قوله: قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ: ای قل یا ایها الرسول الْحَمْدُ لِلَّهِ ای الشکر و الثناء کلّه للَّه، لانّه هو الذی یستحقّه علی الحقیقة علی آلائه و نعمائه. و قیل قل یا محمد الحمد للَّه علی هلاک کفّار الامم الخالیة. و قیل قل الحمد للَّه الذی علّمک هذا الامر الذی ذکر، وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذِینَ اصْطَفی و هم الانبیاء علیهم السلام، دلیله قوله: وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ و قیل هم اصحاب محمد (ص) اصطفاهم اللَّه لنبیّه، و قیل هم امة محمد (ص)، و هی امّة الاتّباع الّذین اصطفاهم اللَّه لمعرفته و طاعته و هی الفرقة النّاجیة من الثلاث و السّبعین، قال اللَّه تعالی: وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ. ثمّ قال الزاما للحجة: آللَّهُ خَیْرٌ ای قل یا محمد لکفّار قومک الزاما للحجة علیهم: آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ، ای عبادة اللَّه خیر ام عبادتکم الاصنام. رسول خدا هر گه که این آیت خواندی گفتی:بل اللَّه خیر و ابقی و اجل و اکرم، قرائت اهل بصره و عاصم یشرکون بیاء است و باقی قرّاء بتاء مخاطبه خوانند، و استفهام بر طریق انکار و توبیخ است. فان قیل لفظ «الخیر» یستعمل فی شیئین فیهما خیر و لاحدهما مزیّة و لا خیر فی الاصنام اصلا قلنا مطلق لفظ «الخیر» لا یقتضی هذا، و الدلیل علیه قوله: أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا و لم یقتض ذلک ان یکون لاهل النّار مقیل حسن و لکنّ المراد به زیادة التشدید. و قیل انّما ذکر ذلک لاعتقاد الجهلة و الکفّار، انّ فی الاصنام خیرا فکان ذلک علی زعمهم.
اهل معنی را در لفظ «ام» که مکرّرست درین آیات دو طریقست: یکی آنکه سخن در أَمَّا یُشْرِکُونَ تمام شد، و منقطع گشت، آن گه بر استیناف گفت، بر معنی استفهام: أَمَّنْ خَلَقَ، أَمَّنْ جَعَلَ أَمَّنْ یُجِیبُ، من یَهْدِیکُمْ، مَنْ یُرْسِلُ تستفهم فیها کلّها دیگر طریق آنست که أم در همه آیات معطوف است بر أَمَّا یُشْرِکُونَ بر تأویل آن که: ما تشرکون خیر أم من خلق ما تشرکون خیر أم من جعل، ما تشرکون خیر أم من یجیب، الی آخره.
أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لمصالح عباده و معاشهم وَ أَنْزَلَ لَکُمْ ای لاجلکم مِنَ السَّماءِ ماءً ای مطرا فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ بساتین محوطا علیها ذاتَ بَهْجَةٍ ای ذات زینة و حسن. فکلّ موضع ذی اشجار مثمرة محاط علیه فهو حدیقة.
و کلّ ما یسرّ منظره فهو بهجة ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها ای ما کان لکم استطاعة الانبات أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ یعنی أ مع اللَّه اله یشارکه فی خلق هذه الاشیاء فیشترکوا بینه و بین اللَّه فی العبادة بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ عن الطریق. و قیل یعدلون عن النظر فی الادلة المؤدیة الی العلم بانّ اللَّه هو الذی تفرّد بخلق هذه الاشیاء. و هو الذی یستحق العبادة.
أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً یعنی آلهتکم خیر ام من جعل الارض ذات مستقر و ثبات یستقرّ علیها الاجسام. و القرار مصدر قرّ یقرّ اذا ثبت، ای مهد لکم الارض و مکّنکم من السکون الیها و التصرف علی ظهرها و المشی فی اماکنها وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً یعنی خلال اشجارها و نباتها، و الخلال و الخلل منفرج ما بین الشیئین و المعنی و فجّر من نواحی الارض انهارا و اجری فیها الماء الی مواضع حاجاتکم، وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ ای جبالا ثقالا، ثوابت الاصول، لئلّا تزول بمن علیها. و الرّواسی جمع الجمع یقال جبل راس و جبال راسیة ثم تجمع الرّاسیة علی الرّواسی.
وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ العذب و الاجاج و قیل بحر فارس و بحر الروم. و قیل العذب: جیحان و سبحان و دجلة و الفرات و النیل و الاجاج سائر البحار جعل اللَّه تعالی بینهما حاجِزاً ای مانعا، بلطیف قدرته علی وجه لا یشاهد و لا یعاین، یمنع اختلاط احدهما بالآخر أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ یفعل ما یشاء من هذه الافاعیل بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ لانّهم لا یستدلّون فیعلموا.
أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ ای قل لهؤلاء المشرکین: أ هذه الاوثان التی تعبدونها الذین لا یسمعون دعاءکم و لا یقدرون علی اجابتکم خیر لکم أم اللَّه الذی یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ المضطر المفتعل من الضرورة و هو المدفوع الی ضیق من الامر و قیل اصله من الاضرار، و هو القرب و التصاق الشی‌ء بالشی‌ء و معنی الآیة انّ هذا المضطر ان کان غریقا فی الماء انقذه، و ان کان غریقا فی الذنوب غفر له، و ان کان مریضا شفاه، و ان کان مبتلی عافاه، و ان کان محبوسا اطلقه، و ان کان مدیونا قضی دینه، و ان کان مکروبا فرّج کربه، وَ یَکْشِفُ السُّوءَ ای الضرّ و الشدائد وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ یأتی بقوم بعد قوم و قرن بعد قرن، فکلّ قرن خلف لمن قبلهم. أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ ای هل یثبتون له شریکا یعینه قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ بالیاء قرائت ابی عمرو ای لا یتذکّرون الّا تذکّرا قلیلا، فیکون قلیلا منصوب علی انّه صفة مصدر محذوف. و قرأ الباقون بالتاء علی معنی: قل لهم یا محمد قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ، و الکوفیون غیر ابی بکر یخفّفون الذّال.
أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ ای قل لهم یا محمد أ هذه الاوثان خیر لکم أم اللَّه الذی یرشدکم الی طریق البحر و البرّ فی ظلمات اللیل بما خلق لکم من القمر و النجوم و الرّیاح، وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی: یرسل الریح. و قوله: بُشْراً فیه اربع قرءات ذکرناها فی سورة الاعراف بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ الرحمة هاهنا المطر أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ جلّ و عظم من ان یکون له شریک او یکون معه اله.
أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ یقال بدأ الخلق و ابدأ هم اذا وجدهم اوّل مرة، و اعادهم اوجدهم بعد اماتتهم، وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ من السماء بالمطر و من الارض بالنبات. قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ یعنی قل لهم إِنْ کُنْتُمْ تعلمون انّ مع اللَّه الها یفعل شیئا من ذلک او یقدر علیه فاظهروا افعاله و دلّوا علی قدرته إِنْ کُنْتُمْ تصدقون فی مقالتکم. بل هو صنع اللَّه الذی اتقن کلّ شی‌ء. ذکر فی هؤلاء الآیات الخمس و قال یبدأ و یهدی بلفظ المضارع بعد قوله: أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ، لانّ بعض افعاله تقدّم و حصل مفروغا منه و بعضها یفعله حالا بعد حال کالمتصل الدائم.
قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ، غیب اینجا علم رستخیز است.
قومی آمدند. و از رسول خدا پرسیدند که این رستخیز که تو ما را بآن می وعده دهی کی خواهد بود؟ جواب ایشان این آیت آمد یعنی که این غیب است و لا یعلم الغیب الّا اللَّه. و قیل الغیب ما یحدث و یکون فی غد قالت عایشه: من زعم انّه یعلم ما فی غد فقد اعظم علی اللَّه الفریة و اللَّه عزّ و جل یقول: قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ.
منجّمی در پیش حجاج شد حجاج لختی سنگ ریزه در دست کرد و خود بر شمرد آن گه منجم را گفت بگوی تا در دست من سنگ ریزه چند است منجم حسابی که دانست بر گرفت و بگفت و صواب آمد حجاج آن بگذاشت و لختی دیگر سنگ ریزه ناشمرده در دست کرد گفت: این چندست منجم هر چند حساب میکرد جواب همه خطا می‌آمد. منجم گفت ایها الامیر اظنک لا تعرف عدد ما فی یدک. چنان ظن می برم که تو عدد آن نمیدانی حجاج گفت چنین است نمی‌دانم عدد آن، و چه فرق است میان این و آن. منجم گفت اوّل بار تو برشمردی و از حد غیب بدر آمد و اکنون تو نمیدانی و غیب است و لا یعلم الغیب الّا اللَّه.
وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ ای لا یعلمون متی ینشرون، ایّان حقیقتها: ایّ اوان فاختصر ثم ادغم.
بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ، ادرک بر وزن افعل قرائت مکی است و بصری و بَلِ هاهنا فی موضع ام، تأویلها ام ادرک علمهم فی الآخرة فیعلمون وقت قیامها.
معنی آنست که دانش ایشان در رستخیز رسید تا بدانند. که وقت آن کی خواهد بود؟
و این استفهام بمعنی نفی است یعنی که نرسید و ندانند وقت آن. باقی قرّاء ادّارک خوانند و ادّراک و تدارک بمعنی یکسانست، و تأویلها ادرک علم المتقدّمین بعلم المتأخرین و استوی علمهم فی قیام الساعة انّه لا یعلم وقت قیامها الّا اللَّه، میگوید: دانشهای ایشان در کیی رستخیز همه درهم رسید بدانستند همه که نتوانند دانست بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْها فی الدنیا، أی لم یحصلوا بالخوض الّا علی الشکّ فیها کقوله: إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ، بَلْ هُمْ مِنْها عَمُونَ ای من علمها جاهلون، واحده عم، اخبر اللَّه تعالی عن تردّد هم فی امر الساعة و انّ قصاراهم و غایتهم العمی فی ذلک.
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی مشرکی مکة: أَ إِذا کُنَّا تُراباً أ نبعث اذا کنّا ترابا وَ آباؤُنا ای و تبعث آباؤنا بعد کونهم رفاتا و رمیما أَ إِنَّا لَمُخْرَجُونَ من قبورنا احیاء، هذا لا یکون. قرأ نافع إِذا کُنَّا مکسورة الالف، ائنا بالاستفهام، و قرأ ابن عامر و الکسائی أَ إِذا بهمزتین، اننا بنونین، الباقون بالاستفهام فیهما جمیعا.
لَقَدْ وُعِدْنا هذا، ای هذا الذی یقوله محمد من البعث و القیامة و کذلک وعد آباؤنا من قبلنا فی الازمنة المتقدّمة ثمّ لم یبعثوا، إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ، الاساطیر الاحادیث التی لیست لها حقیقة.
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ ای عاقبة امر الکافرین المکذّبین بالرسل المنکرین للبعث. تجدوا دیارهم خاویة و ابدانهم بائدة فاحذروا و لا تکذّبوا فیحلّ بکم مثل ما حلّ بهم. و قیل معنی الآیة اقرءوا القرآن فانّ احوالهم مذکورة فیه یغنکم عن التطواف فی الارض و البلاد.
وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ ای علی تکذیبهم فلست بمؤاخذ به و ذلک انّ النبی (ص) کان یخاف انّ اصرارهم علی الکفر لتفریط من جهته، فآمنه اللَّه منه. و قیل معناه لا تحزن علی ایذائهم ایاک، فسننصرک علیهم وَ لا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ فانّی اکفیکهم و اللَّه یعصمک من الناس. قرا ابن کثیر فِی ضَیْقٍ بکسر الضاد نزلت فی المستهزئین الذین اقتمسوا شعاب مکة و قد مضت قصّتهم.
وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ ای متی یکون هذا الذی تعدنا من العذاب و البعث ان کنت تصدق فیما تقول.
قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ، ردف لکم و اردفکم و ردفکم بمعنی واحد، ای عسی ان یکون بعض العذاب قد دنا منکم و تبعکم و قرب منکم قرب الردیف من مردفه من القتل و الاسر و السّبی و السّنین و الجدب و البعض مدّخر لیوم البعث و النشور. و قیل الموت بعض من القیامة و جزء منها. و فی الخبر: من مات فقد قامت قیامته.
و قیل فی قوله: رَدِفَ ضمیر یعود الی الوعد و تقدیره: ردفکم الوعد، فعلی هذا یحسن الوقف علی رَدِفَ. ثم یقول: لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ.
وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ بترک المعاجلة بالعذاب علی المعاصی و لکن اکثر الناس لا یشکرون له فیستعجلون.
وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ، ای ما تضمره و تستره وَ ما یُعْلِنُونَ، یظهرون من القول فلیس تأخیر العذاب عنهم لخفاء حالهم و لکن له وقت مقدّر.
وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ای ما من غائبة ممّا اخفاه عن خلقه و غیّبه عنهم من عذاب السّماء و الارض و القیامة إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ فی اللوح المحفوظ و فی القضاء المحتوم. و قیل ما من فعلة او لفظة خافیة اخفاها اهل السّماوات و الارض الّا و هو بیّن فی اللوح المحفوظ. و قیل ما من فعلة او کلمة الّا هی عند اللَّه معلومة لیجازی بها عاملها. و قیل ما من حبّة خردل غائبة کقوله: إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ.
إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ، ای یبیّن لاهل الکتابین ما یختلفون فیه فیما بینهم من سرائر علومهم و سرایر انبیائهم و اخبار اوائلهم. و قیل المراد به ذکر عیسی و امّه و عزیر و ذکر محمد علیهم السلام فانّهم اختلفوا فیهم،و اللَّه بیّن امرهم و دینهم فی القران بیانا شافیا. و قیل یقصّ علیهم لو قبلوا و اخذوا به.
وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ ای و انّ القران لهدی من الضلالة و رحمة من العذاب لمن آمن به و عمل بما امر فیه. و انّما خصّهم به لاختصاصهم بالاهتداء و الانتفاع به، و هو نظیر قوله: وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً.
إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بین بنی اسرائیل فی الدنیا بِحُکْمِهِ فیما حرّفوه من الکتاب و بدّلوه. و قیل یحکم القیامة فیجازی المحقّ بحقّه و المبطل بباطله. و قیل یقضی بالقتال و قد امر به. وَ هُوَ الْعَزِیزُ فلا یغالب، الْعَلِیمُ بما امر و نهی.
فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ هو متعلق بقوله: إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ ای حکمه فی الکفار و هو امره ایاک بقتالهم. و اذا قضی سبحانه بذلک و امرک به فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فی محاربتهم و لا تحذر کثرتهم و شوکتهم ف إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ ای فی رضی اللَّه و اتّباع امره فثق بالظفر من اللَّه و الغلبة علی الاعداء.
برگردان به زبان ساده
قوله: قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ: ای قل یا ایها الرسول الْحَمْدُ لِلَّهِ ای الشکر و الثناء کلّه للَّه، لانّه هو الذی یستحقّه علی الحقیقة علی آلائه و نعمائه. و قیل قل یا محمد الحمد للَّه علی هلاک کفّار الامم الخالیة. و قیل قل الحمد للَّه الذی علّمک هذا الامر الذی ذکر، وَ سَلامٌ عَلی عِبادِهِ الَّذِینَ اصْطَفی و هم الانبیاء علیهم السلام، دلیله قوله: وَ سَلامٌ عَلَی الْمُرْسَلِینَ و قیل هم اصحاب محمد (ص) اصطفاهم اللَّه لنبیّه، و قیل هم امة محمد (ص)، و هی امّة الاتّباع الّذین اصطفاهم اللَّه لمعرفته و طاعته و هی الفرقة النّاجیة من الثلاث و السّبعین، قال اللَّه تعالی: وَ مِمَّنْ خَلَقْنا أُمَّةٌ یَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَ بِهِ یَعْدِلُونَ. ثمّ قال الزاما للحجة: آللَّهُ خَیْرٌ ای قل یا محمد لکفّار قومک الزاما للحجة علیهم: آللَّهُ خَیْرٌ أَمَّا یُشْرِکُونَ، ای عبادة اللَّه خیر ام عبادتکم الاصنام. رسول خدا هر گه که این آیت خواندی گفتی:بل اللَّه خیر و ابقی و اجل و اکرم، قرائت اهل بصره و عاصم یشرکون بیاء است و باقی قرّاء بتاء مخاطبه خوانند، و استفهام بر طریق انکار و توبیخ است. فان قیل لفظ «الخیر» یستعمل فی شیئین فیهما خیر و لاحدهما مزیّة و لا خیر فی الاصنام اصلا قلنا مطلق لفظ «الخیر» لا یقتضی هذا، و الدلیل علیه قوله: أَصْحابُ الْجَنَّةِ یَوْمَئِذٍ خَیْرٌ مُسْتَقَرًّا وَ أَحْسَنُ مَقِیلًا و لم یقتض ذلک ان یکون لاهل النّار مقیل حسن و لکنّ المراد به زیادة التشدید. و قیل انّما ذکر ذلک لاعتقاد الجهلة و الکفّار، انّ فی الاصنام خیرا فکان ذلک علی زعمهم.
هوش مصنوعی: این متن به بیان حمد و ستایش خداوند می‌پردازد و تأکید می‌کند که تمامی شکر و ثنا به طور واقعی مخصوص خداست به خاطر نعمت‌ها و لطف‌هایی که به بندگانش عطا کرده است. در ادامه، اشاره می‌کند که این حمد به مناسبتی نیز در مورد هلاکت کافران اقوام پیشین بیان شده و نیز به علم و آگاهی‌های خاصی که خداوند به پیامبر اسلام داده اشاره دارد. همچنین، سلام بر بندگان خاص خدا که انبیاء هستند و دیگر افراد معصوم را در بر می‌گیرد.
سپس در بحثی دیگر، به دعوت کافران توجه می‌شود و با طرح این سؤال که آیا خداوند بهتر است یا عابدان بت‌ها، به آنها هشدار داده می‌شود. در این زمینه، معنای خیر نیز بررسی می‌شود، تا نشان دهد که بت‌ها هیچ گونه خیری ندارند و عبارت "الخیر" به معنای اختلاف در مزایای امور است. در نهایت، به اعتقادات نادرست برخی جاهلان اشاره می‌شود که فکر می‌کنند در بت‌ها خیری وجود دارد.
اهل معنی را در لفظ «ام» که مکرّرست درین آیات دو طریقست: یکی آنکه سخن در أَمَّا یُشْرِکُونَ تمام شد، و منقطع گشت، آن گه بر استیناف گفت، بر معنی استفهام: أَمَّنْ خَلَقَ، أَمَّنْ جَعَلَ أَمَّنْ یُجِیبُ، من یَهْدِیکُمْ، مَنْ یُرْسِلُ تستفهم فیها کلّها دیگر طریق آنست که أم در همه آیات معطوف است بر أَمَّا یُشْرِکُونَ بر تأویل آن که: ما تشرکون خیر أم من خلق ما تشرکون خیر أم من جعل، ما تشرکون خیر أم من یجیب، الی آخره.
هوش مصنوعی: اهل علم در مورد کلمه «ام» که بارها در این آیات تکرار شده، دو نظر دارند: یکی این است که بحث در مورد «أَمَّا یُشْرِکُونَ» به پایان رسیده و بحث جدیدی آغاز شده است، که به صورت سوال از این قرار است: آیا کسی هست که خلق کرده است؟ آیا کسی هست که تدبیر کند؟ آیا کسی هست که دعای شما را پاسخ دهد؟ نظر دیگر این است که کلمه «ام» در همه آیات به عبارتی از «أَمَّا یُشْرِکُونَ» مرتبط است و به این معناست که آیا آنچه شما شریک قرار می‌دهید بهتر است یا آن کسی که آنچه را که شریک قرار می‌دهید خلق کرده است؟ آیا او بهتر است یا کسی که تدبیر می‌کند؟ و غیره.
أَمَّنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ لمصالح عباده و معاشهم وَ أَنْزَلَ لَکُمْ ای لاجلکم مِنَ السَّماءِ ماءً ای مطرا فَأَنْبَتْنا بِهِ حَدائِقَ بساتین محوطا علیها ذاتَ بَهْجَةٍ ای ذات زینة و حسن. فکلّ موضع ذی اشجار مثمرة محاط علیه فهو حدیقة.
هوش مصنوعی: آیا کسی که آسمان‌ها و زمین را به خاطر منافع و معیشت بندگانش خلق کرده، و از آسمان برای شما باران فرستاده است، تا با آن باغ‌هایی سرسبز و زیبا بکاریم که زینت و خوشایند هستند، وجود ندارد؟ هر مکانی که درختان میوه‌دار داشته باشد و به‌واسطه‌ی آن محصور شده باشد، به عنوان باغ شناخته می‌شود.
و کلّ ما یسرّ منظره فهو بهجة ما کانَ لَکُمْ أَنْ تُنْبِتُوا شَجَرَها ای ما کان لکم استطاعة الانبات أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ یعنی أ مع اللَّه اله یشارکه فی خلق هذه الاشیاء فیشترکوا بینه و بین اللَّه فی العبادة بَلْ هُمْ قَوْمٌ یَعْدِلُونَ عن الطریق. و قیل یعدلون عن النظر فی الادلة المؤدیة الی العلم بانّ اللَّه هو الذی تفرّد بخلق هذه الاشیاء. و هو الذی یستحق العبادة.
هوش مصنوعی: هر آنچه منظره‌اش دل‌نواز است، زیبایی به حساب می‌آید. شما نمی‌توانید درختان آن را برویانید، یعنی شما توانایی کاشتن آنها را ندارید. آیا غیر از خداوند، الهی وجود دارد که در آفرینش این چیزها با او شریک باشد؟ بنابراین، آیا باید در عبادت میان او و خداوند شریک قرار داد؟ بلکه آنها مردمی هستند که از مسیر حق منحرف می‌شوند. برخی نیز گفته‌اند که از بررسی دلایل و نشانه‌هایی که به علم حقانیت خداوند می‌انجامد، دوری می‌کنند؛ چرا که فقط خداوند است که به تنهایی خالق این اشیاء بوده و شایسته عبادت است.
أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ قَراراً یعنی آلهتکم خیر ام من جعل الارض ذات مستقر و ثبات یستقرّ علیها الاجسام. و القرار مصدر قرّ یقرّ اذا ثبت، ای مهد لکم الارض و مکّنکم من السکون الیها و التصرف علی ظهرها و المشی فی اماکنها وَ جَعَلَ خِلالَها أَنْهاراً یعنی خلال اشجارها و نباتها، و الخلال و الخلل منفرج ما بین الشیئین و المعنی و فجّر من نواحی الارض انهارا و اجری فیها الماء الی مواضع حاجاتکم، وَ جَعَلَ لَها رَواسِیَ ای جبالا ثقالا، ثوابت الاصول، لئلّا تزول بمن علیها. و الرّواسی جمع الجمع یقال جبل راس و جبال راسیة ثم تجمع الرّاسیة علی الرّواسی.
هوش مصنوعی: آیا کسی که زمین را به عنوان محلی استوار و ثابت قرار داده، بهتر است یا معبودهای شما؟ آن زمین مهدی است که شما را قادر می‌سازد تا بر آن سکونت کنید و به فعالیت بپردازید. همچنین در میان درختان و گیاهان، نهرهایی جاری ساخته و آب را برای تأمین نیازهای شما به این نقاط هدایت کرده است. علاوه بر این، برای زمین کوه‌هایی مستحکم ایجاد کرده تا آن را ثابت نگه دارند و از لغزش حفظ کنند.
وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ العذب و الاجاج و قیل بحر فارس و بحر الروم. و قیل العذب: جیحان و سبحان و دجلة و الفرات و النیل و الاجاج سائر البحار جعل اللَّه تعالی بینهما حاجِزاً ای مانعا، بلطیف قدرته علی وجه لا یشاهد و لا یعاین، یمنع اختلاط احدهما بالآخر أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ یفعل ما یشاء من هذه الافاعیل بَلْ أَکْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُونَ لانّهم لا یستدلّون فیعلموا.
هوش مصنوعی: بین دو دریا، یعنی دریای شیرین و شور، حائلی قرار داده شده است. برخی آن را دریای فارس و دریای روم می‌دانند. دریاهای شیرین شامل جیحون، سبحان، دجله، فرات و نیل هستند و سایر دریاها شور به حساب می‌آیند. خداوند با قدرت لطیف خود مانع اختلاط این دو نوع دریا شده است، به طوری که این مانع قابل مشاهده نیست و کسی نمی‌تواند آن را ببیند. آیا غیر از خدا، خدایی وجود دارد که بتواند چنین کارهایی انجام دهد؟ اما بیشتر مردم چنین واقعیاتی را نمی‌دانند چون به شواهد و نشانه‌ها توجه نمی‌کنند و به آنها استدلال نمی‌کنند تا حقیقت را دریابند.
أَمَّنْ یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ ای قل لهؤلاء المشرکین: أ هذه الاوثان التی تعبدونها الذین لا یسمعون دعاءکم و لا یقدرون علی اجابتکم خیر لکم أم اللَّه الذی یُجِیبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ المضطر المفتعل من الضرورة و هو المدفوع الی ضیق من الامر و قیل اصله من الاضرار، و هو القرب و التصاق الشی‌ء بالشی‌ء و معنی الآیة انّ هذا المضطر ان کان غریقا فی الماء انقذه، و ان کان غریقا فی الذنوب غفر له، و ان کان مریضا شفاه، و ان کان مبتلی عافاه، و ان کان محبوسا اطلقه، و ان کان مدیونا قضی دینه، و ان کان مکروبا فرّج کربه، وَ یَکْشِفُ السُّوءَ ای الضرّ و الشدائد وَ یَجْعَلُکُمْ خُلَفاءَ الْأَرْضِ یأتی بقوم بعد قوم و قرن بعد قرن، فکلّ قرن خلف لمن قبلهم. أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ ای هل یثبتون له شریکا یعینه قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ بالیاء قرائت ابی عمرو ای لا یتذکّرون الّا تذکّرا قلیلا، فیکون قلیلا منصوب علی انّه صفة مصدر محذوف. و قرأ الباقون بالتاء علی معنی: قل لهم یا محمد قَلِیلًا ما تَذَکَّرُونَ، و الکوفیون غیر ابی بکر یخفّفون الذّال.
