این سوره الفرقان مکّی است مگر سه آیت که بمدینه فرو آمد بقول ابن عبّاس و قتاده: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ تا آخر سه آیت. و این سوره سه هزار و هفتصد و سی و سه حرف است، و هشتصد و نود و دو کلمه و هفتاد و هفت آیت. و درین سوره دو آیت منسوخ است بآیت سیف بقول بعضی از مفسران یکی: وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً. دیگر آنست: وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً. و در فضیلت این سوره ابیّ کعب روایت کند از مصطفی (ص) قال: «من قرأ سورة الفرقان بعث یوم القیمة و هو مومن، انّ الساعة آتیة لا ریب فیها و انّ اللَّه یبعث من فی القبور و دخل الجنّة بغیر حساب».
قوله: تَبارَکَ ای تعالی و ارتفع و تکبر، قال الحسن: هو الذی تجی‌ء البرکة من قبله و البرکة هی الکثرة فی کل خیر. و قیل معناه دام و ثبت من لم یزل و لا یزال، و البروک الثبوت و منه البرکة لدوام الماء فیها و بقائه. معنی آنست که بزرگ است و بزرگوار، همیشه بود و هست و خواهد بود، لم یزل و لا یزال. تبارک لفظی است که جز اللَّه را نگویند و جز بلفظ ماضی استعمال نکنند. اذ لم یرد التوقیف.
الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ الفرقان هاهنا القرآن الفارق بین الحق و الباطل و الحلال و الحرام و الهدی و الضلال و الخطاء و الثواب، و هذا الاسم لا یختص بالقرآن فیجوز اطلاقه علی جمیع کتب اللَّه و قد سمی اللَّه التوریة فرقانا فی قوله: وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ، و کل شی‌ء فرّق بین شیئین فهو فرقان. مصدر جعل اسما، و یوم الفرقان هو یوم بدر فرق السیف فیه بین الحق و الباطل. و قوله: یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً معناه یبین لکم سبیلا و ینصرکم نصرا و یؤتکم فتحا یفرّق بین الحق و الباطل.
مفسّران گفتند عبد اینجا مصطفی (ص) است و فرقان قرآن و عالمین جن و انس که مصطفی (ص) بایشان مبعوث است. لیکون ضمیر عبد است، میگوید: بزرگوار است و با برکت و با عظمت آن خداوندی که قرآن فرو فرستاد بر بنده خویش محمد (ص)، جن و انس را آگاه کند از بعثت و نشور و عاقبت کار دنیا، و قیل: النذیر و المنذر المخبر بوقوع مکروه. و گفته‌اند لیکون ضمیر اللَّه است ای لیکون الذی نزّل الفرقان علی عبده، و هو اللَّه سبحانه للخلایق کلّها منذرا. و در وصف اللَّه منذر رواست که خود میگوید جل جلاله: إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ. جای دیگر گفت:نَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً، و باین تأویل بلفظ عبد جنس بندگان خواهد یعنی جمله رسولهای وی، و بفرقان جمله کتابهای او خواهد.
الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، لانّه الذی اوجدهما و خلقهما و اخرج منافعهما، وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً کما زعم النصاری، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ کما قال المشرکون و الثنویّة. و قیل معنی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً لم ینزّل احدا منزلة الولد، لانّ ما لا یجوز علی اللَّه علی الحقیقة لا یجوز علیه علی التشبیه. وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ ای کل شی‌ء یجوز وصفه بالخلق. و قیل اللفظ عام و المعنی لیس بعام، کقوله: وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ. فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً علی مقتضی الحکمة و تناسب بعضه الی بعض علی اعتدال.
و قیل خلق ما خلق علی مقدار یعرفه و لم یخلق شیئا علی سبیل سهو و غفلة. و قیل بین مدة بقائه و منتهی اجله. و قیل کتبه فی اللوح المحفوظ لطفا بالملائکة و ذلک انّهم ینظرون فیه فیصرفون فیما وکلّوا به علی حسب ما یجدونه فیه.
وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ الواو ضمیر الکفار و هم مندرجون فی قوله للعالمین. آلِهَةً لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ لانّها موات و جمادات منحوتة مصنوعة وَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً ای دفع ضرّ و لا جرّ منفعة، وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً اماتة وَ لا حَیاةً ای احیاء وَ لا نُشُوراً احیاء بعد الموت و المعنی کیف ترکوا عبادة اللَّه الذی یملک هذه الاشیاء و اشتغلوا بعبادة من لا یملک شیئا منها.
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی النضر بن الحارث: إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ، ای ما هذا القرآن الّا کذب اختلقه محمد (ص)، وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ یعنی الیهود ای هم یلقون اخبار الامم الیه و هو یکسوها عبارته. و قیل هم جبر و یسار و عداس عبید کانوا بمکة من اهل الکتاب، فزعم المشرکون انّ محمدا (ص) یاخذ منهم. قال اللَّه تعالی فَقَدْ جاؤُ یعنی قائلی هذه المقالة ظُلْماً وَ زُوراً ای بظلم و زور، فلمّا حذف الباء انتصب و قیل فقد جاءوا بهذا القول ظلما و زورا ای ظلموا فیما قالوا و زوروا، فالتزویر الکذب فی الشهادة و الحدیث و قیل المزوّر من الکتاب ما زید فیه و نقص.
وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ یعنی النضر بن الحارث کان یقول انّ هذا القرآن لیس من اللَّه و انّما هو مما سطره الاولون مثل حدیث رستم و اسفندیار، اکْتَتَبَها یعنی انتسخها محمد (ص) من جبر و یسار و عداس، و معنی اکتتب استکتب ای طلب ان یکتب له لانّه کان (ص) لا یکتب. و روی عن الشعبی قال: «ما مات النبی (ص) حتی کتب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ اراد به قبل الوحی و الصحیح انّه لم یکن یکتب قبل الوحی و لا بعد الوحی.
و قیل اکتتبها یعنی جمعها من قولهم: کتبت الشی‌ء ای جمعته، فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ ای تقرء علیه بُکْرَةً وَ أَصِیلًا یعنون انه یختلف الی من یعلمه بالغداة و العشیّ، قال اللَّه عزّ و جل ردّا علیهم.
قُلْ أَنْزَلَهُ یعنی القرآن الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ ای الغیب فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، یعلم بواطن الامور. فقد انزله یعنی القرآن علی ما یقتضیه علمه بباطن الامور، إِنَّهُ کانَ غَفُوراً لمن تاب رَحِیماً بمن آمن.
وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یعنون محمدا (ص) یَأْکُلُ الطَّعامَ کما نأکل نحن، وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ، یلتمس المعاش کما نمشی، فلا یجوز ان یمتاز عنّا بالنبوّة، و کانوا یقولون له: لست انت بملک و لا ملک: لست بملک لانک تأکل و الملک لا یأکل، و لست بملک لانّ الملک لا یتسوّق و انت تتسوّق و تتبذل. و ما قالوه فاسد، لانّ اکله الطعام لکونه آدمیا و مشیه فی الاسواق لتواضعه و کان ذلک صفة له و شی‌ء من ذلک لا ینافی النبوّة.
لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ یصدّقه فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً داعیا.
أَوْ یُلْقی إِلَیْهِ کَنْزٌ من السماء ینفقه فلا یحتاج الی التصرّف فی طلب المعاش.
قال الحسن: و اللَّه ما زواها عن نبیّه الا اختیارا و لا بسطها لغیره الا اغترارا. أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ ای بستان یَأْکُلُ مِنْها. قرأ حمزه و الکسائی ناکل بالنون ای ناکل نحن منها لتکون له علینا فضیلة بان ناکل من جنة.
و قیل تظهر له جنّة فی مکة مثمرة نأکل من ثمرها فنکون یاکلنا منها ابعد من الریب. و قرأ الباقون یاکل منها بالیاء. و الوجه ان الضمیر فیه یعود الی النبی (ص)، ای یاکل منها، فهو یختص باکله منها، فیکون له تمیز فی المأکل. وَ قالَ الظَّالِمُونَ یعنی کفار قریش، و قیل عبد اللَّه بن زبعری: إِنْ تَتَّبِعُونَ ای ما تطیعون إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً سحر فجنّ، و قیل مسحورا مخدوعا مصروفا عن الحق . و قیل المسحور هاهنا هو المسحّر و المسحّر هو المعلّل بالطعام و الشراب. و قیل مسحورا یعنی بشرا له سحر ای رئة یعنی بشرا مثلکم.
قوله: انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ ای وصفوک بغیر وصفک، فَضَلُّوا الهدی، فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا الی الرشاد. و قیل فضلّوا ای اخطاؤا فی التشبیه حیث ناقضوا، فمرّة یقولون هو بلیغ فصیح یتقوّل القرآن من نفسه و یفتریه و مرّة یقولون مجنون، و مرّة ساحر، و مرّة مسحور، فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا ای لا حجة و برهان علی ما یقولون.
فاخبر اللَّه سبحانه انّهم متمسّکون بالجهل و الضلال، عادلون عن الرشد و الصواب، و هم مع ذلک کانوا مکلّفین بقبول الحق. فثبت انّ الاستطاعة التی یحصل بها الضلال غیر الاستطاعة التی یحصل بها الهدی و الایمان.
قوله تعالی تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ الذی قالوا و افضل من الکنز و البستان الذی ذکروا. و قیل خیرا من المشی فی الاسواق و طلب المعاش. ثم بیّن ذلک الخیر فقال: جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً.
