذی لا یتکلّم من قبل نفسه و لا یقول من تلقاء نفسه شیئا و لکنّه ما یسمع به یکلمکم و یسوسکم بالحق و یخبرکم بالحوادث و الغیوب و هو یشهد لی کما شهدت له، فانّی جئتکم بالامثال و هو یأتیکم بالتأویل و یفسّر لکم کل شی‌ء. قوله یخبرکم بالحوادث یعنی ما یحدث فی الازمنة، مثل خروج الدجّال و ظهور الدّابة و طلوع الشمس من مغربها و اشباه هذا، و یعنی بالغیوب امر القیامة من الحساب و الجنّة و النار ممّا لم یذکر فی التوریة و الانجیل و الزبور، و ذکره نبیّنا (ص).
وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ، ای ما ینکر هذا الکتاب و لا هذه الحجج الّا الظالمون انفسهم. تقول جحده و جحد به و کفره و کفر به، و الجحود فی الایة الاولی متعلق بالوحدانیّة و فی الایة الثانیة متعلق بالنبوّة.
وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی و ابو بکر آیة من ربّه علی التوحید و قرأ الآخرون آیات من ربّه لقوله عزّ و جلّ: قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ، و المعنی قال کفار مکة هلّا انزل علیه آیة من ربّه کما انزل علی الانبیاء من قبل کناقة صالح و مائدة عیسی و العصا و الید البیضاء و فلق البحر لموسی. و قال بعضهم اراد به الآیات المذکور فی قوله عز و جل: لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً الی آخر الآیات. «قل» یا محمد «إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ»، ای فی حکم اللَّه و هو القادر علی ارسالها اذا شاء ارسلها و لست املک منها شیئا و کان فی حکمته انّ الکتاب الذی انزله کاف لکم إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ، ای انّما انا رسول ارسلنی الیه الیکم لا خوفکم علی کفرکم و ابیّن لکم ما ارسلنی من امر دینه و الحکمة فی ترک اجابة الانبیاء (ع) الی الآیات المقترحة انه یودّی الی ما لا یتناهی، و ذلک انّه سبحانه لو اجاب قوما الی آیة مقترحة طلب منه قوم آخرون آیة اخری، و اذا اجابهم الی ذلک طلب کل واحد منهم آیة مقترحة ثم آیة بعد آیة فیؤدّی الی ما لا یتناهی، و لانّ هؤلاء طلبوا آیات تضطرّهم الی الایمان فلو اجابهم الیها لما استحقوا الثواب علی ذلک.
أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ این آیت جواب ایشانست که گفتند: لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ، میگوید ایشان که اقتراح آیات میکنند این کتاب قرآن ایشان را دلیل نه؟ پس بر صحت نبوّت تو کتابی بر لغت ایشان نظم آن معجزه، لفظ آن فصیح، عبارت آن بلیغ، حجّت آن روشن، حکم آن پیدا نظم آن زیبا تو بزبان ایشان بر ایشان میخوانی و ایشان را بآن پند میدهی و ایشان با فصاحت و بلاغت ایشان درماندند از قبیل آن گفتن و یک سورت چنان آوردن، و این از همه معجزات بلیغ‌تر است و از اسباب شک دورتر. نه بس ایشان را این چنین کتاب بدین صفت که دیگری میخواهند؟ آن گه گفت: إِنَّ فِی ذلِکَ ای فی القرآن لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لمن همّه الایمان دون التعنّت.
گفته‌اند سبب نزول این آیت آن بود که رسول خدا در مدینه شد. قومی مسلمانان سخنها و مسألتها که از جهودان شنیده بودند و نبشته بودند آن نبشتها آوردند پیش مصطفی (ص). رسول در آن نگرست و بر ایشان خشم گرفت و آن نبشتها بیفکند و گفت: «کفی بقوم حمقا او ضلالا ان یرغبوا عمّا جاءهم به نبیّهم الی ما جاء به غیر نبیّهم الی قوم غیرهم و الّذی نفس محمد بیده لو ادرکنی موسی و عیسی لاتبعانی و ما اتبعهما. فانزل اللَّه هذه الایة».
و گفته‌اند در شان عمر بن الخطّاب فرو آمد که بحضرت رسول خدا آمد و نبشته‌ای در دست وی. گفت یا رسول اللَّه این نبشته جهودی داد بمن برخوانم، رسول گفت اگر از آن تورات است که حق تعالی بموسی فرستاد، برخوان. عمر میخواند و رسول خدا متغیّر و متلوّن همی گشت و عمر نمیدانست تا عبد اللَّه بن ثابت جوانی انصاری خادم رسول که پیوسته با رسول بودی دست بر پهلوی عمر زد گفت: ثکلتک امّک یا عمر اما تری وجه رسول اللَّه (ص) یتلوّن؟ فرمی عمر بالرّق، و نزلت: أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ الآیة.
قوله قُلْ کَفی بِاللَّهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شَهِیداً یشهد لی بالصدق بانّی رسوله و ذلک فی قوله: وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً محمد رسول اللَّه، و قیل معناه فی القرآن الذی بیّن اللَّه باعجازه صدقی کفایة و شهادة صدق بینی و بینکم لمن طلب الدلیل یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، ای انّه یعلم ان الاصلح لکم ان لا تؤتوا ما تقترحونه من الآیات و انّ لکم فی القرآن کفایة لانّ من یعلم ما فی السماوات و الارض لا یخفی علیه ما فیه مصلحتکم من مفسدتکم. وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ الذی لا یجوز به الایمان و هو ابلیس و الصّنم، وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ الذی یجب الایمان به و الشکر علی نعمه أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ الهالکون.
وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ این آیت در شان النضر بن الحارث فرو آمد که گفت: یا محمد إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ.
رب العالمین گفت جل جلاله: وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّی، ای لو لا ما وعدتک انی لا اعذب قومک و لا استأصلهم و أؤخر عذابهم الی یوم القیمة کما قال: بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ لَجاءَهُمُ الْعَذابُ. و قال بعضهم معناه لو لا الموت الذی یوصلهم الی العذاب لعجل لهم العذاب فی الحال وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً ای لیأتینهم الموت بغتة و اذا اتاهم الموت بغتة کان ذلک اشق علیهم، وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ باتیانه بغتة. و فی بعض الآثار: «من مات مصححا لامره مستعدّا لموته ما کان موته فجأة بغتة، و ان قبض قائما، و من لم یکن مصححا لامره و لا مستعدّا لموته فموته موت فجأة و ان کان صاحب الفراش سنة.
قوله: یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ اعادة تاکیدا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ جامعة لهم لا یبقی منهم احدا لادخلها. و قیل معناه عجب من جهلهم فی استعجال العذاب و قد اعدّ اللَّه لهم جهنّم و انّها قد احاطت بهم و هم علی شفیر جهنّم لم یبق الّا ان یدخلوها.
و قیل لَمُحِیطَةٌ بهم فی الآخرة ای سیحیط بهم هو عن قریب، لانّ ما هو آت قریب.
یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ، ای من کلّ الجهات لانه محیط بهم، وَ یَقُولُ ذُوقُوا و بال ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدنیا من معاصی اللَّه و ذلک زیادة فی العقوبة و الایجاع. و قرأ نافع و اهل الکوفة وَ یَقُولُ بالیاء یعنی یقول لهم الموکل بعذابهم ذُوقُوا. و قرأ الباقون بالنّون لانه لما کان بامره نسب الیه.
یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا بی و برسلی و لا یمکنکم اظهار دینکم و توحیدکم بمکانکم یعنی بمکة و کانوا یعذّبون علی الدّین إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فانتقلوا منها الی حیث یمکنکم ان تعبدونی فیها. نزلت هذه الایة فی قوم من المؤمنین دعوا الی الهجرة فشقّ علیهم ذلک من جهة الطبع، فقالوا: کیف یکون حالنا اذا انتقلنا الی دار العزبة و لیس بها احد یعرفنا فیواسینا و لا نعرف وجوه الاکتساب بها فانزل اللَّه هذه الآیة قطعا لعذرهم فی ترک الهجرة بهذه العلّة، و قال مقاتل و الکلبی نزلت فی المستضعفین من المؤمنین یحثّهم علی الهجرة یقول ان کنتم فی ضیق بمکّة من اظهار الایمان فاخرجوا منها انّ ارضی المدینة واسعة آمنة. و قال عطاء اذا امرتم بالمعاصی فاهربوا فان ارضی واسعة، و کذلک یجب علی کل من کان فی بلد یعمل فیها بالمعاصی، و لا یمکنه تغییر ذلک، ان یهاجر الی حیث یتهیّأ له العبادة.
روی عن النبی (ص) قال: «من فرّ بدینه من ارض الی ارض و ان کان شبرا من الارض استوجب الجنّة و کان رفیق ابرهیم و محمد صلّی اللَّه علیهما».
و قال مطرف بن عبد اللَّه: ارضی واسعة، معناه رزقی لکم واسع فاخرجوا. و قیل معناه ارض الجنّة واسعة فاعبدونی اعطکم.
کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ، خوّفهم بالموت لیهوّن علیهم الهجرة، ای کلّ احد میّت اینما کان فلا تقیموا بدار الشرک خوفا من الموت ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ فنجزیکم باعمالکم. و قرأ ابو بکر یرجعون بالیاء.
وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ، قرأ حمزة و الکسائی: لنثوینّهم بالثاء ساکنة من غیر همز، ای نجعلهم ثاوین فیها، مقیمین، یقال: ثوی الرجل اذا اقام، و اثویته اذا انزلته منزلا یقیم فیه. و قرأ الآخرون بالباء و فتحها و تشدید الواو و همز بعدها، ای لننزلنّهم مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً قصورا علالی. و انّما قال ذلک لانّ الجنّة فی عالیة و النار فی سافلة و لانّ النظر من الغرف الی المیاه و الخضر اشهی و الذّ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ، ای من تحت الغرف. و قیل من تحت اشجار الجنّة الانهار من الماء و الخمر و اللبن و العسل و التسنیم خالِدِینَ فِیها الی غیر غایة. نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ.