هوش مصنوعی: آیا کسی هست که به دعا و درخواست مضطر پاسخ دهد؟ این سؤال به مشرکان میگوید که آیا آن بت‌های بی‌گفتار و ناتوان، که نمی‌توانند به شما جواب دهند و به کمک شما نیایند، بهتر از خداوندی هستند که در زمان اضطرار، دعای بندگانش را می‌شنود و به آنها پاسخ می‌دهد؟ مضطر به فردی اطلاق می‌شود که در شرایط سخت و ناگواری قرار دارد و نیاز به کمک دارد. معنی این آیه این است که اگر کسی در آب غرق شده باشد، خدا او را نجات می‌دهد، و اگر در گناهان غرق شده باشد، خدا او را می‌بخشد. همچنین اگر بیمار باشد، خدا او را شفا می‌دهد، و اگر دچار مشکل یا بندگی باشد، خدا او را آزاد می‌کند. خداوند قرض او را می‌پردازد و غم و اندوهش را برطرف می‌سازد. خداوند مشکلات و سختی‌ها را برطرف می‌کند و شما را جانشینان زمین قرار می‌دهد که به دنبال یکدیگر می‌آیید. آیا به غیر از خداوندی قوی، کسی وجود دارد که بتواند شما را یاری کند؟ این در حالی است که شما به سختی یاد می‌کنید و تنها یادآوری‌های کمی از این واقعیت دارید.
أَمَّنْ یَهْدِیکُمْ ای قل لهم یا محمد أ هذه الاوثان خیر لکم أم اللَّه الذی یرشدکم الی طریق البحر و البرّ فی ظلمات اللیل بما خلق لکم من القمر و النجوم و الرّیاح، وَ مَنْ یُرْسِلُ الرِّیاحَ قرأ ابن کثیر و حمزة و الکسائی: یرسل الریح. و قوله: بُشْراً فیه اربع قرءات ذکرناها فی سورة الاعراف بَیْنَ یَدَیْ رَحْمَتِهِ الرحمة هاهنا المطر أَ إِلهٌ مَعَ اللَّهِ تَعالَی اللَّهُ عَمَّا یُشْرِکُونَ جلّ و عظم من ان یکون له شریک او یکون معه اله.
هوش مصنوعی: آیا کسی هست که شما را هدایت کند؟ به آنها بگو، ای محمد، آیا این بت‌ها برای شما بهترند یا خداوندی که شما را به راه‌های دریا و خشکی هدایت می‌کند؟ این کار را در تاریکی شب با آنچه برای شما خلق کرده، مانند ماه و ستاره‌ها و بادها، انجام می‌دهد. و کسی که بادها را می‌فرستد... در اینجا، بارش باران رحمت الهی است. آیا خدایی به جز خداوند وجود دارد؟ پاک و بزرگ است خداوند از آنچه شریک می‌سازند و اینکه کسی بتواند او را شریک خود قرار دهد یا اینکه او با کسی دیگر خدا باشد.
أَمَّنْ یَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ یُعِیدُهُ یقال بدأ الخلق و ابدأ هم اذا وجدهم اوّل مرة، و اعادهم اوجدهم بعد اماتتهم، وَ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ من السماء بالمطر و من الارض بالنبات. قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ یعنی قل لهم إِنْ کُنْتُمْ تعلمون انّ مع اللَّه الها یفعل شیئا من ذلک او یقدر علیه فاظهروا افعاله و دلّوا علی قدرته إِنْ کُنْتُمْ تصدقون فی مقالتکم. بل هو صنع اللَّه الذی اتقن کلّ شی‌ء. ذکر فی هؤلاء الآیات الخمس و قال یبدأ و یهدی بلفظ المضارع بعد قوله: أَمَّنْ جَعَلَ الْأَرْضَ، لانّ بعض افعاله تقدّم و حصل مفروغا منه و بعضها یفعله حالا بعد حال کالمتصل الدائم.
هوش مصنوعی: کسی که آفرینش را آغاز می‌کند و سپس آن را دوباره زنده می‌سازد، گفته می‌شود که آفرینش را آغاز کرده و وقتی آنها را برای اولین بار می‌یابد، دوباره آنها را زنده می‌کند و این به معنای آن است که بعد از مرگشان، دوباره وجودشان را به وجود می‌آورد. همچنین کسی که به شما از آسمان و زمین روزی می‌دهد؛ از آسمان با باران و از زمین با گیاهان. بگو شواهد شما چیست؟ یعنی به آنها بگو اگر شما می‌دانید که با خدا الهی وجود دارد که چیزی از این کارها را انجام می‌دهد یا بر آن قادر است، پس عمل‌هایش را نشان دهید و بر قدرتش دلیلی بیاورید اگر در ادعای خود درست می‌گویید. بلکه این کار، ساخته خداوند است که هر چیزی را به خوبی خلق کرده است. در این آیات که ذکر شده، او آغاز می‌کند و هدایت می‌کند با استفاده از زمان حال، بعد از آنکه گفته شده "کسی که زمین را قرار داد"، زیرا برخی از کارهای او از قبل انجام شده و آماده است و برخی دیگر را در حال حاضر به طور مستمر انجام می‌دهد.
قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ، غیب اینجا علم رستخیز است.
هوش مصنوعی: بگو هیچکس در آسمان‌ها و زمین از غیب آگاه نیست، و منظور از غیب در اینجا، علم به رستخیز است.
قومی آمدند. و از رسول خدا پرسیدند که این رستخیز که تو ما را بآن می وعده دهی کی خواهد بود؟ جواب ایشان این آیت آمد یعنی که این غیب است و لا یعلم الغیب الّا اللَّه. و قیل الغیب ما یحدث و یکون فی غد قالت عایشه: من زعم انّه یعلم ما فی غد فقد اعظم علی اللَّه الفریة و اللَّه عزّ و جل یقول: قُلْ لا یَعْلَمُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ الْغَیْبَ إِلَّا اللَّهُ.
هوش مصنوعی: قومی از پیامبر خدا سوال کردند که روز قیامت که او به آنها وعده داده است، چه زمانی خواهد بود؟ پاسخ ایشان به این سوال در قالب یک آیه بود که به معنای این است که این موضوع در حیطه علم غیب قرار دارد و هیچ کس جز خداوند از آن آگاه نیست. همچنین گفته شده که علم غیب شامل اتفاقاتی است که در آینده خواهد افتاد. عایشه نیز گفت که کسانی که ادعا می‌کنند از آینده خبر دارند، بر خدا دروغ بسته‌اند. در قرآن آمده است که هیچکس در آسمان‌ها و زمین از علم غیب جز خداوند اطلاع ندارد.