روی انّها الف قصر من لؤلؤ علی شط الکوثر و کل بناء مطول من الحجارة عند العرب قصر کائنا ما کان. قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو بکر و یجعل برفع اللام علی الاستیناف و القطع عمّا قبله، و لا یمتنع ان یکون ما یعطف علی جواب الشرط جملة مستانفه، لانّ الجمل التی تکون من الابتداء و الخبر تقع فی جواب الشرط نحو قوله تعالی: مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ و قوله: وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ، و قرأ الباقون و یجعل بجزم اللام، و الوجه انّه عطف علی موضع جعل و هو جواب قوله: إِنْ شاءَ، و موضع جواب الشرط جزم، فجزم المعطوف علیه حملا علی الموضع، کانّه قال ان یشأ یجعل لک خیرا من ذلک و یجعل لک قصورا. و قیل ان شاء هاهنا واجب کقوله فی سورة الفتح لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ و قیل ان شاء بمعنی قد شاء، و هو جل جلاله فاعله فتکون الجنات و القصور فی الجنة علی ما وصفناه.
ابن عباس گفت: چون کافران گفتند: ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ الایه، رضوان خازن بهشت از آسمان فرو آمد بفرمان اللَّه و با وی سفطی بودی از نور، گفت: یا محمد (ص) اللَّه میگوید اینک کلید خزائن دنیا بتو فرستادم با رضوان، اگر خواهی اختیار کن و آنچه تراست به نزدیک من و ترا ساخته‌ام از نعیم بهشت بدان که در آن نقصان نیارم باندازه پر پشه‌ای. مصطفی (ص) گفت با رضوان: مرا بخزاین دنیا و زینت دنیا حاجت نیست، «الفقر احبّ الیّ و ان اکون عبدا شکورا صابرا.
فقال رضوان: «اصبت اصاب اللَّه بک». خیثمة بن عبد الرحمن گفت: چون کافران از بهر وی کنز و قصر خواستند، مصطفی گفت: «اللّهم اعطنیها فی الآخرة»، بار خدایا این کنزها و قصرها در بهشت خواهم. پس این آیت بر وفق سؤال وی فرو آمد. و عن ابی امامة عن النبی قال: «عرض علیّ ربّی لیجعل لی بطحاء مکة ذهبا فقلت لا یا رب و لکن اشبع یوما و اجوع یوما، فاذا جعت تضرّعت الیک و ذکرتک و اذا شبعت حمدتک و شکرتک.
و عن عایشه قالت قال رسول اللَّه (ص): «لو شئت لسارت معی جبال الذهب جاءنی ملک فقال انّ ربک یقرئک السلام و یقول: ان شئت نبیا عبدا و ان نبیا ملکا فنظرت الی جبرئیل فاشار الیّ ان ضع نفسک. قلت نبیا عبدا». قالت فکان رسول اللَّه (ص) بعد ذلک لا یأکل متکئا یقول: «أ أکل کما یأکل العبد و اجلس کما یجلس العبد».
بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ ای ما یمنعهم من الایمان بک ما ذکروه من فقرک و مشیک فی السوق، انّما یمنعهم تکذیبهم بالقیامة و البعث و النشور. ثم اوعدهم فقال: وَ أَعْتَدْنا ای هیّأنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ بالبعث و النشور و الثواب و العقاب سَعِیراً نارا موقدة، فعیل بمعنی مفعول.
إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ، قال الکلبی و السدیّ من مسیرة عام. و قیل من مسیرة مائة سنة.
روی عن رسول اللَّه انه قال: «من کذّب علیّ متعمدا فلیتبوّء بین عینی جهنم مقعده. فشقّ ذلک علی اصحابه فقالوا: «یا رسول اللَّه نحدّث عنک الحدیث نزید و ننقص»: قال: «لیس ذا اعنی انّما اعنی الذی یکذّب علیّ متجرّئا یطلب به شین الاسلام».
قالوا: «یا رسول اللَّه انّک قلت بین عینی جهنم و هل لها من عین»؟ قال: «نعم أ لم تسمعوا قال اللَّه تعالی: إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ.
و قیل اذا رأتهم زبانیتها سمعوا لها تغیّظا غلیانا، کالغضبان اذا غلی صدره من الغضب، و قیل معناه سمعوا لها زفیرا و رأوا لها تغیّظا کقول الشاعر:
و رأیت زوجک فی الوغی
متقلدا سیفا و رمحا
ای حاملا رمحا. و قیل سمعوا صوت لهبها و اشتعالها. و فی الحدیث: «انّ جهنم لتزفّر زفرة لا ینفی ملک و لا نبی الّا یخرّ ترعد فرائصه، حتی انّ ابراهیم (ع) لیجثو علی رکبته، و یقول یا رب، لا اسألک الیوم الّا نفسی».
و الزفیر حسیس النار و هو صوتها.
و قیل الزفیر صوت یسمع من جوف المتغیّظ کصوت الحمار اذا همّ بالنهیق.
وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها. ای من النار مَکاناً ضَیِّقاً یعنی من مکان ضیّق. قال ابن عباس: یضیق علیهم کما یضیق الزجّ فی الرمح، و سئل رسول (ص) عن هذه الایة فقال: و الذی نفسی بیده انهم یستکرهون فی النار کما یستکره الوتد فی الحائط.
و عن ابن عباس اذا القوا فی باب من ابواب جهنم تضایق علیهم کتضایق الزجّ فی الرمح. فالاسفلون یرفعهم اللهب، و الاعلون یخفضهم اللهب. فیزدحمون فی تلک الأبواب الضیّقة. قرأ ابن کثیر ضیقا ساکنة الیاء، و الوجه انّه مخفّف من ضیق بالتثقیل کهین و لین اذا خفّفا من هیّن و لیّن و لهما لغتان. و قرأ الباقون ضیّقا مشدّدة الیاء و هو فیعل من الضیق و هو وصف للمکان و هو الاصل الذی خفّف منه ضیق. مُقَرَّنِینَ یعنی مصفّدین، قد قرنت ایدیهم الی اعناقهم فی الاغلال. و قیل مقرّنین مع الشیاطین الذین اضلّوهم لیکونوا قرناءهم فی العذاب کما کانوا قرناء هم فی الکفر. دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً الثبور المصدر ای یقولون ثبرنا ثبورا. و قیل هو دعاؤهم بالنّدم: یا ثبوراه! یا ویلتاه! و الثبور الهلاک کانّهم قالوا یا هلاکاه. و فی الحدیث: «اول من یکسی من اهل النار ابلیس ثوبا من نار یوضع علی حاجبیه فیقدم حزبه و هو یقول و اثبوراه و یجیبونه واثبورهم فتقول لهم الملایکة: لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً، ای هلاککم اکثر من ان تدعوا مرة واحدة فادعوا ادعیة کثیرة.
قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ ای الذی ذکرت من صفة النار و اهلها خیر؟ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً ثوابا وَ مَصِیراً مرجعا.
لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ من النعیم خالِدِینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا. ای مسئولا انجازه و ذلک انّ المؤمنین سألوا ربهم فی الدنیا حین قالوا: آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ، کان اعطا اللَّه المؤمنین جنة الخلد، وعدا وعدهم علی طاعتهم ایّاه فی الدنیا و مسئلتهم ایّاه.
و قیل وعدا مسئولا ای تسئله الملائکة لهم، لانّ الملائکة قالوا: رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ. و قیل مسئولا واجبا لانّ الکریم اذا سئل یری الاجابة واجبة. قال ابن عباس: وعدهم الجزاء فسألوه الوفاء و کل واجب مسئول و ان لم یسئل.
وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ ای اذکر یوم نحشرهم. قرأ ابن کثیر و ابو جعفر و یعقوب و حفص یحشرهم بالیاء و الباقون بالنون. وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ. یعنی عزیرا و المسیح و الملایکة. و قیل یعنی الاصنام. «فیقول» قرأ ابن عامر فنقول بالنون، و الآخرون بالیاء. أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ؟ اخطاؤا الطریق، و هذا الاستفهام توبیخ للعابدین کقوله لعیسی (ع) أ أنت قلت للناس؟.
قالُوا سُبْحانَکَ تنزیها لک عن ان یعبد ملک غیرک، و فیه قولان: احدهما انّ هذا کلام الاصنام، ینطقها اللَّه کما ینطق الاعضاء فیقولون: ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ. مفسران را در معنی این آیت دو قول است: یک قول آنست که این خطاب برستخیز با اصنام بود که معبود مشرکان‌اند. رب العزة ایشان را زنده گرداند و در ایشان نطق آفریند بقدرت خویش، تا بی‌آلت کلام سخن گویند، هم چنان که در اعضای آدمی نطق آفریند تا بی‌آلت کلام گویا شوند. با ایشان گوید: أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ و معنی این سؤال توبیخ عابدان است و مشرکان، تا چون معبودان خویش را بینند که از ایشان بیزاری جویند، و تبرّی نمایند و بریشان لعنت کنند، حسرت ایشان بیشتر باشد و عذاب ایشان سخت‌تر. چون رب العزة با ایشان این خطاب کند ایشان گویند: «سبحانک» پاکی و بی‌عیبی ترا. ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ ای ما کان لنا کلام فکیف امرناهم بطاعتنا. و قیل ما کان ینبغی لنا ان نعبد غیرک لانّا تحت قبضک، فکیف ندعوا غیرنا الی عبادتنا. سزا نبود ما را که پرستگاران داشتیمی و ما معبود بودیمی فرود از تو. ما جماد بودیم. بی‌زبان و بی‌سخن بودیم، چون توانستیمی کسی را بر طاعت و عبادت خویش داشتن؟ قول دیگر آنست که این خطاب با عزیر و مسیح و فریشتگان رود: اللَّه میگوید ایشان را: أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ. ایشان گویند: سُبْحانَکَ ما کانَ یَنْبَغِی لَنا یعنی للملائکة و عبدة الملایکة و الانبیاء و عبدة الانبیاء، و لا لاحد من الخلق ان یتّخذ من دون اللَّه ولیا. هذا کما یقول لک الرجل: شتمنی اخوک فتقول لیس لنا ان نشتمک، فیدخل البری علی الجانی. معنی آنست که سزا نبود ما را و نه فریشتگان و نه عبده ایشان نه پیغامبران و نه عبده ایشان و نه هیچکس از عالمیان که فرود از اللَّه خداوندی و یاری گیرند. و روا باشد که اولیاء اینجا عبده باشند، یعنی ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ عبادا یعبدوننا مِنْ دُونِکَ او نرضی هذا. سزا نبود ما را که پرستگاران گیریم و داریم فرود از تو، یا خود را پسندیم که معبود ایشان باشیم. و قرأ ابو جعفر ان نتّخذ بضم النون و فتح الخاء علی ما لم یسمّ فاعله، فیکون من الثانی صلة، یعنی ان نتخذ من دونک اولیاء و العرب تدخل من علی المفعول الاول و لا تدخل علی المفعول الثانی، یقال ما اتخذت من احد ولیّا، و لا یقال ما اتخذت احدا من ولیّ. وَ لکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ فی الدنیا بطول العمر و الصحة و النعمة، حَتَّی نَسُوا الذِّکْرَ ای ترکوا الموعظة و الایمان و القرآن. و قیل ابطرتهم نعمتک فنسوا بها ذکرک. و التمتّع دوام اللذة بالشی‌ء وَ کانُوا قَوْماً بُوراً هلکی، غلب علیهم، الشقاوة و الخذلان، یقال رجل بائر و قوم بور و اصله من البوار و هو الکساد و الفساد و منه بوار السلعة و هو کسادها، و منه قول النبی (ص) «نعوذ باللّه من بوار الایم.