الَّذِینَ صَبَرُوا علی الشدائد و الاذی فی ذات اللَّه و صبروا علی فرائض اللَّه و جهاد اعدائه وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ ای علی کفایة ربهم یعتمدون و بفضله یثقون و انّما وصفهم بهذه الصفة لانّ الشیطان کان یوسوس لهم انّکم ان ترکتم ارضکم و اموالکم و صرتم الی دار لعزبة افتقرتم و هلکتم فوصفهم اللَّه بالطاعة علی مخالفة الشیطان و الثقة بکفایة الرحمن، لانّ ذلک من قوة الایمان.
وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا الدابة کل حیوان علی الارض مما یعقل و ممّا لا یعقل، لانّها تدبّ علی الارض. این آیت هم در شأن ایشان آمد که هجرت بر ایشان سخت بود و دشخوار از بیم درویشی و می‌گفتند: ما لنا بالمدینة مال، فاین المعاش لنا هناک؟ رب العالمین گفت: کم من دابّة ذات حاجة الی غذاء «لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا» ای ترفع رزقها معها و لا تدّخر شیئا لغد مثل البهائم و الطیر، ای بسا جانورا که او را حاجت است بغذا چنان که شما را حاجت است، و هرگز رزق خویش با خود برندارد، و فردا را ادّخار نکند. و رب العزة او را و شما را بادرار روزی میدهد.
قال سفیان: لا یدّخر من الدواب غیر الآدمیّ و النملة و الفارة.
ابن عمر گفت: با رسول خدا بودم در نخلستان مدینة و رسول صلوات اللَّه علیه رطب بدست مبارک خویش از زمین برمی‌گرفت و میخورد و مرا گفت: کل یا بن عمر تو نیز بخور ای پسر عمر. گفتم: یا رسول اللَّه این ساعت مرا آرزوی خوردن نیست و طبع نمیخواهد. رسول خدا گفت: مرا آرزو هست و طبع می‌خواهد و امروز چهارم روز است که طعامی نخوردم و نیافتم. ابن عمر گفت: انّا للَّه اللَّه المستعان. رسول گفت: یا بن عمر من اگر خواستمی از خدا مرا بدادی آنچه خواستمی و بر ملک کسری و قیصر افزون دادی،لکن اجوع یوما و اشبع یوما انگه گفت فکیف بک یا بن عمر اذا عمّرت و بقیت فی حثالة من الناس یخبئون رزق سنة و یضعف الیقین.
قال فو اللَّه ما برحنا حتّی نزلت: وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا، اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ یوما فیوما من غیر طلب وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ بحاجتکم الی الرزق، فلا تهتمّوا لاجل الرزق و لا تترکوا عبادة اللَّه بسبب الرزق.
عن ابن عباس رضی اللَّه عنه، قال: قال رسول اللَّه (ص): «ایها الناس انّ الرزق مقسوم لن یعدو امرءا ما کتب له، فاجملوا فی الطلب، ایها الناس انّ فی القنوع لسعة و انّ فی الاقتصاد، لبلغة، و انّ فی الزهد لراحة، و لکل عمل جزاء، و کل ما هو آت قریب».
و عن ابن مسعود قال: قال رسول اللَّه (ص): «یقول اللَّه تعالی: یا بن آدم تؤتی کل یوم برزقک و انت تحزن و تنقص کل یوم من عمرک و انت تفرح انت فیما یکفیک و انت تطلب ما یطغیک، لا بقلیل تقنع و لا من کثیر تشبع».
و عن نافع عن ابن عمر قال: قال رسول اللَّه (ص) لیس شی‌ء یباعدکم من النار الّا و قد ذکرته لکم و لا شی‌ء یقرّبکم من الجنّة الّا و قد دللتکم علیه. انّ روح القدس نفث فی روعی انه لن یموت عبد حتی یستکمل رزقه فاجملوا فی الطلب، ای اختصروا فی الطلب و لا یحملنّکم استبطاء الرزق علی ان تطلبوا شیئا من فضل اللَّه بمعصیته، فانّه لا ینال ما عند اللَّه الّا بطاعته، الا و انّ لکلّ امرئ رزقا هو یأتیه لا محالة فمن رضی به بورک له فیه فوسعه، و من لم یرض به لم تبارک له فیه و لم یسعه، ان الرّزق لیطلب الرجل کما یطلبه اجله و روی انّ النبی قال: «لو انکم یتوکّلون علی اللَّه حق توکّله لرزقتم کما یرزق الطیر تغدوا خماصا و تروح بطانا.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ، یعنی کفار مکّة مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لمصالح العباد حتی یجریا دائبین، لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ، یعنی من این یصرفون عن عبادة صانعها و خالقها الی عبادة جمادات لا تضر و لا تنفع، کانّه قال مع علمهم بجلائل صنع اللَّه و شدّة عجز الاوثان ما الذی یحملهم علی ان ینصرفوا عن توحیده الی الاشراک به.
اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ یعنی یوسع الرزق علی من یشاء من عباده و یضیق علی من یشاء علی ما یوجبه الحکمة. قال الحسن یبطأ الرزق لعدوّه مکرا به و یقدر علی ولیّه نظرا له فطوبی لمن نظر اللَّه له إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ یعلم من یصلحه القبض و من یصلحه البسط. و فی حدیث ابی ذر عن رسول اللَّه (ص)، فیما یروی عن ربّه عزّ و جلّ: ان من عبادی من لا یصلح ایمانه الا الغنی و لو افقرته لافسده ذلک، و ان من عبادی من لا یصلح ایمانه الا الفقر و لو اغنیته لافسده ذلک ادبر عبادی بعلمی انی بعبادی خبیر بصیر.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها باخراج الزرع و الاشجار عنها و الارض المیتة التی لیست بمنبتة سمّیت میتة لانّه لا ینتفع بها کما لا ینتفع بالمیتة، لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، ای هم مقرّون بذلک، قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ، علی قیام حجتی و صدق لهجتی، قل الحمد للَّه علی اقرارهم و لزوم الحجة علیهم، قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا و اعاذنا من الجهل الذی اضل به هؤلاء الکفار بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ ما یلزمهم فی اقرارهم هذا من الحجة علی ان یعبدوا اللَّه وحده دون غیره.
وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ، اللهو هو الاستماع بلذّات الدنیا، و اللعب العبث، سمیت بها لانّها فانیة لا تدوم کما لا یدوم اللّهو و اللعب. فان قیل لم سماها لهوا و لعبا و قد خلقها حکمة و مصلحة؟ قلنا: انه سبحانه بنی الخطاب علی الاعم الاغلب، و ذلک انّ غرض اکثر الناس من الدنیا اللهو و اللعب. وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ، الحیوان و الحیاة واحدة، یقال حیی یحیی حیاة و حیوانا فهو حی. و قیل: الحیوان الحیاة الدائمة التی لا زوال لها. و لا انقطاع و لا موت.
و قیل معناه انّ الدار الآخرة فیها الحیاة الدائمة لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ لکان خیرا.
و قیل معناه لو علموا طیب حیاة الدار الآخرة لرغبوا فیها.
فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ، یعنی الکفار لتجاراتهم و تصرفاتهم و هاجت الرّیاح و اضطربت الامواج و خافوا الغرق، دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ یعنی یدعون اللَّه وحده و یخلصون له الدعوة للنجاة من دون الاصنام لعلمهم بانّها لا تقدر علی النفع و الضر علی انجائهم منها. فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ عادوا الی شرکهم جهلا و عنادا. قال عکرمة: کان اهل الجاهلیة اذا رکبوا البحر حملوا معهم الاصنام، فاذا اشتدّت بهم الرّیح القوها فی البحر و قالوا: یا ربّ یا ربّ.
لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ هذا لام الامر و معناه التهدید و الوعید کقوله: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ ای لیجحدوا نعمة اللَّه فی انجائه ایّاهم وَ لِیَتَمَتَّعُوا قرأ حمزة و الکسائی ساکنة اللام و قرأ الباقون بکسرها نسقا علی قوله: لِیَکْفُرُوا، و قیل: من کسر اللام جعلها لام کی، و کذلک فی لِیَکْفُرُوا و المعنی انّما خلصهم اللَّه من تلک الاهوال و ردّهم الی سلامة البرّ لِیَکْفُرُوا نعم اللَّه التی انعم بها علیهم فی النّجاة و الخلاص. و لکی یزداد وا کفرا باللّه و تمردا علیه و لکی یتمتّ‌عوا بها خوّلوا فی دنیاهم الی منتهی آجالهم من غیر نصیب فی الآخرة فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ اذا و ردوا الآخرة و عاینوها حین یحلّ بهم العذاب انهم کانوا مستدرجین فی الدنیا زیادة فی تعذیبهم: انّما نملی لهم لیزدادوا اثما.