منجّمی در پیش حجاج شد حجاج لختی سنگ ریزه در دست کرد و خود بر شمرد آن گه منجم را گفت بگوی تا در دست من سنگ ریزه چند است منجم حسابی که دانست بر گرفت و بگفت و صواب آمد حجاج آن بگذاشت و لختی دیگر سنگ ریزه ناشمرده در دست کرد گفت: این چندست منجم هر چند حساب میکرد جواب همه خطا می‌آمد. منجم گفت ایها الامیر اظنک لا تعرف عدد ما فی یدک. چنان ظن می برم که تو عدد آن نمیدانی حجاج گفت چنین است نمی‌دانم عدد آن، و چه فرق است میان این و آن. منجم گفت اوّل بار تو برشمردی و از حد غیب بدر آمد و اکنون تو نمیدانی و غیب است و لا یعلم الغیب الّا اللَّه.
هوش مصنوعی: منجمی در برابر حجاج حضور یافت. حجاج مدتی سنگ‌ریزه‌ای در دست گرفت و تعداد آن را شمرد. سپس به منجم گفت که بگو، در دست من چند سنگ‌ریزه است. منجم با حسابی که کرد، تعداد را گفت و جوابش صحیح بود. حجاج این را کنار گذاشت و مدتی دیگر سنگ‌ریزه‌هایی را که نشمرده بود در دست گرفت و پرسید: حالا این چندتاست؟ اما هر بار که منجم حساب میکرد، پاسخ اشتباه می‌شد. منجم گفت: ای امیر، گمان می‌کنم شما عدد سنگ‌ریزه‌هایی که در دست دارید را نمی‌دانید. حجاج اعتراف کرد که چنین است و نمی‌داند. منجم ادامه داد که شما اولین بار با شمارش به واقعیتی رسیدید و اکنون نمی‌دانید و این غیب است و فقط خداوند است که غیب را می‌داند.
وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ ای لا یعلمون متی ینشرون، ایّان حقیقتها: ایّ اوان فاختصر ثم ادغم.
هوش مصنوعی: آنها نمی‌دانند چه زمانی به برانگیخته می‌شوند. نمی‌دانند که حقیقتها چه زمانی آشکار خواهند شد. اکنون زمان آن است که مختصر بگویید و کلمات را در هم بیامیزید.
بَلِ ادَّارَکَ عِلْمُهُمْ فِی الْآخِرَةِ، ادرک بر وزن افعل قرائت مکی است و بصری و بَلِ هاهنا فی موضع ام، تأویلها ام ادرک علمهم فی الآخرة فیعلمون وقت قیامها.
هوش مصنوعی: بله، آگاهی و علم آنها درباره آخرت به درستی درک شده است. واژه "ادراک" به شکل خاصی در قرائت مکی خوانده می‌شود و در قرائت بصری نیز فرق دارد. در اینجا "بل" به معنای "اما" است و می‌توان به این شکل آن را تفسیر کرد که آیا علم آنها درباره آخرت آنها را به دانستن زمان قیام آن هدایت می‌کند یا نه.
معنی آنست که دانش ایشان در رستخیز رسید تا بدانند. که وقت آن کی خواهد بود؟
هوش مصنوعی: این به این معناست که دانش آنها درباره قیامت به حد کافی رسیده است تا بتوانند بفهمند که زمان آن چه زمانی خواهد بود.
و این استفهام بمعنی نفی است یعنی که نرسید و ندانند وقت آن. باقی قرّاء ادّارک خوانند و ادّراک و تدارک بمعنی یکسانست، و تأویلها ادرک علم المتقدّمین بعلم المتأخرین و استوی علمهم فی قیام الساعة انّه لا یعلم وقت قیامها الّا اللَّه، میگوید: دانشهای ایشان در کیی رستخیز همه درهم رسید بدانستند همه که نتوانند دانست بَلْ هُمْ فِی شَکٍّ مِنْها فی الدنیا، أی لم یحصلوا بالخوض الّا علی الشکّ فیها کقوله: إِنْ نَظُنُّ إِلَّا ظَنًّا وَ ما نَحْنُ بِمُسْتَیْقِنِینَ، بَلْ هُمْ مِنْها عَمُونَ ای من علمها جاهلون، واحده عم، اخبر اللَّه تعالی عن تردّد هم فی امر الساعة و انّ قصاراهم و غایتهم العمی فی ذلک.
هوش مصنوعی: این پرسش به معنای انکار است، به این معنا که کسی به زمان آن نرسیده و ندانسته است. دیگر خوانندگان به واژه "ادراک" اشاره کرده‌اند که "تدارک" و "ادراک" در معنای یکسان هستند. تفسیر آن به این صورت است که دانشهای پیشینیان با دانشهای پسینیان یکسان شده و در مورد زمان قیامت، تنها خداوند از آن آگاه است. میگوید: دانش آنها در مورد قیامت به گونه‌ای بوده که به درک کامل نرسیده‌اند و فقط در شک و تردید باقی مانده‌اند، مانند گفته‌ای که تصریح می‌کند: ما به جز ظن و گمان چیزی نمی‌دانیم و به یقین نرسیده‌ایم. به همین ترتیب، آنها از این موضوع نادان باقی مانده و در واقع نسبت به آن کور هستند. خداوند متعال از تردید آنها در مورد قیامت خبر داده و به آنها اشاره کرده که نهایت درک آنها در این زمینه به جهل و نادانی ختم می‌شود.
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی مشرکی مکة: أَ إِذا کُنَّا تُراباً أ نبعث اذا کنّا ترابا وَ آباؤُنا ای و تبعث آباؤنا بعد کونهم رفاتا و رمیما أَ إِنَّا لَمُخْرَجُونَ من قبورنا احیاء، هذا لا یکون. قرأ نافع إِذا کُنَّا مکسورة الالف، ائنا بالاستفهام، و قرأ ابن عامر و الکسائی أَ إِذا بهمزتین، اننا بنونین، الباقون بالاستفهام فیهما جمیعا.
هوش مصنوعی: کافران مکه می‌گویند: آیا وقتی که به خاک تبدیل شدیم، دوباره برانگیخته خواهیم شد؟ آیا پدران ما که به گرد و غبار تبدیل شده‌اند، دوباره زنده می‌شوند؟ آیا واقعاً ما از قبرهایمان زنده خواهیم شد؟ این غیرممکن است. نافع در اینجا «إذا کنا» را با الف تضعیف خوانده، در حالی که ابن عامر و کسایی «أَ إِذا» را با دو همزه و «إنّا» را با دو نون قرائت کرده‌اند. باقی نیز هر دو را با استفهام خوانده‌اند.