و قیل هو اسم مصدر کالزور یستوی فیه الواحد و الاثنان و الجمع و المذکر و المؤنث.
فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ، هذا خطاب مع المشرکین العابدین الاوثان، ای کذبکم المعبودون بِما تَقُولُونَ انّهم آلهة. و قیل کذّبوکم فیما تدعون من قولکم ربّنا هؤلاء اضلّونا. قرأ قنبل عن ابن کثیر بما یقولون فما یستطیعون بالیاء فیهما، و الوجه انّ الفعل للشرکاء، و المعنی کذّبکم شرکاؤکم الذین کنتم تعبدونهم بما یقولون، ای بقولهم، و ما مصدریة، و قولهم هو الذی اجابوا به الکفار و هو ما کنتم ایانا تعبدون. و قوله: فَما تَسْتَطِیعُونَ ای فما یستطیع الشرکاء المعبودون «صرفا» لعذاب اللَّه عنکم وَ لا نَصْراً لکم، و قرأ الباقون و ابو بکر عن عاصم بما تقولون بالتاء فما یستطیعون بالیاء، ای کذّبوکم بقولکم ای فی قولکم انّهم شرکاء و انّهم آلهة. و قیل فی قولکم ربّنا هؤلاء اضلّونا و قوله فما یستطیعون اخبار عن المعبودین علی ما سبق. قول اینجا مضمرست یعنی که اللَّه گوید مشرکان را که بت پرستیدند اکنون شما را دروغ‌زن کردند بآنچه گفتید که اینان خدایان‌اند و ایشان ما را گم راه کردند، فَما تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً اکنون آن معبودان نتوانند که عذاب از شما بگردانند و نه شما را بکار آیند. و قرأ حفص عن عاصم: بما تقولون فما تستطیعون بالتاء فیهما یعنی فما تستطیعون ایّها المشرکون ان تصرفوا عن انفسکم ما یحلّ بکم من العذاب، و لا ان تنصروا انفسکم بمنعه عنها. و قال بعض المفسّرین فی قوله: فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ هذا خطاب للنبی و المؤمنین ای الکفار کذّبوکم بما تقولون من التوحید و نبوّة محمد و سایر الانبیاء فما یستطیعون، ای هؤلاء الکفّار یا محمد صَرْفاً لک عن الحقّ الذی انت علیه وَ لا نَصْراً لانفسهم من البلاء الذی استوجبوه بتکذیبهم ایّاک. قوله: وَ مَنْ یَظْلِمْ» ای من یشرک مِنْکُمْ نُذِقْهُ عَذاباً کَبِیراً ای نعذّبه عذابا شدیدا.
برگردان به زبان ساده
این سوره الفرقان مکّی است مگر سه آیت که بمدینه فرو آمد بقول ابن عبّاس و قتاده: وَ الَّذِینَ لا یَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ تا آخر سه آیت. و این سوره سه هزار و هفتصد و سی و سه حرف است، و هشتصد و نود و دو کلمه و هفتاد و هفت آیت. و درین سوره دو آیت منسوخ است بآیت سیف بقول بعضی از مفسران یکی: وَ إِذا خاطَبَهُمُ الْجاهِلُونَ قالُوا سَلاماً. دیگر آنست: وَ إِذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً. و در فضیلت این سوره ابیّ کعب روایت کند از مصطفی (ص) قال: «من قرأ سورة الفرقان بعث یوم القیمة و هو مومن، انّ الساعة آتیة لا ریب فیها و انّ اللَّه یبعث من فی القبور و دخل الجنّة بغیر حساب».
هوش مصنوعی: سوره فرقان، سوره‌ای مکی است به جز سه آیه که در مدینه نازل شده‌اند. این سوره شامل سه هزار و هفتصد و سی و سه حرف، هشتصد و نود و دو کلمه و هفتاد و هفت آیه است. در این سوره دو آیه وجود دارد که با آیه سیف نسخ شده است. برخی مفسران اشاره کرده‌اند که یکی از این آیات، آیه‌ای است که در مورد برخورد با جاهلان صحبت می‌کند و دیگری به برخورد با لغو مربوط می‌شود. درباره فضیلت این سوره، ابی‌کعب از پیامبر (ص) نقل کرده که کسی که این سوره را بخواند، روز قیامت به عنوان مؤمن برانگیخته می‌شود و تأکید شده که قیامت حتمی است و خداوند کسانی را که در قبر هستند، زنده می‌کند و آنها بدون حساب وارد بهشت می‌شوند.
قوله: تَبارَکَ ای تعالی و ارتفع و تکبر، قال الحسن: هو الذی تجی‌ء البرکة من قبله و البرکة هی الکثرة فی کل خیر. و قیل معناه دام و ثبت من لم یزل و لا یزال، و البروک الثبوت و منه البرکة لدوام الماء فیها و بقائه. معنی آنست که بزرگ است و بزرگوار، همیشه بود و هست و خواهد بود، لم یزل و لا یزال. تبارک لفظی است که جز اللَّه را نگویند و جز بلفظ ماضی استعمال نکنند. اذ لم یرد التوقیف.
هوش مصنوعی: تسبیح و ستایش ویژه‌ای که به خداوند تعلق دارد، نشان‌دهنده بزرگی و بلندی مرتبه اوست. الحسن گفته است که برکت از سوی او می‌آید و برکت به معنای کثرت در هر خیری است. همچنین، گفته شده که معنا می‌دهد استمرار و ثبات ازلی خداوندی که هیچ‌گاه از بین نمی‌رود. درواقع، این واژه به بزرگی و عظمت او اشاره دارد؛ او همیشه بوده، هست و خواهد بود. کلمه‌ی تبارک به جز خداوند به کسی اطلاق نمی‌شود و فقط در قالب زمان گذشته به کار می‌رود، زیرا نیازی به کنایه ندارد.
الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ الفرقان هاهنا القرآن الفارق بین الحق و الباطل و الحلال و الحرام و الهدی و الضلال و الخطاء و الثواب، و هذا الاسم لا یختص بالقرآن فیجوز اطلاقه علی جمیع کتب اللَّه و قد سمی اللَّه التوریة فرقانا فی قوله: وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسی وَ هارُونَ الْفُرْقانَ، و کل شی‌ء فرّق بین شیئین فهو فرقان. مصدر جعل اسما، و یوم الفرقان هو یوم بدر فرق السیف فیه بین الحق و الباطل. و قوله: یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً معناه یبین لکم سبیلا و ینصرکم نصرا و یؤتکم فتحا یفرّق بین الحق و الباطل.
هوش مصنوعی: این پاراگراف به بیان مفهوم واژه "فرقان" می‌پردازد. "فرقان" به معنای کتابی است که بین حق و باطل، حلال و حرام، هدایت و گمراهی، و خطا و پاداش تمییز قائل می‌شود، و در اینجا این عبارت به قرآن اشاره دارد. همچنین این واژه به دیگر کتابهای آسمانی نیز اطلاق می‌شود. در تاریخ، روز بدر به عنوان "روز فرقان" شناخته می‌شود، زیرا در آن روز جدایی روشنی بین حق و باطل ایجاد شد. در نهایت، اشاره شده که خداوند به مؤمنان کمک می‌کند تا راه حق را بشناسند و پیروزی و نصرتی به آنها عطا کند که بین حق و باطل تفکیک ایجاد کند.
مفسّران گفتند عبد اینجا مصطفی (ص) است و فرقان قرآن و عالمین جن و انس که مصطفی (ص) بایشان مبعوث است. لیکون ضمیر عبد است، میگوید: بزرگوار است و با برکت و با عظمت آن خداوندی که قرآن فرو فرستاد بر بنده خویش محمد (ص)، جن و انس را آگاه کند از بعثت و نشور و عاقبت کار دنیا، و قیل: النذیر و المنذر المخبر بوقوع مکروه. و گفته‌اند لیکون ضمیر اللَّه است ای لیکون الذی نزّل الفرقان علی عبده، و هو اللَّه سبحانه للخلایق کلّها منذرا. و در وصف اللَّه منذر رواست که خود میگوید جل جلاله: إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ. جای دیگر گفت:نَّا أَنْذَرْناکُمْ عَذاباً قَرِیباً، و باین تأویل بلفظ عبد جنس بندگان خواهد یعنی جمله رسولهای وی، و بفرقان جمله کتابهای او خواهد.