أَ وَ لَمْ یَرَوْا یعنی اهل مکة أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ یعنی العرب یسبی بعضهم بعضا و اهل مکة آمنون. و قیل انّ اهل مکة کانوا غیر آمنین قبل خروج رسول اللَّه (ص) فلمّا خرج آمنهم اللَّه من الخوف و اطعمهم من الجوع و ذلک قوله أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ ای لا احد فعل ذلک غیر اللَّه، فکیف یکفرون نعمتی التی هی حق و یصدّقون الباطل فیجعلون الاوثان آلهة. و قیل أَ فَبِالْباطِلِ، یعنی بالاصنام یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ بمحمّد و الاسلام یَکْفُرُونَ. و قیل کانت قریش استکتبت من فارس قصص ملوکهم و کانت تقرأها و تکفر بالرسول و القرآن وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً ای لا احد اظلم من الکاذب علی اللَّه و هو الواصف له بما لیس من صفته أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُ علی لسان الرسول و هو القرآن او کذب بما ورد من اوصافه فی کتابه کعلمه و قدرته، أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ استفهام بمعنی التقریر، معناه اما لهذا الکافر المکذّب مأوی فی جهنم؟
وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا، ای فی طاعتنا و عبادتنا، لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا، ای لنعرفنّهم سبیل دیننا و سبیل المعرفة بنا و سبیل اللَّه دینه و سبیل اللَّه الطریق المؤدّی الی عبادته و المعرفة به. و قیل وَ الَّذِینَ جاهَدُوا المشرکین لنصرة دیننا لنثیبنّهم علی ما قاتل علیه. و قیل لنزیدنّهم هدی کما قال تعالی: وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً و قیل وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا ای فی طلب العلم لَنَهْدِیَنَّهُمْ سبل العمل به. و قال سهل بن عبد اللَّه: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فی اقامة السّنّة لَنَهْدِیَنَّهُمْ سبل الجنّة. ثم قال: مثل السّنّة فی الدنیا کمثل الجنّة فی العقبی، من دخل الجنّة فی العقبی سلم، کذلک من لزم السنّة فی الدنیا سلم. و قال سفیان بن عیینة: اذا اختلف الناس فانظروا ما علیه اهل الثغور، فانّ اللَّه عز و جل یقول: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا. و قال الحسین بن الفضل: فیه تقدیم و تأخیر مجازه: و الذین هدیناهم سبلنا جاهدوا فینا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ بالنصرة و المعونة فی دنیاهم و بالثواب و المغفرة فی عقباهم.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا یا محمّد مِنْ قَبْلِهِ، ای من قبل القرآن مِنْ کِتابٍ کتابا، من الکتب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ، ای و لا تخطّ کتابا بیدک، لانک امّی لا تکتب و لا تقرأ، و کذا صفة النبی (ص) فی التوریة و ذلک فضله.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید: ای محمد، تو پیش از این قرآن، نه کتابی خوانده‌ای و نه چیزی نوشته‌ای. تو فردی امی و ناخوانده و نانویس هستی. این ویژگی، مشخصه پیامبر (ص) در تورات نیز هست و بیانگر فضیلت اوست.
و ذکر الیمین فی الایة تحبیر للکلام، فان الخط بالشمال من ابعد النوادر. هذا من زیادات الکلام کقوله عز و جل: ذلِکَ قَوْلُهُمْ بِأَفْواهِهِمْ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ یعنی لو کنت تقرء الکتب او تکتب قبل الوحی لشک المبطلون المشرکون من اهل مکة و قالوا انّه یقرأه من کتب الاولین و ینسخه منها. و قال مقاتل المبطلون هم الیهود و المعنی: اذا لشک الیهود فیک و اتهموک و قالوا: ان الذی نجد نعته فی التوریة امّی لا یقرأ و لا یکتب، و لیس هذا علی ذلک النعت. روی عن الشعبی قال: ما مات النبی (ص) حتی کتب و قری. وَ لا تَخُطُّهُ بالفتح علی النّهی و هو شاذ و الصحیح انّه لم یکن یکتب: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مفسران را درین آیت سه قول است: حسن گفت: بل القرآن آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ المؤمنین جواب ایشان است که گفتند، إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ این قرآن دروغی است که محمد برساخته. رب العالمین گفت ساخته محمد نیست که سخنان خدای است روشن و پیدا بی‌گمان یاد گرفته و یاد داشته در دلهای مؤمنان، و این تخصیص این امّت است که امتهای پیشینه را نبوده پیشینیان کتابهای خدا نظرا میخواندند و طاقت یادگرفتن و حفظ آن نداشتند مگر پیغامبران، و از اینجا است که موسی (ع) در حضرت مناجات گفت: یا ربّ انی اجد فی التوریة امّة اناجیلهم فی صدورهم یقرءونه ظاهرا. و فی بعض الآثار. «ما حسدتکم الیهود و النصاری علی شی‌ء کحفظ القرآن». قال ابو امامة: انّ اللَّه لا یعذب بالنّار قلبا وعی القرآن. و قال النّبی (ص).» القلب الذی لیس فیه شی‌ء من القرآن کالبیت الخرب»
هوش مصنوعی: ذکر «دست راست» در آیه به منظور زیباسازی کلام است، زیرا نوشتن با دست چپ از نادرترین موارد است. این یک افزونه در کلام است، مانند فرمایش خداوند که می‌فرماید: «این تنها سخن آنهاست که با زبان‌های خود می‌گویند» یعنی اگر تو کتب قبلی را می‌خواندی یا قبل از وحی می‌نوشتی، کافران مکّه به تو شک کرده و می‌گفتند که او این را از کتب پیشینیان میخواند و نقل می‌کند. مقاتل گفته است که این کافران، یهودیان هستند و معنی این است که اگر چنین بود، یهودیان در تو شک کرده و تو را متهم می‌کردند، چرا که در تورات وصف آن کسی که ما به دنبال آن هستیم، «امّی» است که نه میخواند و نه می‌نویسد و این وصف شامل تو نمی‌شود. از شُعَبی نقل شده که پیامبر (ص) تا زمان وفاتش نوشت یا خواند. در مورد واژه «خطّ» با فتحه، این نظر نادرست است و صحیح این است که او نمی‌نوشت: «بلکه این آیات روشنی است که در سینه‌های کسانی که علم یافته‌اند، قرار دارد». مفسران درباره این آیه سه نظر دارند: حسن میگوید: «بلکه قرآن آیات روشنی است که در سینه‌های مؤمنان قرار دارد» که پاسخی به کسانی است که گفتند: «این چیزی نیست جز دروغی که محمد ساخته است». پروردگار عالمیان می‌فرماید: این کلام ساخته محمد نیست، بلکه سخنان روشن خداوند است که به یقین در دلهای مؤمنان آموخته شده است. این ویژگی مختص این امت است، چرا که ملت‌های پیشین کتابهای خدا را مطالعه می‌کردند ولی توان یادگیری و حفظ آن را نداشتند مگر پیامبران. به همین دلیل، موسی (ع) در هنگام دعا می‌گفت: «ای پروردگار، من در تورات می‌یابم که امتی هستند که انجیل‌هایشان در سینه‌هایشان است و آن را به وضوح می‌خوانند». همچنین در برخی روایات آمده است: «یهودیان و نصاری نسبت به حفظ قرآن به شما حسد نمی‌ورزند». ابوامامه میگوید: «خداوند قلبی که قرآن را حفظ کرده است را عذاب نمی‌کند». پیامبر (ص) نیز فرمود: «قلبی که چیزی از قرآن در آن نباشد، مانند خانه‌ای ویران است».
و قال (ص): «تعاهدوا هذا القرآن فانّه اشدّ تفصّیا من صدور الرجال من النعم من عقلها».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «به خاطر داشته باشید این قرآن را، زیرا آن از صدور مردان بیشتر آسیب‌پذیر است و درک آن به‌مراتب سخت‌تر از درک آنچه بر روی زمین وجود دارد، می‌باشد.»
قال بعض اهل السنّة: القرآن فی الصّدر غیر ممزوج به فمن زعم انّه فی الصدر ممزوج به فقد اخطاء و ذلک لانّه باین عن الصدر غیر ممزوج به بل هو منسوب الیه لقوله تعالی: بَلْ هُوَ آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ.
هوش مصنوعی: برخی از اهل سنت می‌گویند که قرآن در سینه‌ها وجود دارد ولی با آن مخلوط نیست. کسی که فکر کند قرآن در سینه‌ها به طور ترکیبی وجود دارد، اشتباه کرده است. این به این دلیل است که قرآن به وضوح در سینه‌ها قرار دارد و به آن نسبت داده می‌شود. خداوند می‌فرماید: «بلکه آن آیات روشن در سینه‌های کسانی است که علم را دریافت کرده‌اند».
قول دوم آنست که این نامه یاد گرفته تو یا محمد از شگفتهای آشکارا است که تو نویسنده و خواننده نه‌ای و صفت تو امیّ است و آنکه خبر میدهی از قصه‌های پیشینیان و آئین رفتگان و نیک و بد جهان و جهانیان این دلیلهایی است روشن بر صحت نبوت تو و نشانهای آشکارا که اللَّه در دلهای اهل علم نهاده از امّت تو. گفته‌اند که این اهل علم صحابه رسول‌اند که قرآن حفظ داشتند و احکام آن را معتقد بودند و بجان و دل بپذیرفتند و آن را بی‌هیچ گمان کلام و سخن اللَّه دانستند.
هوش مصنوعی: دومین نکته این است که نامه‌ای که تو یا محمد آموخته‌اید، نشانه‌های واضحی از شگفتی‌های ظاهری است. تو نه نویسنده‌ای هستی و نه خواننده‌ای، و به‌دلیل بی‌سواد بودنت، آنچه از داستان‌های گذشتگان و قوانین پیشینیان و خوب و بد دنیا و انسان‌ها بیان می‌کنی، دلایل روشنی بر صدق نبوت تو است و نشانه‌های روشنی است که خداوند در دلهای اهل علم از امت تو نهاده است. گفته‌اند که این اهل علم، صحابه رسول هستند که قرآن را حفظ کرده و احکام آن را قبول داشته و با جان و دل آن را پذیرفته‌اند و بدون هیچ شکی آن را کلام و سخن خداوند دانسته‌اند.
قول سوم آنست که بل هو یعنی محمد (ص) ذو آیاتٌ بَیِّناتٌ فِی صُدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ من اهل الکتاب لانهم یجدونه بنعته و صفته فی کتبهم یعنی نعته (ص) مذکور فی الکتب الماضیة یعرفها اهل الکتاب. روی انّ المسیح عیسی بن مریم (ع) قال للحواریین انا اذهب و سیأتیکم الفارقلیط یعنی محمدا (ص) روح الحق الذی لا یتکلّم من قبل نفسه و لا یقول من تلقاء نفسه شیئا و لکنّه ما یسمع به یکلمکم و یسوسکم بالحق و یخبرکم بالحوادث و الغیوب و هو یشهد لی کما شهدت له، فانّی جئتکم بالامثال و هو یأتیکم بالتأویل و یفسّر لکم کل شی‌ء. قوله یخبرکم بالحوادث یعنی ما یحدث فی الازمنة، مثل خروج الدجّال و ظهور الدّابة و طلوع الشمس من مغربها و اشباه هذا، و یعنی بالغیوب امر القیامة من الحساب و الجنّة و النار ممّا لم یذکر فی التوریة و الانجیل و الزبور، و ذکره نبیّنا (ص).