لَقَدْ وُعِدْنا هذا، ای هذا الذی یقوله محمد من البعث و القیامة و کذلک وعد آباؤنا من قبلنا فی الازمنة المتقدّمة ثمّ لم یبعثوا، إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ، الاساطیر الاحادیث التی لیست لها حقیقة.
هوش مصنوعی: ما قبلاً چنین وعده‌ای را شنیده‌ایم، این همان چیزی است که محمد درباره قیامت و رستاخیز میگوید و همچنین پدران ما در زمان‌های گذشته نیز چنین وعده‌هایی را داده بودند، اما آنها نیز برانگیخته نشدند. این چیزی جز افسانه‌های پیشینیان نیست، افسانه‌هایی که حقیقتی در آنها وجود ندارد.
قُلْ سِیرُوا فِی الْأَرْضِ فَانْظُرُوا کَیْفَ کانَ عاقِبَةُ الْمُجْرِمِینَ ای عاقبة امر الکافرین المکذّبین بالرسل المنکرین للبعث. تجدوا دیارهم خاویة و ابدانهم بائدة فاحذروا و لا تکذّبوا فیحلّ بکم مثل ما حلّ بهم. و قیل معنی الآیة اقرءوا القرآن فانّ احوالهم مذکورة فیه یغنکم عن التطواف فی الارض و البلاد.
هوش مصنوعی: سفر کنید در زمین و ببینید که سرانجام مجرمان چگونه بود. این در مورد عاقبت کافران و افرادی است که به پیامبران دروغ می‌گویند و به روز قیامت ایمان ندارند. شما خواهید دید که خانه‌هایشان خالی و بدن‌هایشان از بین رفته است. بنابراین مواظب باشید و دروغ نگویید، زیرا ممکن است عذاب مشابهی بر شما نیز نازل شود. همچنین گفته شده که معنای این آیه این است که قرآن را بخوانید، زیرا وضعیت آنها در آن ذکر شده و شما را از گشت و گذار در زمین و شهرها بی‌نیاز می‌کند.
وَ لا تَحْزَنْ عَلَیْهِمْ ای علی تکذیبهم فلست بمؤاخذ به و ذلک انّ النبی (ص) کان یخاف انّ اصرارهم علی الکفر لتفریط من جهته، فآمنه اللَّه منه. و قیل معناه لا تحزن علی ایذائهم ایاک، فسننصرک علیهم وَ لا تَکُنْ فِی ضَیْقٍ مِمَّا یَمْکُرُونَ فانّی اکفیکهم و اللَّه یعصمک من الناس. قرا ابن کثیر فِی ضَیْقٍ بکسر الضاد نزلت فی المستهزئین الذین اقتمسوا شعاب مکة و قد مضت قصّتهم.
هوش مصنوعی: و نگران آنها نباش، ای علی، به خاطر ردّ سخنانشان، زیرا تو به خاطر این موضوع مؤاخذه نخواهی شد. این به خاطر این است که پیامبر (ص) نگران بود که شاید ادامه‌ی کفر آنها به خاطر کوتاهی و سهل‌انگاری از جانب او باشد، اما خداوند او را از این نگرانی آسوده خاطر ساخت. برخی نیز گفته‌اند که معنی این جمله این است که نگران آزارهایی که به تو می‌رسانند، نباش، زیرا ما تو را بر آنها پیروز می‌کنیم و در دام طرح‌های آنها دچار تنگنا نشو، زیرا من تو را از آنها محافظت می‌کنم و خداوند تو را از دست مردم حفظ خواهد کرد. ابن کثیر روایت کرده که "در تنگنا" با کسر ضاد نازل شده و این آیه در مورد کسانی است که به مسخره‌کردن پیامبر پرداخته و در دره‌های مکه گرد آمده‌اند.
وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ ای متی یکون هذا الذی تعدنا من العذاب و البعث ان کنت تصدق فیما تقول.
هوش مصنوعی: آنها می‌پرسند: این وعده کی تحقق پیدا می‌کند؟ یعنی کی عذابی که به ما وعده داده‌اید و قیامت چه زمانی خواهد بود، اگر راست می‌گویی؟
قُلْ عَسی أَنْ یَکُونَ رَدِفَ لَکُمْ، ردف لکم و اردفکم و ردفکم بمعنی واحد، ای عسی ان یکون بعض العذاب قد دنا منکم و تبعکم و قرب منکم قرب الردیف من مردفه من القتل و الاسر و السّبی و السّنین و الجدب و البعض مدّخر لیوم البعث و النشور. و قیل الموت بعض من القیامة و جزء منها. و فی الخبر: من مات فقد قامت قیامته.
هوش مصنوعی: بگویید شاید عذابی به شما نزدیک شده باشد، مانند نزدیک بودن کسی که تعقیب می‌کند. این عذاب ممکن است از نوع مرگ، اسیر شدن، بی‌خانمانی و یا قحطی باشد و برخی از آنها تا روز رستاخیز محفوظ می‌مانند. همچنین گفته شده که مرگ جزئی از قیامت است و در روایت آمده است: کسی که بمیرد، قیامت او برپا شده است.
و قیل فی قوله: رَدِفَ ضمیر یعود الی الوعد و تقدیره: ردفکم الوعد، فعلی هذا یحسن الوقف علی رَدِفَ. ثم یقول: لَکُمْ بَعْضُ الَّذِی تَسْتَعْجِلُونَ.
هوش مصنوعی: در اینجا گفته شده است که ضمیر "ردف" به "وعد" باز می‌گردد و به نوعی به آن اشاره دارد. به عبارت دیگر، منظور این است که وعده‌ای برای شما وجود دارد. سپس ادامه می‌دهد که شما تنها بخشی از چیزی که انتظار دارید را به زودی دریافت خواهید کرد.
وَ إِنَّ رَبَّکَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ بترک المعاجلة بالعذاب علی المعاصی و لکن اکثر الناس لا یشکرون له فیستعجلون.
هوش مصنوعی: خداوند به مردم عطایایی دارد و به همین دلیل، عذاب فوری بر گناهان آنان نمی‌آورد، اما بیشتر مردم شکرگذار نیستند و همین باعث می‌شود که درخواست عذاب را بکنند.
وَ إِنَّ رَبَّکَ لَیَعْلَمُ ما تُکِنُّ صُدُورُهُمْ، ای ما تضمره و تستره وَ ما یُعْلِنُونَ، یظهرون من القول فلیس تأخیر العذاب عنهم لخفاء حالهم و لکن له وقت مقدّر.