هوش مصنوعی: مفسرها گفته‌اند که در این آیه، واژه «عبد» به پیامبر اسلام اشاره دارد و «فرقان» به قرآن و «عالمین» به انسان‌ها و جن‌ها که پیامبر به سوی آنها مبعوث شده است. ضمیر «عبد» به این معناست که خدای بزرگ و با برکت، قرآن را بر بنده‌اش محمد نازل کرده تا انسان‌ها و جن‌ها را از بعثت و قیامت و عاقبت کار دنیا آگاه کند. همچنین، گفته شده که ممکن است «لیکن» به خداوند اشاره داشته باشد، به این معنی که او برای همه موجودات، هشداردهنده است. در وصف خداوند، اصل هشداردهنده بودن او نیز درست است، چرا که خود او میگوید: «ما هشداردهندگان هستیم». در جای دیگری نیز میگوید: «ما شما را از عذابی نزدیک هشدار دادیم». بنابراین، این تفسیر می‌تواند به بندگان و رسل او اشاره کند و «فرقان» نیز به تمام کتاب‌هایش تعلق دارد.
الَّذِی لَهُ مُلْکُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، لانّه الذی اوجدهما و خلقهما و اخرج منافعهما، وَ لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً کما زعم النصاری، وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ شَرِیکٌ فِی الْمُلْکِ کما قال المشرکون و الثنویّة. و قیل معنی لَمْ یَتَّخِذْ وَلَداً لم ینزّل احدا منزلة الولد، لانّ ما لا یجوز علی اللَّه علی الحقیقة لا یجوز علیه علی التشبیه. وَ خَلَقَ کُلَّ شَیْ‌ءٍ ای کل شی‌ء یجوز وصفه بالخلق. و قیل اللفظ عام و المعنی لیس بعام، کقوله: وَ أُوتِیَتْ مِنْ کُلِّ شَیْ‌ءٍ. فَقَدَّرَهُ تَقْدِیراً علی مقتضی الحکمة و تناسب بعضه الی بعض علی اعتدال.
هوش مصنوعی: آنکه مالک آسمان‌ها و زمین است، زیرا اوست که آنها را به وجود آورده و خلق کرده و بهره‌هایشان را نمایان ساخته است. او فرزندی نداشته است، چنان‌که نصاری بر این باورند، و هیچ شریک یا همسری در ملک خود ندارد، به مانند ادعای مشرکان و ثنوی‌ها. گفته‌اند که اینکه «فرزندی نگرفته» به این معناست که هیچکس را به مقام فرزند داشتن نرسانده است، زیرا آنچه بر خدا جایز نیست در حقیقت، بر او در تشبیه هم جایز نخواهد بود. و همه چیز را خلق کرده است، به این معنی که هر چیزی که می‌توان آن را به وصف خلق توصیف کرد. همچنین گفته شده که لفظ عمومی است و معنی‌اش عمومی نیست، مانند جمله‌ای که میگوید: «و از هر چیزی برخوردار گشته است». بنابراین، او همه چیز را به گونه‌ای متناسب و بر اساس حکمت خاصی تقدیر کرده که ارتباط و تعادل میان آنها برقرار باشد.
و قیل خلق ما خلق علی مقدار یعرفه و لم یخلق شیئا علی سبیل سهو و غفلة. و قیل بین مدة بقائه و منتهی اجله. و قیل کتبه فی اللوح المحفوظ لطفا بالملائکة و ذلک انّهم ینظرون فیه فیصرفون فیما وکلّوا به علی حسب ما یجدونه فیه.
هوش مصنوعی: گویند خداوند همه چیز را بر اساس اندازه و مقدار مشخصی آفریده و هیچ چیزی را به طور تصادفی و بدون دقت نمی‌سازد. همچنین گفته شده که او برای هر موجودی مدتی برای بقای آن تعیین کرده و پایان عمر آن را مشخص کرده است. علاوه بر این، گفته می‌شود که خداوند سرنوشت‌ها را در لوح محفوظ نوشته تا فرشتگان بتوانند به آن نگاه کنند و بر اساس آنچه در آن نوشته شده، مأموریت‌های خود را انجام دهند.
وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ الواو ضمیر الکفار و هم مندرجون فی قوله للعالمین. آلِهَةً لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً وَ هُمْ یُخْلَقُونَ لانّها موات و جمادات منحوتة مصنوعة وَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ ضَرًّا وَ لا نَفْعاً ای دفع ضرّ و لا جرّ منفعة، وَ لا یَمْلِکُونَ مَوْتاً اماتة وَ لا حَیاةً ای احیاء وَ لا نُشُوراً احیاء بعد الموت و المعنی کیف ترکوا عبادة اللَّه الذی یملک هذه الاشیاء و اشتغلوا بعبادة من لا یملک شیئا منها.
هوش مصنوعی: کافران به جای خداوند، موجوداتی را به عنوان معبود انتخاب کردند که هیچ چیزی خلق نمی‌کنند و خودشان نیز خلق‌شده‌اند. این موجودات نه توانایی آسیب زدن به خود را دارند و نه می‌توانند به خود سودی برسانند. آنها نه می‌توانند کسی را بمیرانند و نه می‌توانند کسی را زنده کنند، و همچنین نمی‌توانند انسان‌ها را پس از مرگ احیا کنند. حال سوال این است که چگونه آنها عبادت خداوند، که مالک همه این امور است، را ترک کرده و به عبادت موجوداتی می‌پردازند که هیچ‌گونه اختیاری ندارند؟
وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا یعنی النضر بن الحارث: إِنْ هَذا إِلَّا إِفْکٌ افْتَراهُ، ای ما هذا القرآن الّا کذب اختلقه محمد (ص)، وَ أَعانَهُ عَلَیْهِ قَوْمٌ آخَرُونَ یعنی الیهود ای هم یلقون اخبار الامم الیه و هو یکسوها عبارته. و قیل هم جبر و یسار و عداس عبید کانوا بمکة من اهل الکتاب، فزعم المشرکون انّ محمدا (ص) یاخذ منهم. قال اللَّه تعالی فَقَدْ جاؤُ یعنی قائلی هذه المقالة ظُلْماً وَ زُوراً ای بظلم و زور، فلمّا حذف الباء انتصب و قیل فقد جاءوا بهذا القول ظلما و زورا ای ظلموا فیما قالوا و زوروا، فالتزویر الکذب فی الشهادة و الحدیث و قیل المزوّر من الکتاب ما زید فیه و نقص.
هوش مصنوعی: کافرانی مانند نضر بن حارث می‌گویند که این قرآن چیزی جز دروغی ساخته نشده است، و ادعا می‌کنند که محمد (ص) به همراه تعدادی دیگر از افراد، این مطالب را از روی می‌گیرد. به ادعای آنها، برخی از یهودیان هم به او کمک کرده‌اند و اطلاعاتی از ملت‌ها را به او می‌رسانند و او آنها را تغییر می‌دهد. برخی هم می‌گویند که افرادی مانند جبرا و یسار که از اهل کتاب بودند، در مکه به محمد (ص) کمک می‌کردند و مشرکان گمان کردند که او از آنها اطلاعات می‌گیرد. خداوند در پاسخ به این اظهارات می‌فرماید که این افرادی که چنین ادعایی دارند، به ناحق و به دروغ سخن گفته‌اند. از آنجا که حرف «با» حذف شده، جمله به صورت مستقل بیان شده و مفهومش این است که آنها در گفتارشان ظلم و دروغ گفته‌اند. دروغ نشان‌دهنده شهادت و گفتار نادرست است و ممکن است به معنای تحریف در کتاب‌ها نیز باشد.
وَ قالُوا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ یعنی النضر بن الحارث کان یقول انّ هذا القرآن لیس من اللَّه و انّما هو مما سطره الاولون مثل حدیث رستم و اسفندیار، اکْتَتَبَها یعنی انتسخها محمد (ص) من جبر و یسار و عداس، و معنی اکتتب استکتب ای طلب ان یکتب له لانّه کان (ص) لا یکتب. و روی عن الشعبی قال: «ما مات النبی (ص) حتی کتب وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ اراد به قبل الوحی و الصحیح انّه لم یکن یکتب قبل الوحی و لا بعد الوحی.
هوش مصنوعی: آنها می‌گفتند که این قرآن تنها افسانه‌های پیشینیان است. نضر بن حارث اظهار می‌کرد که این قرآن از سوی خداوند نیامده، بلکه چیزی است که محمد (ص) از داستان‌های رستم و اسفندیار نقل کرده است. او معتقد بود که محمد (ص) این داستان‌ها را از جبر و یسار و عداس کپی کرده است. همچنین اشاره شده که واژه «اکتتب» به معنای درخواست نوشتن است، زیرا محمد (ص) خود نمی‌نوشت. در روایت دیگری آمده که پیامبر (ص) تا زمان درگذشتش چیزی را ننوشت، و اصطلاح «لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ» به نوشتن قبل از وحی اشاره دارد، در حالی که در واقع او نه در آن زمان و نه بعد از آن چیزی نمی‌نوشت.
و قیل اکتتبها یعنی جمعها من قولهم: کتبت الشی‌ء ای جمعته، فَهِیَ تُمْلی عَلَیْهِ ای تقرء علیه بُکْرَةً وَ أَصِیلًا یعنون انه یختلف الی من یعلمه بالغداة و العشیّ، قال اللَّه عزّ و جل ردّا علیهم.
هوش مصنوعی: عبارت "و قیل اکتتبها" به معنای جمع‌آوری چیزی است، به این شکل که گفته می‌شود "کتبت الشی‌ء" یعنی آن را جمع کرده‌ام. در اینجا اشاره به این است که آنچه نوشته شده باید در صبح و عصر خوانده شود، به این معنا که فرد باید به کسی که آن را به او آموزش داده، در صبح و شب مراجعه کند. در ادامه، اشاره‌ای به پاسخ الهی به این موضوع وجود دارد.
قُلْ أَنْزَلَهُ یعنی القرآن الَّذِی یَعْلَمُ السِّرَّ ای الغیب فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ، یعلم بواطن الامور. فقد انزله یعنی القرآن علی ما یقتضیه علمه بباطن الامور، إِنَّهُ کانَ غَفُوراً لمن تاب رَحِیماً بمن آمن.
هوش مصنوعی: بگو که این کتاب، یعنی قرآن، به دانش الهی از اسرار نهفته در آسمان‌ها و زمین نازل شده است. او به جزئیات امور آگاه است. این کتاب بر اساس علم او درباره باطن امور نازل شده است. او همواره بخشنده نسبت به توبه‌کنندگان و مهربان نسبت به مؤمنان است.