هوش مصنوعی: سومین قول این است که محمد (ص) دارای نشانه‌های روشن در دلهای کسانی است که علم دارند، یعنی اهل کتاب، زیرا آنها او را با وصف و نشانه‌اش در کتاب‌هایشان می‌شناسند. مسیح عیسی بن مریم (ع) به حواریون گفت: "من می‌روم و فارقلیط (محمد) خواهد آمد"، یعنی روح حق که از روی خود صحبت نمی‌کند و چیزی از خودش نمی‌گوید، بلکه آنچه می‌شنود به شما میگوید و به شما حقایق را تعلیم میدهد و شما را از حوادث و غیوب آگاه می‌سازد. او به من شهادت میدهد همان‌طور که من به او شهادت می‌دهم. من با مثل‌ها آمدم و او با تفسیر و تأویل می‌آید و هر چیزی را برای شما توضیح میدهد. وقتی میگوید "شما را از حوادث آگاه می‌کند" منظور حوادث آینده است، مانند خروج دجال، ظهور دابه و طلوع خورشید از مغرب و مسائلی از این دست، همچنین او به غیوبی چون قیامت، حساب، بهشت و جهنم اشاره می‌کند که در تورات، انجیل و زبور ذکر نشده است، و اینها را نبی ما (ص) ذکر کرده است.
وَ ما یَجْحَدُ بِآیاتِنا إِلَّا الظَّالِمُونَ، ای ما ینکر هذا الکتاب و لا هذه الحجج الّا الظالمون انفسهم. تقول جحده و جحد به و کفره و کفر به، و الجحود فی الایة الاولی متعلق بالوحدانیّة و فی الایة الثانیة متعلق بالنبوّة.
هوش مصنوعی: و هیچکس جز ظالمین به آیات ما کافر نمی‌شود. کسانی که این کتاب و این دلایل را انکار میکنند فقط خودشان ظالم‌اند. در اینجا "جحد" به معنای انکار است و می‌توان گفت که انکار در آیه اول به توحید و در آیه دوم به نبوت مربوط می‌شود.
وَ قالُوا لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی و ابو بکر آیة من ربّه علی التوحید و قرأ الآخرون آیات من ربّه لقوله عزّ و جلّ: قُلْ إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ، و المعنی قال کفار مکة هلّا انزل علیه آیة من ربّه کما انزل علی الانبیاء من قبل کناقة صالح و مائدة عیسی و العصا و الید البیضاء و فلق البحر لموسی. و قال بعضهم اراد به الآیات المذکور فی قوله عز و جل: لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً الی آخر الآیات. «قل» یا محمد «إِنَّمَا الْآیاتُ عِنْدَ اللَّهِ»، ای فی حکم اللَّه و هو القادر علی ارسالها اذا شاء ارسلها و لست املک منها شیئا و کان فی حکمته انّ الکتاب الذی انزله کاف لکم إِنَّما أَنَا نَذِیرٌ مُبِینٌ، ای انّما انا رسول ارسلنی الیه الیکم لا خوفکم علی کفرکم و ابیّن لکم ما ارسلنی من امر دینه و الحکمة فی ترک اجابة الانبیاء (ع) الی الآیات المقترحة انه یودّی الی ما لا یتناهی، و ذلک انّه سبحانه لو اجاب قوما الی آیة مقترحة طلب منه قوم آخرون آیة اخری، و اذا اجابهم الی ذلک طلب کل واحد منهم آیة مقترحة ثم آیة بعد آیة فیؤدّی الی ما لا یتناهی، و لانّ هؤلاء طلبوا آیات تضطرّهم الی الایمان فلو اجابهم الیها لما استحقوا الثواب علی ذلک.
هوش مصنوعی: کافران مکه گفتند: چرا نشانه‌هایی از سوی پروردگارش به او نازل نمی‌شود، همان‌طور که برای پیامبران پیشین نازل شده بود؟ مانند شتر صالح، سفره عیسی، عصا و دست سفید موسی، و شکافتن دریا. بعضی می‌گفتند که منظورشان نشانه‌هایی است که در آیات دیگر ذکر شده است. پاسخ داده می‌شود که "آیات تنها نزد خداست"، یعنی در اختیار خداست و او هرگاه بخواهد آنها را نازل می‌کند و من از ناحیه آنها هیچ اختیاری ندارم. حکمت خداوند این است که کتابی که نازل کرده، برای شما کافی است. من فقط مبلّغی روشن هستم و می‌خواهم پیام دین را به شما برسانم. دلیل اینکه پیامبران به نشانه‌های پیشنهادی پاسخ نمی‌دهند این است که این امر به بی‌نهایت می‌انجامد؛ زیرا اگر به یک گروه نشانهای داده شود، گروه‌های دیگر نیز نشانه‌های دیگری طلب میکنند و این روند ادامه پیدا می‌کند. همچنین آنها نشانه‌هایی خواسته‌اند که ایمانشان را اجبار کند، و اگر به آنها داده شود، دیگر شایسته پاداش نخواهند بود.
أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ یُتْلی عَلَیْهِمْ این آیت جواب ایشانست که گفتند: لَوْ لا أُنْزِلَ عَلَیْهِ آیاتٌ مِنْ رَبِّهِ، میگوید ایشان که اقتراح آیات میکنند این کتاب قرآن ایشان را دلیل نه؟ پس بر صحت نبوّت تو کتابی بر لغت ایشان نظم آن معجزه، لفظ آن فصیح، عبارت آن بلیغ، حجّت آن روشن، حکم آن پیدا نظم آن زیبا تو بزبان ایشان بر ایشان میخوانی و ایشان را بآن پند میدهی و ایشان با فصاحت و بلاغت ایشان درماندند از قبیل آن گفتن و یک سورت چنان آوردن، و این از همه معجزات بلیغ‌تر است و از اسباب شک دورتر. نه بس ایشان را این چنین کتاب بدین صفت که دیگری میخواهند؟ آن گه گفت: إِنَّ فِی ذلِکَ ای فی القرآن لَرَحْمَةً وَ ذِکْری لمن همّه الایمان دون التعنّت.
هوش مصنوعی: آیا برایشان کافی نیست که ما کتابی برای آنها نازل کرده‌ایم که به زبان خودشان تلاوت می‌شود؟ این آیه پاسخی است به کسانی که گفتند: چرا آیات دیگری از جانب پروردگار بر او نازل نمی‌شود؟ خداوند می‌فرماید که این کتاب، دلیل بر صحت نبوت تو است؛ زیرا دستورهای آن روشن، زبانی فصیح و بیانی بلیغ دارد. تو این کتاب را به زبانشان برایشان میخوانی و آنان از آوردن یک سوره مشابه آن عاجزند. این خود یکی از بزرگ‌ترین معجزات و اساسی‌ترین دلایل صداقت پیامبر است. آیا آنان به چنین کتابی با این ویژگی‌ها نیاز ندارند؟ سپس افزوده می‌شود که قطعاً در این قرآن، رحمت و یادآوری برای کسانی که اهل ایمان هستند، وجود دارد.
گفته‌اند سبب نزول این آیت آن بود که رسول خدا در مدینه شد. قومی مسلمانان سخنها و مسألتها که از جهودان شنیده بودند و نبشته بودند آن نبشتها آوردند پیش مصطفی (ص). رسول در آن نگرست و بر ایشان خشم گرفت و آن نبشتها بیفکند و گفت: «کفی بقوم حمقا او ضلالا ان یرغبوا عمّا جاءهم به نبیّهم الی ما جاء به غیر نبیّهم الی قوم غیرهم و الّذی نفس محمد بیده لو ادرکنی موسی و عیسی لاتبعانی و ما اتبعهما. فانزل اللَّه هذه الایة».
هوش مصنوعی: گفته شده که دلیل نزول این آیه این بود که زمانی که پیامبر در مدینه بود، گروهی از مسلمانان به او نوشته‌هایی که از یهودیان شنیده و ثبت کرده بودند، آوردند. پیامبر به این نوشته‌ها نگاه کرد و بسیار خشمگین شد و آنها را دور انداخت و گفت: «چقدر احمق و گمراه‌اند این قوم که از آنچه نبی خودشان برایشان آورده به سمت چیزی بروند که نبی دیگری آورده و برای قومی غیر از خودشان است. به خدا قسم اگر موسی و عیسی هم به من می‌رسیدند، از من پیروی می‌کردند و آنچه را که من می‌گویم، دنبال می‌کردند». سپس خداوند این آیه را نازل کرد.
و گفته‌اند در شان عمر بن الخطّاب فرو آمد که بحضرت رسول خدا آمد و نبشته‌ای در دست وی. گفت یا رسول اللَّه این نبشته جهودی داد بمن برخوانم، رسول گفت اگر از آن تورات است که حق تعالی بموسی فرستاد، برخوان. عمر میخواند و رسول خدا متغیّر و متلوّن همی گشت و عمر نمیدانست تا عبد اللَّه بن ثابت جوانی انصاری خادم رسول که پیوسته با رسول بودی دست بر پهلوی عمر زد گفت: ثکلتک امّک یا عمر اما تری وجه رسول اللَّه (ص) یتلوّن؟ فرمی عمر بالرّق، و نزلت: أَ وَ لَمْ یَکْفِهِمْ أَنَّا أَنْزَلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ الآیة.
