قوله: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» ای ادفع بالخصلة الّتی هی احسن الخصال و هی الحلم و الصفح و الاغضاء عن جهلهم، و الصّبر علی اذاهم، و قوله: «السَّیِّئَةَ» یعنی اذا هم ایّاک و تکذیبهم لک. نزول این آیت پیش از آن بود که فرمان آمد بقتال، رب العزّه مصطفی را بعفو و صفح فرمود گفت آن سخن بدو کرد بد ایشان را بحلم و صفح خویش دفع و بر اذی و تکذیب ایشان صبر کن، «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا»، و بر ویّ نیکو ازیشان فرا بر، پس این آیت منسوخ شد بآیت قتال. و گفته‌اند معنی آنست که عظهم برفق و لین و لا تعظهم بشدّة و عنف. ای محمد ایشان را که دعوت کنی و پند دهی برفق و لطف و آسانی دعوت کن و پند ده نه بسختی و درشتی چنان که جایی دیگر گفت: «قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ» الآیة. و موسی کلیم را در دعوت فرعون همین فرمود: «فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً»، و قیل الّتی هی احسن، لا اله الّا اللَّه، و السیئة، الشرک. «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ» ای یقولون من الشرک، فنجزیهم ما یستحقون.
«وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ» ای استجیر بک و امتنع بعزّتک، «مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ» قال ابن عباس: ای من نزعاتهم، و نزع الشیطان وسوسته. حتی یشغل عن امر اللَّه عز و جل. و قال مجاهد: همزات الشیاطین نفخهم و نفثهم، و اصل الهمز شدّة الدفع، یعنی دفعهم بالاغواء الی المعاصی. همزات الشیاطین آنست که بدها و معصیتها در پیش بنده افکنند و او را با معاصی دهند و بآن مشغول دارند تا از کار خدا و طاعت داری وی باز ماند، و قال الحسن: معناه اعوذ بک من الجنون.
روی عن رجل من اهل بیت رسول اللَّه (ص) قال: قام رسول اللَّه الی صلاة اللّیل فهلّل ثلاثا فکبّر ثلاثا و قال اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم من همزه و نفثه و نفخه، قال: فسألته من الغد عن همزه، فقال: هو الموتة، قلت ما الموتة؟ قال الموتة اخذ الشیطان للانسان یشیر به الی ان یفعل فعلا یحدث عنده الجنون، و سألته عن نفثه، فقال: انه الشعر، و عن نفخه، فقال انّه الکبر.
«وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ» فی شی‌ء من اموری و انّما ذکر الحضور لانّ الشیطان اذا حضر ابن آدم یوسوسه و یجلب الیه شرّا فی دینه و دنیاه.
«حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ» ای وقت الموت و انقضاء اجله. این آیت متصلست بآیت پیش، و التقدیر: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ، و قیل بل قلوبهم فی غمرة من هذا حتی اذا جاء احدهم الموت، و قیل التأویل لا نریک ما نعدهم بل نمهلهم حتی اذا جاء احدهم الموت. کقوله عز و جل: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ»، معنی آنست که یا محمّد ما تواناییم که با تو نمائیم که بایشان چه خواهد بود از عذاب لکن می‌ننمائیم و حرمت ترا فرا می‌گذاریم تا آن روز که مرگی آید بایشان. «قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ» ای اذا عاین احدهم الآخرة قبل ان یذوق الموت ادرکته النّدامة علی التقصیر، و قال تحسرا علی ما فاته، ربّ ارددنی الی الدّنیا. معنی آنست که چون یکی از ایشان مخائل مرگ بر وی پیدا شود و آخرت او را عیان گردد، پشیمانی بوی اندر آید و بر گذشته تحسر خورد و گوید.
خداوند من مرا با دنیا فرست تا کار نیک کنم. «ارْجِعُونِ» بلفظ جمع گفت بر عادت عرب که با یکی خطاب جمع کنند بر وجه تعظیم، چنان که ربّ العزه گفت: «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ» «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ» و نظیر این در قرآن فراوانست و روا باشد که «ارْجِعُونِ» خطاب با فریشتگان بود که قبض روح وی می‌کنند، یعنی که اوّل خدای را خواند و بوی استعانت کند و گوید: «رَبِّ» ای خداوند من، آن گه خطاب با فریشتگان گرداند گوید: «ارجعون الی الدنیا».