وَ قالُوا ما لِهذَا الرَّسُولِ یعنون محمدا (ص) یَأْکُلُ الطَّعامَ کما نأکل نحن، وَ یَمْشِی فِی الْأَسْواقِ، یلتمس المعاش کما نمشی، فلا یجوز ان یمتاز عنّا بالنبوّة، و کانوا یقولون له: لست انت بملک و لا ملک: لست بملک لانک تأکل و الملک لا یأکل، و لست بملک لانّ الملک لا یتسوّق و انت تتسوّق و تتبذل. و ما قالوه فاسد، لانّ اکله الطعام لکونه آدمیا و مشیه فی الاسواق لتواضعه و کان ذلک صفة له و شی‌ء من ذلک لا ینافی النبوّة.
هوش مصنوعی: آنها می‌گفتند: این پیامبر، یعنی محمد (ص)، چرا باید مانند ما غذا بخورد و در بازارها راه برود تا روزی خود را به‌دست آورد؟ این نشان می‌دهد که او نمی‌تواند از ما متمایز باشد و نبوت او قابل قبول نیست. آنها همچنین می‌گفتند: تو نه پادشاه هستی و نه ملّک. زیرا پادشاهان غذا نمی‌خورند و تو غذا می‌خوری؛ همچنین، پادشاهان به بازار نمی‌روند و تو به بازار می‌روی و خودت را پایین می‌آوری. این سخنان آنها نادرست بود. زیرا اینکه او غذا می‌خورد، تنها به خاطر انسان بودنش است و رفتنش به بازار به خاطر تواضع اوست و این ویژگی‌ها با مقام نبوت او منافاتی ندارد.
لَوْ لا أُنْزِلَ إِلَیْهِ مَلَکٌ یصدّقه فَیَکُونَ مَعَهُ نَذِیراً داعیا.
هوش مصنوعی: چرا فرشته‌ای به او نازل نمی‌شود تا او را تصدیق کند و همراهش باشد و به عنوان هشداردهنده، مردم را دعوت کند؟
أَوْ یُلْقی إِلَیْهِ کَنْزٌ من السماء ینفقه فلا یحتاج الی التصرّف فی طلب المعاش.
هوش مصنوعی: یا به او گنجی از آسمان داده می‌شود که بتواند آن را خرج کند و نیازی به تلاش برای تأمین معیشت نداشته باشد.
قال الحسن: و اللَّه ما زواها عن نبیّه الا اختیارا و لا بسطها لغیره الا اغترارا. أَوْ تَکُونُ لَهُ جَنَّةٌ ای بستان یَأْکُلُ مِنْها. قرأ حمزه و الکسائی ناکل بالنون ای ناکل نحن منها لتکون له علینا فضیلة بان ناکل من جنة.
هوش مصنوعی: حسن گفته است: به خدا قسم، او از پیامبرش چیزی را دور نکرد، مگر اینکه به انتخاب خودش بوده و چیزی را برای دیگری پهن نکرده، مگر اینکه فریب خورده است. آیا ممکن است که برای او باغی باشد که از آن بخورد. حمزه و کسایی با نون خوانده‌اند، یعنی ما از آن می‌خوریم تا برای او برتری باشد که ما از باغ می‌خوریم.
و قیل تظهر له جنّة فی مکة مثمرة نأکل من ثمرها فنکون یاکلنا منها ابعد من الریب. و قرأ الباقون یاکل منها بالیاء. و الوجه ان الضمیر فیه یعود الی النبی (ص)، ای یاکل منها، فهو یختص باکله منها، فیکون له تمیز فی المأکل. وَ قالَ الظَّالِمُونَ یعنی کفار قریش، و قیل عبد اللَّه بن زبعری: إِنْ تَتَّبِعُونَ ای ما تطیعون إِلَّا رَجُلًا مَسْحُوراً سحر فجنّ، و قیل مسحورا مخدوعا مصروفا عن الحق . و قیل المسحور هاهنا هو المسحّر و المسحّر هو المعلّل بالطعام و الشراب. و قیل مسحورا یعنی بشرا له سحر ای رئة یعنی بشرا مثلکم.
هوش مصنوعی: گفته شده است که در مکه باغی پرثمر به او نشان داده می‌شود که از ثمرات آن می‌خوریم و به ما می‌گویند آیا دیگر از شک و تردید دور هستیم؟ برخی دیگر خوانده‌اند "از آن می‌خوریم" که ضمیر به پیامبر(ص) برمی‌گردد و این نشان‌دهنده‌ی ویژه بودن او در خوردن از آن است. سپس گفته می‌شود که ظالمین یعنی کافران قریش، و همچنین گفته شده است که عبدالله بن زبعری گفت: آیا شما فقط از یک مرد مسحور پیروی می‌کنید؟ که به این معناست که او افکاری شگفت‌آور دارد و ممکن است به گونه‌ای دچار فریب شده باشد. همچنین تفسیر دیگری وجود دارد که "مسحور" به کسی اشاره دارد که به خاطر غذا و نوشیدنی تحت تاثیر قرار گرفته است و در نهایت، ممکن است به این معنا باشد که او بشری است مانند دیگر انسان‌ها.
قوله: انْظُرْ کَیْفَ ضَرَبُوا لَکَ الْأَمْثالَ ای وصفوک بغیر وصفک، فَضَلُّوا الهدی، فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا الی الرشاد. و قیل فضلّوا ای اخطاؤا فی التشبیه حیث ناقضوا، فمرّة یقولون هو بلیغ فصیح یتقوّل القرآن من نفسه و یفتریه و مرّة یقولون مجنون، و مرّة ساحر، و مرّة مسحور، فَلا یَسْتَطِیعُونَ سَبِیلًا ای لا حجة و برهان علی ما یقولون.
هوش مصنوعی: بنگر چطور برای تو مثل‌هایی زده‌اند و تو را بدون آنچه هستی وصف کرده‌اند، به همین خاطر به هدایت دست نمی‌یابند. گفته شده که آنها در تشبیه دچار اشتباه شده‌اند زیرا تناقض دارند. یک بار می‌گویند او بسیار بلیغ و فصیح است و قرآن را از خود می‌سازد و به آن افترا می‌زند، و بار دیگر او را مجنون، یا ساحر، یا مسحور می‌نامند. آنها در حقیقت هیچ دلیلی و برهانی برای آنچه می‌گویند ندارند.
فاخبر اللَّه سبحانه انّهم متمسّکون بالجهل و الضلال، عادلون عن الرشد و الصواب، و هم مع ذلک کانوا مکلّفین بقبول الحق. فثبت انّ الاستطاعة التی یحصل بها الضلال غیر الاستطاعة التی یحصل بها الهدی و الایمان.
هوش مصنوعی: خداوند متعال می‌داند که آنها به جهل و گمراهی چنگ زده‌اند و از راه صحیح و درست فاصله گرفته‌اند، با وجود این، وظیفه داشته‌اند که حقیقت را بپذیرند. بنابراین، مشخص می‌شود که توانایی‌ای که به گمراهی می‌انجامد متفاوت از توانایی‌ای است که به هدایت و ایمان منجر می‌شود.
قوله تعالی تَبارَکَ الَّذِی إِنْ شاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْراً مِنْ ذلِکَ الذی قالوا و افضل من الکنز و البستان الذی ذکروا. و قیل خیرا من المشی فی الاسواق و طلب المعاش. ثم بیّن ذلک الخیر فقال: جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُوراً.
هوش مصنوعی: خداوند بزرگ می‌فرماید: اگر بخواهد، برای تو چیزی بهتر از آنچه آنها گفتند قرار می‌دهد و این چیزی از گنج‌ها و باغ‌هایی که ذکر کردند، بهتر است. گفته شده است که این بهتر از رفتن به بازارها و تلاش برای کسب معاش است. سپس خداوند آن خیر را این‌گونه توضیح می‌دهد: باغ‌هایی که از زیر آنها رودها جاری است و برای تو کاخ‌هایی خواهد ساخت.
روی انّها الف قصر من لؤلؤ علی شط الکوثر و کل بناء مطول من الحجارة عند العرب قصر کائنا ما کان. قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو بکر و یجعل برفع اللام علی الاستیناف و القطع عمّا قبله، و لا یمتنع ان یکون ما یعطف علی جواب الشرط جملة مستانفه، لانّ الجمل التی تکون من الابتداء و الخبر تقع فی جواب الشرط نحو قوله تعالی: مَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلا هادِیَ لَهُ و قوله: وَ إِنْ تُخْفُوها وَ تُؤْتُوهَا الْفُقَراءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ، و قرأ الباقون و یجعل بجزم اللام، و الوجه انّه عطف علی موضع جعل و هو جواب قوله: إِنْ شاءَ، و موضع جواب الشرط جزم، فجزم المعطوف علیه حملا علی الموضع، کانّه قال ان یشأ یجعل لک خیرا من ذلک و یجعل لک قصورا. و قیل ان شاء هاهنا واجب کقوله فی سورة الفتح لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ و قیل ان شاء بمعنی قد شاء، و هو جل جلاله فاعله فتکون الجنات و القصور فی الجنة علی ما وصفناه.