هوش مصنوعی: روزی عمر بن الخطاب به حضور پیامبر (ص) آمد و نوشته‌ای در دست داشت. او گفت: "ای رسول خدا، این نوشته از جانب یک یهودی به من داده شده است. آیا اجازه می‌دهید آن را بخوانم؟" پیامبر فرمودند: "اگر این نوشته از تورات باشد که خداوند به موسی نازل کرده، بخوان." عمر شروع به خواندن کرد و پیامبر (ص) به شدت تغییر حالت دادند. عمر متوجه نشد تا اینکه عبدالله بن ثابت، یک جوان انصاری و خادم پیامبر که همیشه در کنار او بود، به عمر گفت: "لعنت بر تو، آیا نمی‌بینی چطور چهره رسول خدا (ص) در حال تغییر است؟" سپس عمر متوجه شد و به خاطر آمده آیه‌ای از قرآن نازل شد که می‌فرمود: "آیا برای آنها کافی نیست که ما این کتاب را بر تو نازل کرده‌ایم؟"
قوله قُلْ کَفی بِاللَّهِ بَیْنِی وَ بَیْنَکُمْ شَهِیداً یشهد لی بالصدق بانّی رسوله و ذلک فی قوله: وَ کَفی بِاللَّهِ شَهِیداً محمد رسول اللَّه، و قیل معناه فی القرآن الذی بیّن اللَّه باعجازه صدقی کفایة و شهادة صدق بینی و بینکم لمن طلب الدلیل یَعْلَمُ ما فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، ای انّه یعلم ان الاصلح لکم ان لا تؤتوا ما تقترحونه من الآیات و انّ لکم فی القرآن کفایة لانّ من یعلم ما فی السماوات و الارض لا یخفی علیه ما فیه مصلحتکم من مفسدتکم. وَ الَّذِینَ آمَنُوا بِالْباطِلِ الذی لا یجوز به الایمان و هو ابلیس و الصّنم، وَ کَفَرُوا بِاللَّهِ الذی یجب الایمان به و الشکر علی نعمه أُولئِکَ هُمُ الْخاسِرُونَ الهالکون.
هوش مصنوعی: خداوند می‌فرماید که او میان من و شما شاهدی است که به صدق پیامبری من شهادت میدهد. در قرآن آمده است که این شهادت و دلایل کافی است برای کسانی که دنبال دلیل هستند. خداوند می‌داند چه چیزی برای شما بهتر است و از آنچه که می‌خواهید، اگر مفید نباشد، شما را منع می‌کند. در واقع، آنچه در کتابهای آسمانی آمده، برای شما کافی است. کسانی که به باطل ایمان دارند، مانند ابلیس و بت‌ها، و به خداوندی که باید به او ایمان آورد، کافرند، آنها در حقیقت زیان‌کار و نابود شده‌اند.
وَ یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ این آیت در شان النضر بن الحارث فرو آمد که گفت: یا محمد إِنْ کانَ هذا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِنْدِکَ فَأَمْطِرْ عَلَیْنا حِجارَةً مِنَ السَّماءِ.
هوش مصنوعی: و آنها از تو در مورد عذاب سریع سوال میکنند. این آیه درباره النضر بن الحارث نازل شد که گفت: «ای محمد! اگر این حق از جانب توست، پس بر ما سنگ‌هایی از آسمان ببار!»
رب العالمین گفت جل جلاله: وَ لَوْ لا أَجَلٌ مُسَمًّی، ای لو لا ما وعدتک انی لا اعذب قومک و لا استأصلهم و أؤخر عذابهم الی یوم القیمة کما قال: بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ لَجاءَهُمُ الْعَذابُ. و قال بعضهم معناه لو لا الموت الذی یوصلهم الی العذاب لعجل لهم العذاب فی الحال وَ لَیَأْتِیَنَّهُمْ بَغْتَةً ای لیأتینهم الموت بغتة و اذا اتاهم الموت بغتة کان ذلک اشق علیهم، وَ هُمْ لا یَشْعُرُونَ باتیانه بغتة. و فی بعض الآثار: «من مات مصححا لامره مستعدّا لموته ما کان موته فجأة بغتة، و ان قبض قائما، و من لم یکن مصححا لامره و لا مستعدّا لموته فموته موت فجأة و ان کان صاحب الفراش سنة.
هوش مصنوعی: خداوند متعال فرمود: اگر اجل مشخصی نبود، من به خاطر وعده‌ای که به تو داده‌ام، قوم تو را عذاب نمی‌دادم و عذابشان را به روز قیامت موکول می‌کردم. برخی گفته‌اند که منظور این است که اگر مرگ آنها به عذاب نرسد، عذابشان به سرعت می‌رسید و به‌صورت ناگهانی به آنها می‌رسید. اگر مرگ به‌طور ناگهانی به آنها برسد، این وضعیت برایشان سخت‌تر خواهد بود زیرا به طور ناگهانی اتفاق می‌افتد و آنها متوجه نخواهند شد. در برخی نقل‌ها آمده است: "کسی که برای مرگ خود آماده و در حال سلامت باشد، مرگش ناگهانی نیست، حتی اگر در حالت ایستاده قبض روح شود. اما کسی که برای مرگ خود آماده نیست، حتی اگر سال‌ها در بستر باشد، مرگش ناگهانی خواهد بود."
قوله: یَسْتَعْجِلُونَکَ بِالْعَذابِ اعادة تاکیدا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْکافِرِینَ جامعة لهم لا یبقی منهم احدا لادخلها. و قیل معناه عجب من جهلهم فی استعجال العذاب و قد اعدّ اللَّه لهم جهنّم و انّها قد احاطت بهم و هم علی شفیر جهنّم لم یبق الّا ان یدخلوها.
هوش مصنوعی: آنها از تو درخواست عذاب میکنند، اما این درخواست تأکیدی بر آن است که جهنم به‌طور کامل دور آن کافران را فراگرفته و هیچ‌کدام از آنها نخواهند توانست از آن فرار کنند. برخی نیز بر این باورند که این وضع نشان‌دهنده نادانی آنهاست که به دنبال عذاب هستند، در حالی که خداوند جهنم را برایشان آماده کرده و آنجا کاملاً آنها را احاطه کرده است. آنها به لبه جهنم نزدیک شده‌اند و تنها چیزی که باقی مانده، ورود به آن است.
و قیل لَمُحِیطَةٌ بهم فی الآخرة ای سیحیط بهم هو عن قریب، لانّ ما هو آت قریب.
هوش مصنوعی: گفته شده است که در آخرت، چیزی آنها را در بر خواهد گرفت که به زودی فرامی‌رسد، زیرا آنچه در پیش است، نزدیک است.
یَوْمَ یَغْشاهُمُ الْعَذابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِهِمْ، ای من کلّ الجهات لانه محیط بهم، وَ یَقُولُ ذُوقُوا و بال ما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ فی الدنیا من معاصی اللَّه و ذلک زیادة فی العقوبة و الایجاع. و قرأ نافع و اهل الکوفة وَ یَقُولُ بالیاء یعنی یقول لهم الموکل بعذابهم ذُوقُوا. و قرأ الباقون بالنّون لانه لما کان بامره نسب الیه.
هوش مصنوعی: در آن روز عذاب از بالای سرشان و از زیر پاهایشان به آنها خواهد رسید، زیرا عذاب در تمام جهات آنها را محاصره کرده است. به آنها گفته می‌شود: «چشیده‌اید آنچه را که در دنیا انجام می‌دادید.» این جمله به عنوان افزایشی در عذاب و درد آنها مطرح می‌شود. بعضی از قاریان مانند نافع و اهل کوفه این جمله را با ضمیر «ی» خوانده‌اند، به این معنی که عذاب‌دهنده به آنها میگوید: «چشیده‌اید». بقیه قاریان این جمله را با ضمیر «ن» خوانده‌اند، زیرا با اشاره به امر عذاب، به خود نسبت داده شده است.
یا عِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا بی و برسلی و لا یمکنکم اظهار دینکم و توحیدکم بمکانکم یعنی بمکة و کانوا یعذّبون علی الدّین إِنَّ أَرْضِی واسِعَةٌ فانتقلوا منها الی حیث یمکنکم ان تعبدونی فیها. نزلت هذه الایة فی قوم من المؤمنین دعوا الی الهجرة فشقّ علیهم ذلک من جهة الطبع، فقالوا: کیف یکون حالنا اذا انتقلنا الی دار العزبة و لیس بها احد یعرفنا فیواسینا و لا نعرف وجوه الاکتساب بها فانزل اللَّه هذه الآیة قطعا لعذرهم فی ترک الهجرة بهذه العلّة، و قال مقاتل و الکلبی نزلت فی المستضعفین من المؤمنین یحثّهم علی الهجرة یقول ان کنتم فی ضیق بمکّة من اظهار الایمان فاخرجوا منها انّ ارضی المدینة واسعة آمنة. و قال عطاء اذا امرتم بالمعاصی فاهربوا فان ارضی واسعة، و کذلک یجب علی کل من کان فی بلد یعمل فیها بالمعاصی، و لا یمکنه تغییر ذلک، ان یهاجر الی حیث یتهیّأ له العبادة.
هوش مصنوعی: ای بندگان من که به من و به پیامبر من ایمان آورده‌اید، نمی‌توانید دین و توحید خود را در مکانی که هستید، یعنی در مکه، آشکار کنید و تحت فشار و عذاب قرار دارید. بدانید که زمین من وسیع است، پس به جایی بروید که بتوانید در آن مرا عبادت کنید. این آیه نازل شد برای گروهی از مؤمنین که به هجره دعوت شدند، اما به خاطر طبیعت انسانی‌شان برایشان سخت بود. آنها نگران بودند که اگر به سرزمین دیگری بروند، چه حالتی خواهند داشت و چگونه می‌توانند برای معیشت خود درآمدی پیدا کنند. خداوند این آیه را نازل کرد تا عذر آنها را در عدم هجرت به خاطر این نگرانی قطع کند. برخی مفسرین گفته‌اند این آیه به مستضعفین مؤمنین مربوط می‌شود و آنها را به هجرت تشویق می‌کند، به این معنا که اگر در مکه به دلیل ابراز ایمان خود در تنگنا هستید، از آنجا خارج شوید، زیرا زمین مدینه وسیع و امن است. همچنین گفته شده است که هر کس در جایی باشد که در آن به گناه فراخوانده می‌شود و نمی‌تواند آن را تغییر دهد، باید به جایی هجرت کند که امکان عبادت برایش فراهم باشد.