هوش مصنوعی: خداوند به خوبی می‌داند که در دل‌ها و درون انسان‌ها چه می‌گذرد، چه چیزهایی را پنهان می‌کنند و چه چیزهایی را به زبان می‌آورند. تأخیر عذاب برای آنها به خاطر پنهان بودن حالشان نیست، بلکه این موضوع زمانی مشخص و معین دارد.
وَ ما مِنْ غائِبَةٍ فِی السَّماءِ وَ الْأَرْضِ ای ما من غائبة ممّا اخفاه عن خلقه و غیّبه عنهم من عذاب السّماء و الارض و القیامة إِلَّا فِی کِتابٍ مُبِینٍ فی اللوح المحفوظ و فی القضاء المحتوم. و قیل ما من فعلة او لفظة خافیة اخفاها اهل السّماوات و الارض الّا و هو بیّن فی اللوح المحفوظ. و قیل ما من فعلة او کلمة الّا هی عند اللَّه معلومة لیجازی بها عاملها. و قیل ما من حبّة خردل غائبة کقوله: إِنَّها إِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخْرَةٍ أَوْ فِی السَّماواتِ أَوْ فِی الْأَرْضِ یَأْتِ بِهَا اللَّهُ.
هوش مصنوعی: هیچ چیز مخفی در آسمان و زمین وجود ندارد، یعنی هیچ پدیده‌ای که خداوند از بندگانش پنهان کرده یا آن را از آنها دور نگه‌داشته، مانند عذاب‌های آسمانی و زمینی و وقایع قیامت، نیست مگر اینکه در کتابی روشن و در لوح محفوظ و قضا و قدر حتمی ثبت شده است. همچنین گفته شده که هیچ عمل یا کلمه‌ای نیست که در آسمان‌ها و زمین پنهان باشد مگر اینکه در لوح محفوظ واضح و روشن است. برای هر عمل یا کلمه‌ای خداوند آگاهی دارد تا به عمل‌کننده‌اش پاداش دهد. و همچنین هیچ دانه خردلی ناپیدا نیست، چنان‌که قرآن می‌فرماید: اگر هم وزن دانه‌ای از خردل باشد و در کوه یا در آسمان‌ها یا در زمین باشد، خداوند آن را می‌آورد.
إِنَّ هذَا الْقُرْآنَ یَقُصُّ عَلی بَنِی إِسْرائِیلَ، ای یبیّن لاهل الکتابین ما یختلفون فیه فیما بینهم من سرائر علومهم و سرایر انبیائهم و اخبار اوائلهم. و قیل المراد به ذکر عیسی و امّه و عزیر و ذکر محمد علیهم السلام فانّهم اختلفوا فیهم،و اللَّه بیّن امرهم و دینهم فی القران بیانا شافیا. و قیل یقصّ علیهم لو قبلوا و اخذوا به.
هوش مصنوعی: این قرآن به توضیح و روایت داستان‌های بنی اسرائیل می‌پردازد، به‌ویژه در مورد موضوعات و دانسته‌هایی که میان اهل کتاب اختلاف نظر وجود دارد. همچنین، اطلاعاتی از انبیاء و اخبار گذشته را ارائه می‌دهد. برخی بر این باورند که منظور از ذکر عیسی و مادرش، عزیر و محمد (علیهم‌السلام) این است که بین آنها اختلاف نظر وجود دارد و خداوند در قرآن به‌وضوح درباره وضعیت و دین آنها توضیح داده است. همچنین گفته شده که قرآن می‌تواند به آنها بگوید، اگر آنها آن را بپذیرند و به آن عمل کنند.
وَ إِنَّهُ لَهُدیً وَ رَحْمَةٌ ای و انّ القران لهدی من الضلالة و رحمة من العذاب لمن آمن به و عمل بما امر فیه. و انّما خصّهم به لاختصاصهم بالاهتداء و الانتفاع به، و هو نظیر قوله: وَ لا یَزِیدُ الظَّالِمِینَ إِلَّا خَساراً.
هوش مصنوعی: قرآن کریم راهنما و رحمت است. این کتاب هدایتگر انسان‌ها از گمراهی و نجات‌دهنده آنها از عذاب است، به شرطی که به آن ایمان بیاورند و طبق دستورات آن عمل کنند. این رحمت و هدایت فقط به کسانی اختصاص دارد که به راه درست می‌روند و از آن بهره می‌برند. این موضوع مشابه این بیان است که به ظالمین فقط زیان می‌افزاید.
إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بین بنی اسرائیل فی الدنیا بِحُکْمِهِ فیما حرّفوه من الکتاب و بدّلوه. و قیل یحکم القیامة فیجازی المحقّ بحقّه و المبطل بباطله. و قیل یقضی بالقتال و قد امر به. وَ هُوَ الْعَزِیزُ فلا یغالب، الْعَلِیمُ بما امر و نهی.
هوش مصنوعی: خداوند در دنیا میان بنی‌اسرائیل بر اساس حکمش قضاوت خواهد کرد، به ویژه در مورد آنچه که از کتاب (آسمانی) تحریف کرده و تغییر داده‌اند. گفته شده که در قیامت نیز قضاوت خواهد کرد و حق را به حق‌داران و باطل را به باطل‌کنندگان خواهد داد. همچنین ممکن است قضاوت از طریق جهاد باشد، چرا که خداوند به آن امر کرده است. او قدرتی بزرگ و بی‌نظیر دارد و به تمام امور و آنچه که فرمان داده یا نهی کرده، آگاه است.
فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ هو متعلق بقوله: إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ ای حکمه فی الکفار و هو امره ایاک بقتالهم. و اذا قضی سبحانه بذلک و امرک به فَتَوَکَّلْ عَلَی اللَّهِ فی محاربتهم و لا تحذر کثرتهم و شوکتهم ف إِنَّکَ عَلَی الْحَقِّ الْمُبِینِ ای فی رضی اللَّه و اتّباع امره فثق بالظفر من اللَّه و الغلبة علی الاعداء.
هوش مصنوعی: به خدا توکل کن، زیرا تو بر حق مشخصی هستی. این جمله به این معنا است که وقتی خداوند در مورد کفار حکمی صادر کند و به تو فرمان دهد که با آنها بجنگی، باید به فرمان او عمل کنی. وقتی خداوند چنین فرمانی صادر کند، به تو میگوید که بدون نگرانی از تعداد و قدرت دشمنان به او توکل کن. تو بر حق هستی و در مسیر رضای خدا و پیروی از او قدم برمی‌داری، بنابراین به پیروزی خداوند و غلبه بر دشمنان امیدوار باش.
میبدی