هوش مصنوعی: در بهشت، قصرهایی از مروارید بر کناره‌های کوثر وجود دارد و هر بنای بلندی که در میان عرب‌ها ساخته شود، به عنوان قصر شناخته می‌شود. ابن کثیر و ابن عامر و ابوبکر "و یجعل" را با بلندکردن لام خوانده‌اند، به‌عنوان یک جمله جدید و بی‌ارتباط با جمله قبل از آن. اما ممکن است جملاتی که به این شکل شروع و تمام می‌شوند به پاسخ شرط também مرتبط باشند، مانند آیه‌هایی که می‌فرمایند: "هر کس که خدا گمراه کند، هیچکس نمی‌تواند او را هدایت کند" و "اگر آن را پنهان کنید و به فقرا بدهید، این برای شما بهتر است." دیگران "و یجعل" را با ایفای لام به صورت جزم خوانده‌اند. احتمالاً این جمله به محل "جعل" که پاسخ به جمله "إن شاءَ" است، مرتبط است. با توجه به قوانین دستوری، معطوف به جزم خواهد بود، گویی گفته شده است: اگر بخواهد، چیز بهتری از این برای تو قرار می‌دهد و قصرهایی نیز به تو می‌دهد. همچنین گفته شده که "ان شاء" در اینجا لازم است، مانند کلامی که در سوره فتح آمده: "مطمئنا شما وارد مسجد الحرام خواهید شد، اگر خدا بخواهد." و همچنین می‌توان گفت که "ان شاء" به معنای "قد شاء" است و این ذات پاک، خداوند، مؤثر است؛ به طوری که باغ‌ها و کاخ‌ها در بهشت بر اساس توصیف‌های پیشین خواهد بود.
ابن عباس گفت: چون کافران گفتند: ما لِهذَا الرَّسُولِ یَأْکُلُ الطَّعامَ الایه، رضوان خازن بهشت از آسمان فرو آمد بفرمان اللَّه و با وی سفطی بودی از نور، گفت: یا محمد (ص) اللَّه میگوید اینک کلید خزائن دنیا بتو فرستادم با رضوان، اگر خواهی اختیار کن و آنچه تراست به نزدیک من و ترا ساخته‌ام از نعیم بهشت بدان که در آن نقصان نیارم باندازه پر پشه‌ای. مصطفی (ص) گفت با رضوان: مرا بخزاین دنیا و زینت دنیا حاجت نیست، «الفقر احبّ الیّ و ان اکون عبدا شکورا صابرا.
هوش مصنوعی: ابن عباس نقل می‌کند که وقتی کافران گفتند: «این پیامبر چه کسی است که غذا می‌خورد»، رضوان، نگهبان بهشت، به فرمان خدا از آسمان نازل شد و با خود سفطی از نور آورد. او به پیامبر اسلام، محمد (ص)، گفت: «خداوند میگوید که کلیدهای خزائن دنیا را با تو فرستاده‌ام. اگر بخواهی، می‌توانی انتخاب کنی و هر آنچه که دوست داری نزد من بیاوری، زیرا من از نعمت‌های بهشت برای تو فراهم کرده‌ام و در آن هیچ کمبودی نخواهد بود، حتی به اندازه یک پر مگس.» اما پیامبر (ص) به رضوان گفت: «من به خزائن و زینت‌های دنیا نیازی ندارم. فقر برای من محبوب‌تر است و دوست دارم که بنده‌ای شکرگزار و صابر باشم.»
فقال رضوان: «اصبت اصاب اللَّه بک». خیثمة بن عبد الرحمن گفت: چون کافران از بهر وی کنز و قصر خواستند، مصطفی گفت: «اللّهم اعطنیها فی الآخرة»، بار خدایا این کنزها و قصرها در بهشت خواهم. پس این آیت بر وفق سؤال وی فرو آمد. و عن ابی امامة عن النبی قال: «عرض علیّ ربّی لیجعل لی بطحاء مکة ذهبا فقلت لا یا رب و لکن اشبع یوما و اجوع یوما، فاذا جعت تضرّعت الیک و ذکرتک و اذا شبعت حمدتک و شکرتک.
هوش مصنوعی: رضوان گفت: "تو به حق رسیدی و خداوند تو را هدایت کرده است." خیثمة بن عبد الرحمن گفت: وقتی کافران از پیامبر خواستند که به او ثروت و کاخ بدهند، او گفت: "ای خدا، این ثروت‌ها و کاخ‌ها را در آخرت به من بده." سپس این آیه نازل شد که مطابق با درخواست او بود. همچنین از ابی امامه نقل شده است که پیامبر گفت: "خداوند به من پیشنهاد کرد که خاک مکه را طلا کنم، اما من گفتم: نه، ای پروردگار. من می‌خواهم گاهی سیر باشم و گاهی گرسنه. وقتی گرسنه باشم، به تو دعا می‌کنم و نامت را یاد می‌کنم، و وقتی سیر باشم، تو را شکرگزاری می‌کنم."
و عن عایشه قالت قال رسول اللَّه (ص): «لو شئت لسارت معی جبال الذهب جاءنی ملک فقال انّ ربک یقرئک السلام و یقول: ان شئت نبیا عبدا و ان نبیا ملکا فنظرت الی جبرئیل فاشار الیّ ان ضع نفسک. قلت نبیا عبدا». قالت فکان رسول اللَّه (ص) بعد ذلک لا یأکل متکئا یقول: «أ أکل کما یأکل العبد و اجلس کما یجلس العبد».
هوش مصنوعی: عایشه گفته است که پیامبر (ص) فرمود: «اگر می‌خواستم، می‌توانستم کوه‌های طلا را به همراه خود بیاورم. فرشته‌ای به سراغم آمد و گفت: پروردگارت به تو سلام می‌رساند و می‌فرماید: اگر بخواهی می‌توانی نبی‌ای باشی که عبد است و یا نبی‌ای که پادشاه است.» من به جبرئیل نگاه کردم و او به من اشاره کرد که خود را پایین بیاورم. بنابراین گفتم: نبی‌ای عبد. عایشه ادامه می‌دهد که بعد از این اتفاق، پیامبر (ص) دیگر هرگز در حین غذا خوردن تکیه نمی‌کرد و می‌فرمود: «آیا من باید مانند یک عبد غذا بخورم و نشسته‌ام همانند یک عبد؟»
بَلْ کَذَّبُوا بِالسَّاعَةِ ای ما یمنعهم من الایمان بک ما ذکروه من فقرک و مشیک فی السوق، انّما یمنعهم تکذیبهم بالقیامة و البعث و النشور. ثم اوعدهم فقال: وَ أَعْتَدْنا ای هیّأنا لِمَنْ کَذَّبَ بِالسَّاعَةِ بالبعث و النشور و الثواب و العقاب سَعِیراً نارا موقدة، فعیل بمعنی مفعول.
هوش مصنوعی: چنین نیست که آنها به دلیل فقر تو و راه رفتن در بازار به ایمان نیاورده‌اند، بلکه دلیل عدم ایمانشان، انکار آنها به قیامت و بعث و نشور است. سپس به آنها هشدار می‌دهد که ما برای کسانی که منکر قیامت و بعث و پاداش و کیفر هستند، آتشی سوزان آماده کرده‌ایم که به شدت عذاب‌دهنده است.
إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ، قال الکلبی و السدیّ من مسیرة عام. و قیل من مسیرة مائة سنة.
هوش مصنوعی: اگر او آنها را از مکانی دور ببیند، برخی مانند کلبی و سدی می‌گویند که این از مسیری به اندازه یک سال سفر است و برخی دیگر آن را برابر با یکصد سال سفر می‌دانند.
روی عن رسول اللَّه انه قال: «من کذّب علیّ متعمدا فلیتبوّء بین عینی جهنم مقعده. فشقّ ذلک علی اصحابه فقالوا: «یا رسول اللَّه نحدّث عنک الحدیث نزید و ننقص»: قال: «لیس ذا اعنی انّما اعنی الذی یکذّب علیّ متجرّئا یطلب به شین الاسلام».
هوش مصنوعی: پیامبر خدا فرمود: «هر کسی که به عمد بر من دروغ بگوید، جایگاهش در جهنم خواهد بود.» این صحبت بر companions او سخت آمد و گفتند: «یا رسول الله، ما در مورد شما حدیث روایت می‌کنیم و ممکن است چیزی را اضافه یا کم کنیم.» پیامبر فرمود: «من این را منظور ندارم، بلکه منظورم کسی است که به طور خودآگاه دروغ میگوید و با این کار به دنبال آسیب زدن به اسلام است.»
قالوا: «یا رسول اللَّه انّک قلت بین عینی جهنم و هل لها من عین»؟ قال: «نعم أ لم تسمعوا قال اللَّه تعالی: إِذا رَأَتْهُمْ مِنْ مَکانٍ بَعِیدٍ.
هوش مصنوعی: گفتند: «ای پیامبر خدا، آیا تو فرمودی جهنم در مقابل چشمانش قرار دارد و آیا جهنم چشمی دارد؟» ایشان پاسخ دادند: «بله، آیا نشنیده‌اید که خداوند تعالی فرموده است: هنگامی که جهنم آنها را از مکانی دور ببیند؟»
و قیل اذا رأتهم زبانیتها سمعوا لها تغیّظا غلیانا، کالغضبان اذا غلی صدره من الغضب، و قیل معناه سمعوا لها زفیرا و رأوا لها تغیّظا کقول الشاعر:
هوش مصنوعی: زمانی گفته شده است که وقتی زبانیتها آنها را می‌بینند، صدایی از خود تولید می‌کنند که شبیه به خشم و عصبانیت فردی است که از شدت غضب در حال انفجار است. همچنین گفته شده است که به معنای دیگر این است که آنها صدای نفس‌های تند و سریع را می‌شنوند و خشم آنها را مشاهده می‌کنند، همانطور که شاعر گفته است.
و رأیت زوجک فی الوغی
متقلدا سیفا و رمحا
هوش مصنوعی: من همسر تو را در میدان جنگ دیدم که شمشیری به دست دارد و نیزه‌ای به دوش.
ای حاملا رمحا. و قیل سمعوا صوت لهبها و اشتعالها. و فی الحدیث: «انّ جهنم لتزفّر زفرة لا ینفی ملک و لا نبی الّا یخرّ ترعد فرائصه، حتی انّ ابراهیم (ع) لیجثو علی رکبته، و یقول یا رب، لا اسألک الیوم الّا نفسی».
هوش مصنوعی: ای کسی که نیزه‌ای به دست داری! گفته شده که صدای شعله‌های آتش و اشتعال آن را شنیدند. در حدیثی آمده است که جهنم زوزه‌ای می‌کشد که هیچ ملکی و پیامبری از آن رهایی نخواهد داشت و همه آنها دچار لرز و ترس می‌شوند؛ حتی ابراهیم (ع) بر زانو می‌نشیند و میگوید: "خداوندا، امروز تنها درخواست من نجات خودم است."