روی عن النبی (ص) قال: «من فرّ بدینه من ارض الی ارض و ان کان شبرا من الارض استوجب الجنّة و کان رفیق ابرهیم و محمد صلّی اللَّه علیهما».
هوش مصنوعی: پیامبر (ص) فرمودند: «هر کس به خاطر دینش از یکی از سرزمین‌ها به سرزمین دیگر برود، حتی اگر فقط به اندازه یک وجب باشد، مستحق بهشت خواهد بود و او هم‌نشین ابراهیم و محمد (ص) خواهد بود.»
و قال مطرف بن عبد اللَّه: ارضی واسعة، معناه رزقی لکم واسع فاخرجوا. و قیل معناه ارض الجنّة واسعة فاعبدونی اعطکم.
هوش مصنوعی: مطرف بن عبداللَّه میگوید: زمین وسیع است، به این معنا که روزی شما نیز وسیع خواهد بود. لذا از آن خارج شوید. همچنین گفته شده که منظور از زمین وسیع، زمین بهشت است؛ پس من را عبادت کنید تا به شما عطا کنم.
کُلُّ نَفْسٍ ذائِقَةُ الْمَوْتِ، خوّفهم بالموت لیهوّن علیهم الهجرة، ای کلّ احد میّت اینما کان فلا تقیموا بدار الشرک خوفا من الموت ثُمَّ إِلَیْنا تُرْجَعُونَ فنجزیکم باعمالکم. و قرأ ابو بکر یرجعون بالیاء.
هوش مصنوعی: هر نفسی طعم مرگ را خواهد چشید، و ما با یادآوری مرگ می‌خواهیم بر آنها تسلط یابیم تا هجرت برایشان آسان‌تر شود. به‌راستی که هر کسی در هر مکانی خواهد مرد، پس از ماندن در سرزمین شرک بپرهیزید و از مرگ نترسید. سپس به سوی ما بازگشت خواهید کرد و ما شما را با اعمالتان پاداش خواهیم داد. برخی نیز عبارت «برمی‌گردند» را به شکل دیگری خوانده‌اند.
وَ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ، قرأ حمزة و الکسائی: لنثوینّهم بالثاء ساکنة من غیر همز، ای نجعلهم ثاوین فیها، مقیمین، یقال: ثوی الرجل اذا اقام، و اثویته اذا انزلته منزلا یقیم فیه. و قرأ الآخرون بالباء و فتحها و تشدید الواو و همز بعدها، ای لننزلنّهم مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفاً قصورا علالی. و انّما قال ذلک لانّ الجنّة فی عالیة و النار فی سافلة و لانّ النظر من الغرف الی المیاه و الخضر اشهی و الذّ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ، ای من تحت الغرف. و قیل من تحت اشجار الجنّة الانهار من الماء و الخمر و اللبن و العسل و التسنیم خالِدِینَ فِیها الی غیر غایة. نِعْمَ أَجْرُ الْعامِلِینَ.
هوش مصنوعی: کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام داده‌اند، ما به آنها جایگاهی عالی خواهیم داد. برخی از قاریان گفتند که این جمله به معنای این است که ما آنها را در آنجا ساکن خواهیم کرد، یعنی آنها در آنجا اقامت خواهند کرد. گفته می‌شود که «ثوی» به معنای اقامت کردن است. سایر قاریان با بیان دیگری گفتند که ما آنها را در بهشت، اتاق‌ها و قصرهای بلند نازل خواهیم کرد. این بیان به این دلیل است که بهشت در بالاست و جهنم در پایین، و دیدن مناظر از اتاق‌های بالا به آب و درختان لذت‌بخش‌تر است، زیرا نهرهایی از زیر آنها جاری است. همچنین گفته شده که نهرها از زیر درختان بهشت شامل آب، شراب، شیر و عسل هستند و آنها در این نعمت‌ها جاودانه خواهند ماند. چه پاداش خوبی برای انجام دهندگان کارهای نیک!
الَّذِینَ صَبَرُوا علی الشدائد و الاذی فی ذات اللَّه و صبروا علی فرائض اللَّه و جهاد اعدائه وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ ای علی کفایة ربهم یعتمدون و بفضله یثقون و انّما وصفهم بهذه الصفة لانّ الشیطان کان یوسوس لهم انّکم ان ترکتم ارضکم و اموالکم و صرتم الی دار لعزبة افتقرتم و هلکتم فوصفهم اللَّه بالطاعة علی مخالفة الشیطان و الثقة بکفایة الرحمن، لانّ ذلک من قوة الایمان.
هوش مصنوعی: آن دسته از افرادی که به سختی‌ها و آزارها در راه خدا صبر میکنند و در انجام واجبات الهی و جهاد در برابر دشمنان خدا ایستادگی میکنند، به پروردگار خود توکل دارند. آنها به خدا اعتماد میکنند و به فضل او امیدوارند. خداوند این ویژگی را برای آنها ذکر کرده است، زیرا شیطان به آنها وسوسه می‌کرد که اگر از سرزمین و اموال خود دست بکشند و به جایی بروند که در آن احساس عزلت کنند، فقیر و بی‌بضاعت خواهند شد. بنابراین، خداوند آنها را به خاطر اطاعت از دستوراتش و مخالفت با وسوسه‌های شیطان توصیف کرده است، زیرا این نشان‌دهنده قوت ایمان آنهاست.
وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا الدابة کل حیوان علی الارض مما یعقل و ممّا لا یعقل، لانّها تدبّ علی الارض. این آیت هم در شأن ایشان آمد که هجرت بر ایشان سخت بود و دشخوار از بیم درویشی و می‌گفتند: ما لنا بالمدینة مال، فاین المعاش لنا هناک؟ رب العالمین گفت: کم من دابّة ذات حاجة الی غذاء «لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا» ای ترفع رزقها معها و لا تدّخر شیئا لغد مثل البهائم و الطیر، ای بسا جانورا که او را حاجت است بغذا چنان که شما را حاجت است، و هرگز رزق خویش با خود برندارد، و فردا را ادّخار نکند. و رب العزة او را و شما را بادرار روزی میدهد.
هوش مصنوعی: بسیاری از حیوانات روی زمین وجود دارند که خودشان غذایی ندارند و نمی‌توانند رزق خود را ببرند. این حیوانات به تدریج در زمین حرکت میکنند. این آیه به دلیل مشکلات هجرتی که آنها تجربه می‌کردند، نازل شد. آنها نگران بودند که در شهر محل زندگی‌شان وسعت مالی ندارند و نمی‌دانستند چگونه معیشت خود را تأمین کنند. خداوند به آنها یادآوری می‌کند که بسیاری از این حیوانات وجود دارند که به غذا نیاز دارند اما خودشان غذایی ندارند و مانند پرندگان و چهارپایان، چیزی برای فردا پس‌انداز نمی‌کنند. خداوند روزی آنها و همچنین روزی شما را فراهم می‌کند.
قال سفیان: لا یدّخر من الدواب غیر الآدمیّ و النملة و الفارة.
هوش مصنوعی: سفیان گفت: هیچ چیزی از موجودات زنده غیر از انسان، مورچه و موش ذخیره نمی‌شود.
ابن عمر گفت: با رسول خدا بودم در نخلستان مدینة و رسول صلوات اللَّه علیه رطب بدست مبارک خویش از زمین برمی‌گرفت و میخورد و مرا گفت: کل یا بن عمر تو نیز بخور ای پسر عمر. گفتم: یا رسول اللَّه این ساعت مرا آرزوی خوردن نیست و طبع نمیخواهد. رسول خدا گفت: مرا آرزو هست و طبع می‌خواهد و امروز چهارم روز است که طعامی نخوردم و نیافتم. ابن عمر گفت: انّا للَّه اللَّه المستعان. رسول گفت: یا بن عمر من اگر خواستمی از خدا مرا بدادی آنچه خواستمی و بر ملک کسری و قیصر افزون دادی،لکن اجوع یوما و اشبع یوما انگه گفت فکیف بک یا بن عمر اذا عمّرت و بقیت فی حثالة من الناس یخبئون رزق سنة و یضعف الیقین.
هوش مصنوعی: ابن عمر بیان می‌کند که در نخلستان مدینه همراه رسول خدا بود و آن حضرت در حال خوردن خرما بود. ایشان به ابن عمر گفت که او نیز بخورد، اما ابن عمر پاسخ داد که از خوردن در آن لحظه میل ندارد. رسول خدا فرمود که او خود آرزوی خوردن دارد و چهار روز است که چیزی نخورده است. ابن عمر به خداوند پناه برد و رسول خدا ادامه داد که اگر بخواهد، می‌تواند از خداوند نعمت‌های زیادی طلب کند و حتی بر دارایی‌های کسری و قیصر بیفزاید. اما ایشان ترجیح میدهد که گاهی گرسنه باشد و گاهی سیر، و سپس به ابن عمر گفت که اگر در آینده آنقدر در زندگی بماند که به گروهی از مردم بپیوندد که ذخایر یک سال را پنهان میکنند و یقین آنها تضعیف می‌شود، چه خواهد کرد.
قال فو اللَّه ما برحنا حتّی نزلت: وَ کَأَیِّنْ مِنْ دَابَّةٍ لا تَحْمِلُ رِزْقَهَا، اللَّهُ یَرْزُقُها وَ إِیَّاکُمْ یوما فیوما من غیر طلب وَ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ بحاجتکم الی الرزق، فلا تهتمّوا لاجل الرزق و لا تترکوا عبادة اللَّه بسبب الرزق.
هوش مصنوعی: خداوند فرموده است: "ما از اینجا نرفتیم تا اینکه فرود آمد؛ و چه بسیارند مخلوقاتی که رزق خود را حمل نمی‌کنند، خداوند آنها را و شما را روز به روز بدون اینکه چیزی طلب کنید، روزی میدهد و او شنوا و داناست به نیازهای شما به رزق. پس برای رزق نگران نباشید و عبادت خداوند را به خاطر آن ترک نکنید."