روی اذا عاین المؤمن الملائکة قالوا له نرجعک الی الدّنیا؟ فیقول الی دار الهموم و الأحزان لا بل قدما الی اللَّه، و اما الکافر فیقول رَبِّ ارْجِعُونِ.
«لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً» ای اقول لا اله الا اللَّه و اعمل بطاعة اللَّه، «فِیما تَرَکْتُ» من طاعة اللَّه حین کنت فی الدّنیا، «کَلَّا» کلمة ردع و زجر ای لا یرجع الیها و لا یکون ذلک، «إِنَّها» یعنی سؤاله الرجعة، «کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها» و لا ینالها، و قیل «إِنَّها کَلِمَةٌ» یعنی قوله: «لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً» ای هو شی‌ء لا حقیقة له لو ردّ، کقوله: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ». «وَ مِنْ وَرائِهِمْ» یعنی امامهم، «بَرْزَخٌ» البرزخ، الحاجز ما بین الدنیا و الآخرة، و هو المکث فی القبر، و البرزخ فی سورة الفرقان هو ما یحجز بین العذاب و الملح فی البحر، سمّاه فی موضع آخر حاجزا فی قوله: «وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً»، و فی الخبر. «انّ الوسوسة برازخ الایمان».
ای هو عارض بین الکفر و الایمان، و قیل «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» ای و من بعد موتهم حاجز بینهم و بین الرجوع الی الدّنیا الی یوم البعث.
«فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ» اختلفوا فی هذه النفخة، فقال ابن عباس: هی النفخة الاولی، نفخ فی الصور فصعق من فی السماوات و من فی الارض. «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ» ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ، و قال ابن مسعود: هی النفخة الثانیة، قال یؤخذ بید العبد او الامة یوم القیامة فینصب علی رؤس الاوّلین و الآخرین ثم ینادی مناد هذا فلان بن فلان فمن کان له قبله حق فلیأت الی حقه فیفرح المرء ان یکون له الحقّ علی والده او ولده او زوجته او اخیه فیأخذه منه، ثمّ قرأ ابن مسعود «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ». گفته‌اند اینجا اضمارست یعنی لا انساب بینهم تنفع. میان ایشان هیچ نسب نماند که بکار آید ایشان را و سود دارد، و بر وفق این معنی روایت کردند از حسن قال: اما و اللَّه انّ انسابهم لقائمة بینهم، بدلیل قوله: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ» و لکن لا ینتفعون بها و لا یتعاطفون، و هو المقصود بالنسب فاذا ذهب ذلک صار کان الانساب قد ذهبت، و کذلک معنی قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «کل سبب و نسب ینقطع الّا سببی و نسبی»
ای لا ینفع یوم القیمة سبب و لا نسب الا سببه و نسبه و هو الایمان و القرآن. و قیل یوم القیامة یوم طویل مختلف الاحایین لا یتساءلون فی حین الفزع و یتساءلون فی حین الامن، و معنی یومئذ ای فی ذلک الوقت. قال الزّجاج: انّ یوم القیامة مقداره خمسون الف سنة، و فیه ازمنة و احوال، و انّما قیل یومئذ کما تقول نحن الیوم نفعل کذا و کذا، لیس ترید به یومک، انّما ترید نحن فی هذا الزّمان فیوم یقع للقطعة من الزمان، معنی آیت آنست که روز رستاخیز چون در صور دمند بوقت هیبت و سیاست و هنگام فزع، میان خلق هیچ نسب نماند که ایشان را بکار آید و هیچ با یکدیگر تفاخر در نسب نکنند چنان که در دنیا می‌کردند و هیچ از احوال یکدیگر نپرسند چنان که در دنیا می‌پرسیدند، هر کس بخود درمانده و بخود مشغول گشته.
«فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ» فی الکلام اختصار، یعنی موازین عمله الصالح، و انّما خرج الموازین جمعا لانّ من ارید به الجماعة و لهذا قال تعالی: «فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».
«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ» من العمل الصّالح، «فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ».