و الزفیر حسیس النار و هو صوتها.
هوش مصنوعی: زفیر، صدای آتش است و احساسی از آن را به وجود می‌آورد.
و قیل الزفیر صوت یسمع من جوف المتغیّظ کصوت الحمار اذا همّ بالنهیق.
هوش مصنوعی: و گفته شده است که زفیر صدایی است که از درون فردی در حال غضب شنیده می‌شود، شبیه صدای الاغی که می‌خواهد نعره بکشد.
وَ إِذا أُلْقُوا مِنْها. ای من النار مَکاناً ضَیِّقاً یعنی من مکان ضیّق. قال ابن عباس: یضیق علیهم کما یضیق الزجّ فی الرمح، و سئل رسول (ص) عن هذه الایة فقال: و الذی نفسی بیده انهم یستکرهون فی النار کما یستکره الوتد فی الحائط.
هوش مصنوعی: وقتی آنها به آتش افکنده می‌شوند، در آنجا به شدت احساس تنگی می‌کنند. به این معنا که جای آنها تنگ است. ابن عباس میگوید: این تنگی مانند تنگی سر نیزه است. همچنین از پیامبر (ص) در مورد این آیه سوال شد و ایشان فرمودند: به خدا قسم که آنها در آتش، به سختی و زوری مانند همان طور که میخ به دیوار فرو می‌رود، نگه داشته می‌شوند.
و عن ابن عباس اذا القوا فی باب من ابواب جهنم تضایق علیهم کتضایق الزجّ فی الرمح. فالاسفلون یرفعهم اللهب، و الاعلون یخفضهم اللهب. فیزدحمون فی تلک الأبواب الضیّقة. قرأ ابن کثیر ضیقا ساکنة الیاء، و الوجه انّه مخفّف من ضیق بالتثقیل کهین و لین اذا خفّفا من هیّن و لیّن و لهما لغتان. و قرأ الباقون ضیّقا مشدّدة الیاء و هو فیعل من الضیق و هو وصف للمکان و هو الاصل الذی خفّف منه ضیق. مُقَرَّنِینَ یعنی مصفّدین، قد قرنت ایدیهم الی اعناقهم فی الاغلال. و قیل مقرّنین مع الشیاطین الذین اضلّوهم لیکونوا قرناءهم فی العذاب کما کانوا قرناء هم فی الکفر. دَعَوْا هُنالِکَ ثُبُوراً الثبور المصدر ای یقولون ثبرنا ثبورا. و قیل هو دعاؤهم بالنّدم: یا ثبوراه! یا ویلتاه! و الثبور الهلاک کانّهم قالوا یا هلاکاه. و فی الحدیث: «اول من یکسی من اهل النار ابلیس ثوبا من نار یوضع علی حاجبیه فیقدم حزبه و هو یقول و اثبوراه و یجیبونه واثبورهم فتقول لهم الملایکة: لا تَدْعُوا الْیَوْمَ ثُبُوراً واحِداً وَ ادْعُوا ثُبُوراً کَثِیراً، ای هلاککم اکثر من ان تدعوا مرة واحدة فادعوا ادعیة کثیرة.
هوش مصنوعی: طبق نقل ابن عباس، هنگامی که افراد در یکی از دروازه‌های جهنم انداخته می‌شوند، همانند تنگی نشانه‌ای در نوک نیزه قرار می‌گیرند. در این وضعیت، آن‌هایی که در پایین قرار دارند، شعله‌ها آنها را بالا می‌برند و آن‌هایی که در بالا هستند، شعله‌ها آنها را پایین می‌آورند. در نتیجه، آنها در این دروازه‌های تنگ به هم می‌زنند. ابن کثیر یک نسخه از "تنگ" را با یک یای ساکن خوانده است، در حالی که دیگران "تنگ" را با یای مشدد خوانده‌اند که به صفت مکان اشاره دارد. "مُقَرَّنِینَ" به معنای "مصدود" است، که دست‌های آنها به گردن‌هایشان در زنجیرها بسته شده است. همچنین گفته شده که آنها با شیاطینی که در گمراهی آنها نقش داشتند، مقارن هستند تا در عذاب به عنوان هم‌نشینان خود باشند، همانطور که در کفر هم‌نشین بودند. در آن مکان، آنها فریاد می‌زنند که "نابود شدیم"، که به معنای اظهار ندامت آنهاست. در روایت‌ها آمده که اولین کسی که از اهل جهنم لباس آتشین می‌پوشد، ابلیس است که این لباس را بر پیشانی خود می‌گذارد و به دسته‌اش میگوید "نابود شدیم"، و آنها نیز پاسخ او را تکرار می‌کنند. سپس فرشتگان به آنها می‌گویند: "امروز فقط یک بار نخوانید 'نابود شدیم'، بلکه نابودی‌های زیادی را بخوانید"، بدین معنا که هلاکت شما بیشتر از آن است که یک بار بخواهید، پس دعاهای زیادی بخوانید.
قُلْ أَ ذلِکَ خَیْرٌ ای الذی ذکرت من صفة النار و اهلها خیر؟ أَمْ جَنَّةُ الْخُلْدِ الَّتِی وُعِدَ الْمُتَّقُونَ کانَتْ لَهُمْ جَزاءً ثوابا وَ مَصِیراً مرجعا.
هوش مصنوعی: بگو آیا آنچه که درباره ویژگی‌های آتش و اهل آن ذکر کرده‌ای بهتر است یا بهشت جاودانی که به پرهیزکاران وعده داده شده، و به عنوان پاداش و مقصد نهایی آنهاست؟
لَهُمْ فِیها ما یَشاؤُنَ من النعیم خالِدِینَ کانَ عَلی رَبِّکَ وَعْداً مَسْؤُلًا. ای مسئولا انجازه و ذلک انّ المؤمنین سألوا ربهم فی الدنیا حین قالوا: آتِنا ما وَعَدْتَنا عَلی رُسُلِکَ، کان اعطا اللَّه المؤمنین جنة الخلد، وعدا وعدهم علی طاعتهم ایّاه فی الدنیا و مسئلتهم ایّاه.
هوش مصنوعی: ایشان در بهشت، همه نعمت‌هایی که بخواهند خواهند داشت و برای همیشه در آنجا خواهند ماند. این وعده‌ای است که از طرف پروردگارت مورد سؤال قرار گرفته است. مؤمنان در دنیا از خدا خواسته بودند که: «آنچه به ما وعده داده‌ای، به ما عطا کن»، و خداوند به آنها بهشت جاویدان را عطا کرد. این وعده در پاسخ به اطاعت و درخواست‌های آنها از خدا در دنیا داده شده است.
و قیل وعدا مسئولا ای تسئله الملائکة لهم، لانّ الملائکة قالوا: رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ الَّتِی وَعَدْتَهُمْ. و قیل مسئولا واجبا لانّ الکریم اذا سئل یری الاجابة واجبة. قال ابن عباس: وعدهم الجزاء فسألوه الوفاء و کل واجب مسئول و ان لم یسئل.
هوش مصنوعی: گفته شده که وعده‌ای وجود دارد که باید به آن پاسخ داده شود، زیرا فرشتگان از خدا می‌پرسند که: «پروردگارا، آنها را به باغ‌های بهشتی که به آنها وعده داده‌ای، وارد کن.» همچنین گفته شده که پاسخگویی لازم است، چرا که وقتی کسی بزرگوار است و خواسته‌ای مطرح می‌شود، پاسخگویی به آن ضرورت دارد. ابن عباس میگوید: خدا به آنها پاداش وعده داده و آنها خواستار آن پاداش هستند. هر چیزی که واجب است، باید به آن پاسخ داده شود، حتی اگر به‌طور مستقیم سوال نشود.
وَ یَوْمَ یَحْشُرُهُمْ ای اذکر یوم نحشرهم. قرأ ابن کثیر و ابو جعفر و یعقوب و حفص یحشرهم بالیاء و الباقون بالنون. وَ ما یَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ. یعنی عزیرا و المسیح و الملایکة. و قیل یعنی الاصنام. «فیقول» قرأ ابن عامر فنقول بالنون، و الآخرون بالیاء. أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ؟ اخطاؤا الطریق، و هذا الاستفهام توبیخ للعابدین کقوله لعیسی (ع) أ أنت قلت للناس؟.