عن ابن عباس رضی اللَّه عنه، قال: قال رسول اللَّه (ص): «ایها الناس انّ الرزق مقسوم لن یعدو امرءا ما کتب له، فاجملوا فی الطلب، ایها الناس انّ فی القنوع لسعة و انّ فی الاقتصاد، لبلغة، و انّ فی الزهد لراحة، و لکل عمل جزاء، و کل ما هو آت قریب».
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمود: «ای مردم، روزی میان افراد تقسیم شده است و هیچکس از آنچه برایش نوشته شده فراتر نخواهد رفت. بنابراین در طلب رزق با آرامش و متانت رفتار کنید. ای مردم، در قناعت، وسعت وجود دارد و در میانه‌روی، کفایت؛ همچنین در زهد، آرامش و راحتی وجود دارد. هر کاری پاداشی دارد و همه چیز که قرار است بیاید، نزدیک است.»
و عن ابن مسعود قال: قال رسول اللَّه (ص): «یقول اللَّه تعالی: یا بن آدم تؤتی کل یوم برزقک و انت تحزن و تنقص کل یوم من عمرک و انت تفرح انت فیما یکفیک و انت تطلب ما یطغیک، لا بقلیل تقنع و لا من کثیر تشبع».
هوش مصنوعی: ابن مسعود از پیامبر خدا نقل می‌کند که خداوند می‌فرماید: ای انسان! هر روز روزی‌ات به تو داده می‌شود، اما تو غمگینی و هر روز از عمرت کاسته می‌شود، در حالی که شاد هستی. تو در آنچه برایت کافی است راضی نیستی و به دنبال چیزهایی هستی که تو را از راه به در می‌برد. نه از کم راضی می‌شوی و نه از زیاد اشباع می‌گردی.
و عن نافع عن ابن عمر قال: قال رسول اللَّه (ص) لیس شی‌ء یباعدکم من النار الّا و قد ذکرته لکم و لا شی‌ء یقرّبکم من الجنّة الّا و قد دللتکم علیه. انّ روح القدس نفث فی روعی انه لن یموت عبد حتی یستکمل رزقه فاجملوا فی الطلب، ای اختصروا فی الطلب و لا یحملنّکم استبطاء الرزق علی ان تطلبوا شیئا من فضل اللَّه بمعصیته، فانّه لا ینال ما عند اللَّه الّا بطاعته، الا و انّ لکلّ امرئ رزقا هو یأتیه لا محالة فمن رضی به بورک له فیه فوسعه، و من لم یرض به لم تبارک له فیه و لم یسعه، ان الرّزق لیطلب الرجل کما یطلبه اجله و روی انّ النبی قال: «لو انکم یتوکّلون علی اللَّه حق توکّله لرزقتم کما یرزق الطیر تغدوا خماصا و تروح بطانا.
هوش مصنوعی: ابن عمر نقل می‌کند که رسول خدا (ص) فرمودند: هیچ چیزی وجود ندارد که شما را از آتش دور کند مگر اینکه من آن را به شما گفتم و هیچ چیزی نیست که شما را به بهشت نزدیک کند مگر اینکه من راهش را به شما نشان دادم. روح‌القدس به من القا کرده است که هیچ بنده‌ای نمی‌میرد تا زمانی که رزقش کامل نشده باشد، پس در طلب روزی کوتاهی نکنید و نگذارید تأخیر در روزی شما را وادار کند که چیزی از فضل خدا را با نافرمانی از او بخواهید؛ چرا که هیچ چیز از نعمت‌های خداوند به اطاعت او به دست می‌آید. بدانید که برای هر انسانی یک روزی معین وجود دارد که به او خواهد رسید. هر کس از آن راضی باشد، در آن خیر و برکت خواهد یافت و اگر راضی نباشد، در آن برکت نخواهد بود. روزی به اندازه‌ای طلب می‌شود که مانند اجل هر شخصی به او خواهد رسید. همچنین روایت شده که پیامبر فرمودند: «اگر شما به خداوند به طور کامل توکل کنید، روزی خواهید خورد مانند پرندگان که صبح‌ها گرسنه به دنبال روزی می‌روند و شب‌ها سیر باز می‌گردند.»
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ، یعنی کفار مکّة مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ لمصالح العباد حتی یجریا دائبین، لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، فَأَنَّی یُؤْفَکُونَ، یعنی من این یصرفون عن عبادة صانعها و خالقها الی عبادة جمادات لا تضر و لا تنفع، کانّه قال مع علمهم بجلائل صنع اللَّه و شدّة عجز الاوثان ما الذی یحملهم علی ان ینصرفوا عن توحیده الی الاشراک به.
هوش مصنوعی: اگر از آنها بپرسی که چه کسی آسمان‌ها و زمین را خلق کرده و خورشید و ماه را برای نفع انسان‌ها به حرکت درآورده است، آنها خواهند گفت: «خدا». پس چگونه ممکن است به سوی چیزهای بی‌جان و بی‌فایده روی آورند و از پرستش خالق آنها دور شوند؟ با علم به عظمت خلق خدا و ناتوانی بت‌ها، چه چیزی انسان‌ها را وادار می‌کند که از توحید به سوی شرک بروند؟
اللَّهُ یَبْسُطُ الرِّزْقَ لِمَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَ یَقْدِرُ لَهُ یعنی یوسع الرزق علی من یشاء من عباده و یضیق علی من یشاء علی ما یوجبه الحکمة. قال الحسن یبطأ الرزق لعدوّه مکرا به و یقدر علی ولیّه نظرا له فطوبی لمن نظر اللَّه له إِنَّ اللَّهَ بِکُلِّ شَیْ‌ءٍ عَلِیمٌ یعلم من یصلحه القبض و من یصلحه البسط. و فی حدیث ابی ذر عن رسول اللَّه (ص)، فیما یروی عن ربّه عزّ و جلّ: ان من عبادی من لا یصلح ایمانه الا الغنی و لو افقرته لافسده ذلک، و ان من عبادی من لا یصلح ایمانه الا الفقر و لو اغنیته لافسده ذلک ادبر عبادی بعلمی انی بعبادی خبیر بصیر.
هوش مصنوعی: خداوند متعال روزی را برای هر کدام از بندگانش که بخواهد، رونق می‌بخشد و برای برخی دیگر آن را محدود می‌کند. خداوند اساساً می‌داند که چه کسانی مستحق افزایش یا کاهش روزی هستند. حسن بصری میگوید که گاهی خداوند به دشمنان خود روزی را به تعویق می‌اندازد تا آنها را به فریب وادارد و به دوستانش به تناسب نگه‌داری می‌کند، پس خوشا به حال کسی که مورد نظر خداوند قرار گیرد. خداوند به هر چیزی آگاه است و می‌داند که چه کسی برایش خوب است که روزی‌اش را کمتر کنند و چه کسی بهتر است که روزیش بیشتر شود. در حدیثی از ابی ذر نقل شده که خداوند می‌فرماید برخی از بندگان من فقط با ثروت ایمانشان درست می‌شود و اگر آنها را فقیر کنم، ایمانشان متزلزل می‌شود و برخی دیگر تنها با فقر ایمانشان پابرجاست و اگر آنها را غنی کنم، ایمانشان آسیب می‌بیند. بنابراین بندگانم را با علم خود هدایت می‌کنم، زیرا من به حال آنها آگاه هستم.
وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها باخراج الزرع و الاشجار عنها و الارض المیتة التی لیست بمنبتة سمّیت میتة لانّه لا ینتفع بها کما لا ینتفع بالمیتة، لَیَقُولُنَّ اللَّهُ، ای هم مقرّون بذلک، قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ، علی قیام حجتی و صدق لهجتی، قل الحمد للَّه علی اقرارهم و لزوم الحجة علیهم، قالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدانا لِهذا و اعاذنا من الجهل الذی اضل به هؤلاء الکفار بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ ما یلزمهم فی اقرارهم هذا من الحجة علی ان یعبدوا اللَّه وحده دون غیره.
هوش مصنوعی: اگر از آنها بپرسی که چه کسی از آسمان آبی نازل کرده که به وسیله آن زمین را پس از مرگش زنده کرده است و محصول و درختان را از آن می‌رویاند، آنها خواهند گفت: خدا. آنها به این امر اقرار دارند. بگو: «سپاس خداوند را که برهانم را برپا کرد و سخنم راست است. سپاس خدا را به خاطر اعترافشان و برقراری حجت بر آنها.» آنها خواهند گفت: «سپاس خداوندی را که ما را به این هدایت کرد و از جهلی که این کافران را گمراه کرده است، حفظ فرمود. بلکه بیشتر آنها نمی‌فهمند که این اقرارشان چه حجتی بر آنهاست که باید فقط خدا را بپرستند و هیچکس دیگری را شریک او قرار ندهند.»
وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلَّا لَهْوٌ وَ لَعِبٌ، اللهو هو الاستماع بلذّات الدنیا، و اللعب العبث، سمیت بها لانّها فانیة لا تدوم کما لا یدوم اللّهو و اللعب. فان قیل لم سماها لهوا و لعبا و قد خلقها حکمة و مصلحة؟ قلنا: انه سبحانه بنی الخطاب علی الاعم الاغلب، و ذلک انّ غرض اکثر الناس من الدنیا اللهو و اللعب. وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ، الحیوان و الحیاة واحدة، یقال حیی یحیی حیاة و حیوانا فهو حی. و قیل: الحیوان الحیاة الدائمة التی لا زوال لها. و لا انقطاع و لا موت.
هوش مصنوعی: زندگی دنیوی جز تفریح و بازی نیست. تفریح به لذت‌های دنیایی اشاره دارد و بازی به کارهای بی‌فایده. اینها را با این نام می‌خوانند زیرا زودگذر هستند و همچون تفریح و بازی دائمی نیستند. اگر گفته شود چرا اینها تفریح و بازی نامیده شده‌اند در حالی که خداوند آنها را با حکمت و مصالحی خلق کرده است، باید گفت خطاب به عموم مردم است، زیرا هدف اکثر افراد از زندگی دنیوی تفریح و بازی است. در مقابل، زندگی واقعی و پایدار در دار آخرت است. زندگی در اینجا به معنای حیات است و حیات و زندگی در واقع یکی هستند. گفته شده که حیات به معنای زندگی دائمی است که هیچ زوالی، قطع و مرگی در آن وجود ندارد.
و قیل معناه انّ الدار الآخرة فیها الحیاة الدائمة لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ لکان خیرا.
هوش مصنوعی: می‌توان گفت که زندگی در آخرت دائمی است و اگر مردم این را می‌دانستند، وضعیت بهتری می‌داشتند.
و قیل معناه لو علموا طیب حیاة الدار الآخرة لرغبوا فیها.
هوش مصنوعی: اگر آنها می‌دانستند زندگی خوب و خوشایند در دنیای آخرت چگونه است، به شدت به آن رغبت می‌کردند.
فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ، یعنی الکفار لتجاراتهم و تصرفاتهم و هاجت الرّیاح و اضطربت الامواج و خافوا الغرق، دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ یعنی یدعون اللَّه وحده و یخلصون له الدعوة للنجاة من دون الاصنام لعلمهم بانّها لا تقدر علی النفع و الضر علی انجائهم منها. فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَی الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ عادوا الی شرکهم جهلا و عنادا. قال عکرمة: کان اهل الجاهلیة اذا رکبوا البحر حملوا معهم الاصنام، فاذا اشتدّت بهم الرّیح القوها فی البحر و قالوا: یا ربّ یا ربّ.
هوش مصنوعی: زمانی که کافران در کشتی‌ها سوار می‌شوند، برای تجارت و کارهای خود، و وقتی که طوفان‌ها شدید می‌شود و امواج به شدت متلاطم می‌گردند و از غرق شدن می‌ترسند، تنها خدا را می‌خوانند و دین خود را خالص برای او قرار می‌دهند. در این لحظه فقط به او پناه می‌برند و دعا میکنند که نجاتشان دهد، چرا که می‌دانند بت‌ها هیچ کمکی به آنها نمی‌کنند. اما وقتی که خداوند آنها را به ساحل نجات میدهد، دوباره به شرک خود برمی‌گردند و این کار را با نادانی و لجاجت انجام می‌دهند. همچنین گفته شده که مردم دوران جاهلیت وقتی که به دریا می‌رفتند، بت‌ها را با خود می‌آوردند و زمانی که طوفان شدت می‌گرفت، آنها را به دریا می‌انداختند و می‌گفتند: "پروردگارا، پروردگارا".
لِیَکْفُرُوا بِما آتَیْناهُمْ هذا لام الامر و معناه التهدید و الوعید کقوله: اعْمَلُوا ما شِئْتُمْ ای لیجحدوا نعمة اللَّه فی انجائه ایّاهم وَ لِیَتَمَتَّعُوا قرأ حمزة و الکسائی ساکنة اللام و قرأ الباقون بکسرها نسقا علی قوله: لِیَکْفُرُوا، و قیل: من کسر اللام جعلها لام کی، و کذلک فی لِیَکْفُرُوا و المعنی انّما خلصهم اللَّه من تلک الاهوال و ردّهم الی سلامة البرّ لِیَکْفُرُوا نعم اللَّه التی انعم بها علیهم فی النّجاة و الخلاص. و لکی یزداد وا کفرا باللّه و تمردا علیه و لکی یتمتّ‌عوا بها خوّلوا فی دنیاهم الی منتهی آجالهم من غیر نصیب فی الآخرة فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ اذا و ردوا الآخرة و عاینوها حین یحلّ بهم العذاب انهم کانوا مستدرجین فی الدنیا زیادة فی تعذیبهم: انّما نملی لهم لیزدادوا اثما.
هوش مصنوعی: هدف این است که آنها به نعمت‌هایی که خدا به آنها داده است، کافر شوند و به طبع، زیر بار شکرگزاری نروند. این آیه به معنای تهدید است و بیان می‌کند که آنها در زندگی دنیا سرگرم لذت‌ها خواهند بود تا زمانی که به عذاب آخرت دچار شوند. خوانش‌های مختلف آیات نیز به نوعی تعبیر این معنا کمک می‌کند. در واقع، وقتی خداوند آنها را از سختی‌ها نجات داد، این نجات برای آن است که آنان نعمت‌های الهی را انکار کنند و در برابر خداوند تمرد کنند. از این رو، آنها برای مدتی از نعمت‌های دنیا استفاده خواهند کرد، بدون اینکه در آخرت نصیبی داشته باشند. در نهایت، آنها وقتی به آخرت بروند و عذاب را مشاهده کنند، متوجه خواهند شد که در دنیا در مسیر هلاکت بوده‌اند و این به خاطر وقوع عذابشان خواهد بود، چرا که خداوند به آنان مهلت داده تا گناهانشان بیشتر شود.
أَ وَ لَمْ یَرَوْا یعنی اهل مکة أَنَّا جَعَلْنا حَرَماً آمِناً وَ یُتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ یعنی العرب یسبی بعضهم بعضا و اهل مکة آمنون. و قیل انّ اهل مکة کانوا غیر آمنین قبل خروج رسول اللَّه (ص) فلمّا خرج آمنهم اللَّه من الخوف و اطعمهم من الجوع و ذلک قوله أَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَ آمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ ای لا احد فعل ذلک غیر اللَّه، فکیف یکفرون نعمتی التی هی حق و یصدّقون الباطل فیجعلون الاوثان آلهة. و قیل أَ فَبِالْباطِلِ، یعنی بالاصنام یُؤْمِنُونَ وَ بِنِعْمَةِ اللَّهِ بمحمّد و الاسلام یَکْفُرُونَ. و قیل کانت قریش استکتبت من فارس قصص ملوکهم و کانت تقرأها و تکفر بالرسول و القرآن وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَری عَلَی اللَّهِ کَذِباً ای لا احد اظلم من الکاذب علی اللَّه و هو الواصف له بما لیس من صفته أَوْ کَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جاءَهُ علی لسان الرسول و هو القرآن او کذب بما ورد من اوصافه فی کتابه کعلمه و قدرته، أَ لَیْسَ فِی جَهَنَّمَ مَثْویً لِلْکافِرِینَ استفهام بمعنی التقریر، معناه اما لهذا الکافر المکذّب مأوی فی جهنم؟
هوش مصنوعی: آیا آنها نمی‌بینند که ما حرم امنی برایشان قرار داده‌ایم در حالی که مردم از اطرافشان گرفته می‌شوند؟ یعنی قبایل عرب یکدیگر را می‌ربایند، اما اهل مکه در امان هستند. برخی گفته‌اند که اهل مکه قبل از ظهور پیامبر (ص) در امنیت نبوده‌اند، اما با خروج آن حضرت، خداوند آنها را از ترس در امان نگه داشت و از گرسنگی سیر کرد. خداوند فرموده است که من آنها را از گرسنگی سیر و از ترس ایمن کرده‌ام. هیچکس جز خداوند این نعمت‌ها را برای آنها فراهم نکرده است. پس چگونه می‌توانند نعمت واقعی را کافر شوند و به باطل ایمان بیاورند و بت‌ها را پرستش کنند؟ آیا به باطل یعنی به بت‌ها ایمان می‌آورند و به نعمت خداوند که شامل پیامبر و اسلام است، کافر می‌شوند؟ همچنین گفته شده که قریش داستان‌های پادشاهان فارس را می‌نوشتند و میخواندند و به پیامبر و قرآن کافر بودند. چه کسی از او ظالم‌تر است که به خدا دروغ ببندد یا حق را زمانی که به او می‌رسد انکار کند؟ آیا برای این کافر که دروغ میگوید، مکانی در جهنم نیست؟
وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا، ای فی طاعتنا و عبادتنا، لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا، ای لنعرفنّهم سبیل دیننا و سبیل المعرفة بنا و سبیل اللَّه دینه و سبیل اللَّه الطریق المؤدّی الی عبادته و المعرفة به. و قیل وَ الَّذِینَ جاهَدُوا المشرکین لنصرة دیننا لنثیبنّهم علی ما قاتل علیه. و قیل لنزیدنّهم هدی کما قال تعالی: وَ یَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْا هُدیً و قیل وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا ای فی طلب العلم لَنَهْدِیَنَّهُمْ سبل العمل به. و قال سهل بن عبد اللَّه: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فی اقامة السّنّة لَنَهْدِیَنَّهُمْ سبل الجنّة. ثم قال: مثل السّنّة فی الدنیا کمثل الجنّة فی العقبی، من دخل الجنّة فی العقبی سلم، کذلک من لزم السنّة فی الدنیا سلم. و قال سفیان بن عیینة: اذا اختلف الناس فانظروا ما علیه اهل الثغور، فانّ اللَّه عز و جل یقول: وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا. و قال الحسین بن الفضل: فیه تقدیم و تأخیر مجازه: و الذین هدیناهم سبلنا جاهدوا فینا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ بالنصرة و المعونة فی دنیاهم و بالثواب و المغفرة فی عقباهم.
هوش مصنوعی: کسانی که در راه ما تلاش میکنند، چه در اطاعت و عبادت ما و چه در جهاد با دشمنان دین، ما آنان را به راه‌های خود هدایت خواهیم کرد. این هدایت شامل آشنایی با دین و معرفت ما و همچنین شناخت راه‌هایی است که به عبادت و شناخت خداوند می‌انجامد. همچنین ممکن است کسانی که در مقابل مشرکان برای نصرت دین ما می‌جنگند، پاداشی بر اساس آنچه که برایش مبارزه کرده‌اند، دریافت کنند. خداوند به کسانی که هدایت یافته‌اند، هدایت بیشتری عطا خواهد کرد. تلاش در زمینه علم و برقراری سنت نیز از دیگر مواردی است که مورد تأکید قرار دارد. مانند بهشتی که در آخرت وجود دارد، برقراری سنت در دنیا نیز امنیت و سلامتی به همراه خواهد داشت. در زمان اختلاف میان مردم، توجه به کارهای اهل مرزها و جهادگران ضروری است، زیرا خداوند بر این افراد یاری می‌رساند و در دنیا و آخرت به آنان پاداش میدهد.
میبدی