هوش مصنوعی: و در آن روز که آنها را جمع می‌کند، در مورد آن روز یادآوری می‌شود که چگونه آنها را جمع خواهد کرد. برخی از قاریان کلمه «یحشرهم» را با حرف «ی» و برخی دیگر با حرف «ن» خوانده‌اند. در ادامه آمده است که آنچه را که به جز خدا می‌پرستند، شامل عزیر، مسیح و فرشتگان می‌دانند و همچنین برخی بر این باورند که منظور بت‌هاست. سپس در ادامه میگوید: «آیا شما بندگان مرا گمراه کردید یا خودشان راه را گم کردند؟» که این به نوعی سرزنش برای عبادت‌کنندگان است، مانند آنچه درباره عیسی (علیه‌السلام) گفته می‌شود که آیا تو این حرف را به مردم زدی؟
قالُوا سُبْحانَکَ تنزیها لک عن ان یعبد ملک غیرک، و فیه قولان: احدهما انّ هذا کلام الاصنام، ینطقها اللَّه کما ینطق الاعضاء فیقولون: ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ. مفسران را در معنی این آیت دو قول است: یک قول آنست که این خطاب برستخیز با اصنام بود که معبود مشرکان‌اند. رب العزة ایشان را زنده گرداند و در ایشان نطق آفریند بقدرت خویش، تا بی‌آلت کلام سخن گویند، هم چنان که در اعضای آدمی نطق آفریند تا بی‌آلت کلام گویا شوند. با ایشان گوید: أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ و معنی این سؤال توبیخ عابدان است و مشرکان، تا چون معبودان خویش را بینند که از ایشان بیزاری جویند، و تبرّی نمایند و بریشان لعنت کنند، حسرت ایشان بیشتر باشد و عذاب ایشان سخت‌تر. چون رب العزة با ایشان این خطاب کند ایشان گویند: «سبحانک» پاکی و بی‌عیبی ترا. ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ مِنْ دُونِکَ مِنْ أَوْلِیاءَ ای ما کان لنا کلام فکیف امرناهم بطاعتنا. و قیل ما کان ینبغی لنا ان نعبد غیرک لانّا تحت قبضک، فکیف ندعوا غیرنا الی عبادتنا. سزا نبود ما را که پرستگاران داشتیمی و ما معبود بودیمی فرود از تو. ما جماد بودیم. بی‌زبان و بی‌سخن بودیم، چون توانستیمی کسی را بر طاعت و عبادت خویش داشتن؟ قول دیگر آنست که این خطاب با عزیر و مسیح و فریشتگان رود: اللَّه میگوید ایشان را: أَ أَنْتُمْ أَضْلَلْتُمْ عِبادِی هؤُلاءِ أَمْ هُمْ ضَلُّوا السَّبِیلَ. ایشان گویند: سُبْحانَکَ ما کانَ یَنْبَغِی لَنا یعنی للملائکة و عبدة الملایکة و الانبیاء و عبدة الانبیاء، و لا لاحد من الخلق ان یتّخذ من دون اللَّه ولیا. هذا کما یقول لک الرجل: شتمنی اخوک فتقول لیس لنا ان نشتمک، فیدخل البری علی الجانی. معنی آنست که سزا نبود ما را و نه فریشتگان و نه عبده ایشان نه پیغامبران و نه عبده ایشان و نه هیچکس از عالمیان که فرود از اللَّه خداوندی و یاری گیرند. و روا باشد که اولیاء اینجا عبده باشند، یعنی ما کانَ یَنْبَغِی لَنا أَنْ نَتَّخِذَ عبادا یعبدوننا مِنْ دُونِکَ او نرضی هذا. سزا نبود ما را که پرستگاران گیریم و داریم فرود از تو، یا خود را پسندیم که معبود ایشان باشیم. و قرأ ابو جعفر ان نتّخذ بضم النون و فتح الخاء علی ما لم یسمّ فاعله، فیکون من الثانی صلة، یعنی ان نتخذ من دونک اولیاء و العرب تدخل من علی المفعول الاول و لا تدخل علی المفعول الثانی، یقال ما اتخذت من احد ولیّا، و لا یقال ما اتخذت احدا من ولیّ. وَ لکِنْ مَتَّعْتَهُمْ وَ آباءَهُمْ فی الدنیا بطول العمر و الصحة و النعمة، حَتَّی نَسُوا الذِّکْرَ ای ترکوا الموعظة و الایمان و القرآن. و قیل ابطرتهم نعمتک فنسوا بها ذکرک. و التمتّع دوام اللذة بالشی‌ء وَ کانُوا قَوْماً بُوراً هلکی، غلب علیهم، الشقاوة و الخذلان، یقال رجل بائر و قوم بور و اصله من البوار و هو الکساد و الفساد و منه بوار السلعة و هو کسادها، و منه قول النبی (ص) «نعوذ باللّه من بوار الایم.
هوش مصنوعی: آنها گفتند: «پاکی و بی‌عیبی تو را می‌ستاییم، ای خداوند، که هیچ نباید غیر از تو را بپرستیم». در اینجا دو نظر وجود دارد: یکی اینکه این کلمات از طرف بت‌ها بیان شده و خداوند به آنها توان سخن گفتن داده تا بگویند: «ما نباید از غیر تو دوستانی انتخاب کنیم». مفسران در مورد این آیه دو دیدگاه دارند: یکی این که این سخنان به بت‌ها است که معبودان مشرکان هستند. خداوند آنها را زنده کرده و به آنها قدرت سخن گفتن عطا کرده است تا بدون ابزار سخن بگویند، همانطور که خداوند در انسان‌ها قدرت بیان را ایجاد می‌کند. با آنها میگوید: «آیا شما بندگان مرا گمراه کرده‌اید؟» معنی این سوال، توبیخ پرستندگان و مشرکان است که با دیدن بت‌های خود که از آنها بیزاری می‌جویند و لعنت می‌کنند، حسرتشان بیشتر خواهد شد و عذابشان سخت‌تر خواهد بود. وقتی خداوند با آنها صحبت کند، آنها می‌گویند: «ای خدا، ما نباید غیر از تو را پرستش می‌کردیم» و درواقع می‌گویند که از نظر ما، مجاز نبود که عهدی با بتی داشته باشیم در حالی که تو تنها معبود ما هستی. همچنین نظری دیگر وجود دارد که این سخنان به عزیر و مسیح و فرشتگان مربوط می‌شود، و در این صورت خداوند از آنها می‌پرسد: «آیا شما بندگان مرا گمراه کرده‌اید یا آنها خود راه را گم کرده‌اند؟» در پاسخ آنها می‌گویند: «پاکی تو، ما نباید غیر از تو را انتخاب کنیم»، یعنی نه فرشتگان، نه پیامبران و نه هیچکس دیگری از مخلوقات نمی‌تواند غیر از خداوند یاری داشته باشد. این موضوع به ما یادآوری می‌کند که هیچکس نمی‌تواند غیر از خداوند را به عنوان ولی خود انتخاب کند.
سپس درباره نعمت‌های دنیوی که به آنها و پدرانشان داده شده صحبت می‌شود، که باعث فراموشی ذکر و یاد خدا شده است. آنها در لذت‌های دنیوی غرق شده و از یاد خدا غافل شده‌اند. در نهایت، به خراب شدن حال و وضعیت انسان‌ها و گمراهی آنها اشاره می‌شود.
و قیل هو اسم مصدر کالزور یستوی فیه الواحد و الاثنان و الجمع و المذکر و المؤنث.
هوش مصنوعی: این کلمه به عنوان یک اسم مصدر، مانند "زور"، به کار می‌رود و در آن، مفرد و جمع، دوگانه و همچنین مذکر و مؤنث به صورت یکسان استفاده می‌شوند.
فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ، هذا خطاب مع المشرکین العابدین الاوثان، ای کذبکم المعبودون بِما تَقُولُونَ انّهم آلهة. و قیل کذّبوکم فیما تدعون من قولکم ربّنا هؤلاء اضلّونا. قرأ قنبل عن ابن کثیر بما یقولون فما یستطیعون بالیاء فیهما، و الوجه انّ الفعل للشرکاء، و المعنی کذّبکم شرکاؤکم الذین کنتم تعبدونهم بما یقولون، ای بقولهم، و ما مصدریة، و قولهم هو الذی اجابوا به الکفار و هو ما کنتم ایانا تعبدون. و قوله: فَما تَسْتَطِیعُونَ ای فما یستطیع الشرکاء المعبودون «صرفا» لعذاب اللَّه عنکم وَ لا نَصْراً لکم، و قرأ الباقون و ابو بکر عن عاصم بما تقولون بالتاء فما یستطیعون بالیاء، ای کذّبوکم بقولکم ای فی قولکم انّهم شرکاء و انّهم آلهة. و قیل فی قولکم ربّنا هؤلاء اضلّونا و قوله فما یستطیعون اخبار عن المعبودین علی ما سبق. قول اینجا مضمرست یعنی که اللَّه گوید مشرکان را که بت پرستیدند اکنون شما را دروغ‌زن کردند بآنچه گفتید که اینان خدایان‌اند و ایشان ما را گم راه کردند، فَما تَسْتَطِیعُونَ صَرْفاً وَ لا نَصْراً اکنون آن معبودان نتوانند که عذاب از شما بگردانند و نه شما را بکار آیند. و قرأ حفص عن عاصم: بما تقولون فما تستطیعون بالتاء فیهما یعنی فما تستطیعون ایّها المشرکون ان تصرفوا عن انفسکم ما یحلّ بکم من العذاب، و لا ان تنصروا انفسکم بمنعه عنها. و قال بعض المفسّرین فی قوله: فَقَدْ کَذَّبُوکُمْ هذا خطاب للنبی و المؤمنین ای الکفار کذّبوکم بما تقولون من التوحید و نبوّة محمد و سایر الانبیاء فما یستطیعون، ای هؤلاء الکفّار یا محمد صَرْفاً لک عن الحقّ الذی انت علیه وَ لا نَصْراً لانفسهم من البلاء الذی استوجبوه بتکذیبهم ایّاک. قوله: وَ مَنْ یَظْلِمْ» ای من یشرک مِنْکُمْ نُذِقْهُ عَذاباً کَبِیراً ای نعذّبه عذابا شدیدا.
هوش مصنوعی: مشرکان شما را دروغگو می‌دانند، یعنی معبودان شما به سخنان شما درباره آنها که می‌گویید خدایان هستند، باور ندارند. برخی می‌گویند آنان در مورد دعای شما که گفتید "پروردگارا، این‌ها ما را گمراه کردند" شما را دروغگو می‌دانند. از جمله، تلاوت قنبل از ابن‌کثیر میگوید که در این آیات مصدر، یعنی چیزی که از آن استناد گرفته می‌شود، وجود دارد. در حقیقت، معبودان شما بر اساس سخنان خودشان شما را تکذیب کرده و می‌گویند شما ما را عبادت کرده‌اید. همچنین، جمله "پس شما نمی‌توانید شرکای خود را از عذاب خدا دور کنید" به این معناست که معبودان شما نه می‌توانند عذاب را از شما دور کنند و نه کمکی به شما بکنند. بر اساس روایت دیگری، این گفتار به نبی و مؤمنان خطاب شده است که دشمنان شما، شما را به ناحق دروغگو می‌دانند و نمی‌توانند خود را از عذاب و مشکل‌هایی که با انکار حقیقت برای خود به وجود آورده‌اند نجات دهند. در خاتمه، هر که ظلم کند، یعنی هر که شرک ورزد، مورد عذاب سختی قرار خواهد گرفت.
میبدی