غبنوا انفسهم باهلاکهم ایّاها، «فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ» دائمون باقون لا یموتون «تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ» تلفح و تنفح فی معنی واحد الّا انّ اللفح اعظم تأثیرا، و المعنی یأخذ لهب النّار وجوههم بشدة، و قیل تأکل وجوههم النّار، «وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ» ای عابسون کقوله: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ» ای عابسة، قال الزّجاج الکالح الّذی قد تشمرت شفته عن اسنانه فبرزت، و سئل ابن مسعود عن معنی الآیة او ما رأیت الرأس المشوی کیف تقلص شفتاه و خرج انیابه روی ابو سعید الخدری عن النبیّ (ص) فی قوله: «وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ» قال: «تشویه النّار فتقلص شفته العلیا حتی تبلغ وسط رأسه و تسترخی شفته السفلی حتی تبلغ سرته»
و فی روایة اخری قال (ص): «تلفحهم النّار لفحة فتسیل لحومهم علی اعقابهم».
«أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی» القول فیه مضمر ای یقال لهم الم تکن آیاتی، یعنی القرآن، «تُتْلی عَلَیْکُمْ»، و قیل الم تکن رسلی یقرءون علیکم کتبی، و یسمعکم آیاتی الّتی فیها و عدی و وعیدی. «فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ» ای بما اخبرتکم فیها، «قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا». ای سبقت علینا، «شِقْوَتُنا» و فی الحدیث، «ان رحمتی غلبت غضبی»
ای سبقت غضبی، قرأ حمزة و الکسائی، شقاوتنا بالالف و فتح الشین، و قرأ الآخرون شقوتنا بکسر الشین من غیر الف، و هما لغتان، یقال شقی یشقی شقاوة علی فعالة کالسعادة، و شقوة علی فعلة کالرّدة و الفتنة. یقال الشقاوة المضرّة اللاحقة فی العاقبة، و السعادة المنفعة اللاحقة فی العاقبة. «وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ» عن الحقّ فی الدّنیا لاجل ما کتب علینا من الشقاء، اقرّوا علی انفسهم بالضّلال.
«رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها» ای من النّار بفضلک، «فَإِنْ عُدْنا» الی شرکنا و الی ما تکره، «فَإِنَّا ظالِمُونَ».
«قالَ اخْسَؤُا» ای ابعدوا، «فیها» کما یقال للکلب اذا طرد اخسأ، و قیل معناه انطردوا فیها انطراد الکلاب، و ابعدوا فیها بعد الکلاب «وَ لا تُکَلِّمُونِ» فی رفع العذاب فانّی لا ارفعه عنکم و لا اخرجکم منها، فعند ذلک ایس الکفّار من الفرج.
مفسّران گفتند آخرتر سخنی که دوزخیان گویند اینست که: «رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ» و پس از هزار سال ایشان را جواب دهند که: «اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ» پس از آن هیچ سخن نگویند که کسی فهم کند مگر شهیق و زفیر بانگی همی کنند چون بانگ خر، و عن ابی الدرداء قال قال رسول اللَّه (ص): «یلقی علی اهل النّار الجوع فیعدل ما هم فیه من العذاب فیستغیثون بالطعام فیؤتون بطعام ذا غصّة فیذکرون انّهم کانوا یستغیثون فی الدّنیا بالشراب فیؤتون بالحمیم فی کلالیب من نار فاذا ادنیت من وجوههم قشرت وجوههم فاذا دخلت بطونهم قطعت ما فی بطونهم فیستغیثون عند ذلک، فیقال لهم او لم تک تأتیکم رسلکم بالبیّنات؟ فیقولون بلی، فیقال لهم فادعوا و ما دعاء الکافرین الّا فی ضلال، فیقولون ادعوا لنا مالکا فیقولون یا مالک لیقض علینا ربّک، قال انکم ماکثون، فیقولون: «رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ. قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ» «إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی»، هذا تعلیل لاستحقاق العذاب یعنی طائفة من عبادی هذه صفتهم یرید به الانبیاء و المرسلین، قال الربیع: هم اصحاب الصّفة، و قیل هم اصحاب رسول اللَّه (ص)، «یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ».
«فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا». قرأ اهل المدینة و حمزة و الکسائی سخریا بضم السّین هاهنا و فی سورة ص. و قرأ الباقون بکسرهما و اتفقوا علی الضمّ فی سورة الزخرف، قال الخلیل هما لغتان کقولهم بحر لجی و لجی، و کوکب دری و دری و قال الکسائی و الفراء: الکسر بمعنی الاستهزاء بالقول و الضمّ بمعنی التسخیر و الاستبعاد بالفعل و اتفقوا فی سورة الزخرف علی الضمّ لانّه بمعنی التسخیر، «حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی» تأویله انساکم شؤم اذا کم ایّاهم ذکری، یعنی کانوا سبب النسیان و کنتم منهم تضحکون کقوله: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ». مقاتل گفت: این در شأن کفار قریش فرو آمد که بفقراء صحابه بر می‌گذشتند بلال و عمار و خباب و صهیب و غیر ایشان و بایشان استهزاء می‌کردند و ناسزا می‌گفتند ربّ العزه گفت: «إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا» ای جازیتهم الیوم بما یستحقون من الثواب لصبرهم علی اذا کم و قیامهم علی طاعتی، «أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ». قرأ حمزة و الکسائی انّهم بکسر الالف علی الاستیناف، و قرأ الآخرون بفتحها فتکون فی موضع المفعول الثانی، و المفعول الاوّل هم من جزیتهم لانّ جزی یتعدی الی مفعولین، و التقدیر جزیتهم الیوم بصبرهم الفوز بالجنّة کقوله: «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً» و یجوز ان یکون علی اضمار اللّام و التقدیر، جزیتهم لانّهم هم الفائزون.
«قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ» قرأ، حمزة و الکسائی، قل کم لبثتم علی الامر، و کذلک قل ان لبثتم و المعنی، قولوا ایّها الکافرون، فاخرج الکلام مخرج الواحد، و المراد منه الجماعة اذ کان معناه مفهوما، و یجوز ان یکون المعنی یا من یسأل عن بعثهم قل لهم کم لبثتم، و هو علی خطاب من یأمره اللَّه تعالی بسؤالهم و قرأ ابن کثیر قل کم لبثتم بغیر الالف علی الامر، قال: ان لبثتم بالالف علی الخبر لانّه جواب، و قرأ الباقون، قال کم لبثتم، قال ان لبثتم علی الخبر فی الحرفین و الوجه انّه علی الاخبار عن السائل فی الکلامین کلیهما، ای قال اللَّه عزّ و جل للکفار یوم البعث: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ» ای فی الدّنیا و فی القبور، «عَدَدَ سِنِینَ، قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» نسوا مدّة لبثهم فی الدّنیا لعظم ما هم بصدره من العذاب، «فَسْئَلِ الْعادِّینَ» ای الملائکة الّذین یحفظون اعمال بنی آدم و یحصونها علیهم. این خطاب با منکران بعث فردا که رب العزّة جلّ جلاله ایشان را بر انگیزاند و قیامت را معاینه ببینند ایشان را سؤال توبیخ کنند بآنچه دنیاء اندک فانی بر آخرت باقی اختیار کردند گوید: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ»؟ قومی جواب دهند که: «لَبِثْنا یَوْماً» قومی، دیگر جواب دهند که: «أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ»، قومی دیگر گویند: «فَسْئَلِ الْعادِّینَ» اللَّه، تعالی گوید: «إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا» ای ما لبثتم فی الدنیا الا قلیلا، سمّاه قلیلا لانّ الواحد و ان طال مکثه فی الدّنیا فانّه یکون قلیلا فی جنب ما یلبث فی الآخرة، لانّ لبثه فی الدّنیا و فی القبر متناه، «لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» قصر اعمارکم فی الدّنیا و طول مکثکم فی العذاب لما اشتغلتم بالکفر و المعاصی.
«أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً» ای لعبا و باطلا لا لحکمة من ثواب المطیع و عقاب العاصی، و هو مصدر فی موضع الحال ای عابثین، و قیل نصب مفعول له ای للعبث، و المعنی، أ فحسبتم انما خلقناکم للعبث تلعبون و تأکلون و تشربون
و تفعلون ما تریدون ثم لا تموتون للحساب و الجزاء، بیّن اللَّه تعالی انّه لو خلقهم لهذه الاشیاء لکان ذلک عبثا.
«فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ» من ان یخلق الخلق للعبث و الباطل. نظیره قوله تعالی: «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً» لم یخلقهم للعبث، و انّما خلقهم للعبادة و اقامة او امر اللَّه عزّ و جل، یقول اللَّه تعالی: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ». و سئل بعض العلماء لم خلق اللَّه الخلق؟ فقال: لیعبدوه فانّه یحبّ عبادة العابدین و یثیبهم علی قدر افضاله لا علی قدر افعالهم، و ان کان غنیا عن عبادة خلقه و لیظهر احسانه لانّه محسن فاوجدهم لیحسن الیهم و یتفضّل علیهم فعامل بعضا بالعدل و بعضا بالفضل و خلق المؤمنین خاصة للرحمة، قال اللَّه تعالی: «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً»، و قال تعالی: «إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ» و لذلک خلقهم، و قال امیر المؤمنین علی (ع) فی خطبته: أ فحسبتم انّ الموت لا یعمکم و القبر لا یضمکم و القیامة لا تجمعکم و الربّ لا یقضی بینکم، «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ»، و عن عبد اللَّه بن مسعود انه مرّ بمصاب مبتلی فقرأ فی اذنه «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً» حتی ختم السورة فبوأ فقال له رسول اللَّه (ص) ما ذا قرأت فی اذنه؟ فاخبره، فقال: و الّذی نفسی بیده و لو انّ رجلا موقنا قرأها علی جبل لزال.
و عن الاوزاعی قال: بلغنی انّ فی السماء الدّنیا ملکا ینادی کلّ یوم: الا لیت الخلق لم یخلقوا و یا لیتهم اذ خلقوا عرفوا ما خلقوا له و جلسوا فذکروا ما عملوا. ثم نزه اللَّه نفسه عمّا وصفه به المشرکون من اتخاذ الاولاد فقال جلّ ذکره: «فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ» الّذی لا یزول ملکه و لا یفنی سلطانه الحقّ بنعوت جلاله متوحد، فی عز آزاله و علوّ اوصافه متفرد، فذاته حق و و صفاته حقّ و قوله صدق، و لا یتوجه لمخلوق علیه حق، «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ» یعنی السریر الحسن المرتفع، قیل کرمه عظمته و جلالته و ارتفاعه و امتناعه من ان یملکه غیره، و قیل کرمه رفع اللَّه ایّاه علی اعناق الملائکة و کواهلهم و حفوف الملائکة به، و الکریم فی لغة الرعب الحسن السهل المنال.
«وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» لا حجّة و لا بیّنة له لانّه لا حجّة فی دعوی الشرک، «فَإِنَّما حِسابُهُ» ای جزاؤه عند ربّه یجازیه بعمله کما قال: «إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» ای جزاهم، و قال فی الشعراء: «إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلی رَبِّی» ای ما جزاؤهم الّا علی ربّی. «إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ» لا سعد الجاحدون المکذّبون. قال الحسین بن الفضل: اثبت اللَّه الفلاح فی اول سورة للمؤمنین فقال تعالی. «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» و نفاه فی آخرها عن الکافرین. فقال: «إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ» و «قل» یا محمد، «رَبِّ اغْفِرْ» ای ذنوبی، «وَ ارْحَمْ» ای تضرّعی، «وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ» لا یرحم احد رحمتک، قیل، اذا رحم عبدا لم یوبخه علی ذنبه، و هذا الدّعاء معطوف علی ما علّمه من الدعاء قبله فی قوله: «وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ».
برگردان به زبان ساده
قوله: «ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» ای ادفع بالخصلة الّتی هی احسن الخصال و هی الحلم و الصفح و الاغضاء عن جهلهم، و الصّبر علی اذاهم، و قوله: «السَّیِّئَةَ» یعنی اذا هم ایّاک و تکذیبهم لک. نزول این آیت پیش از آن بود که فرمان آمد بقتال، رب العزّه مصطفی را بعفو و صفح فرمود گفت آن سخن بدو کرد بد ایشان را بحلم و صفح خویش دفع و بر اذی و تکذیب ایشان صبر کن، «وَ اهْجُرْهُمْ هَجْراً جَمِیلًا»، و بر ویّ نیکو ازیشان فرا بر، پس این آیت منسوخ شد بآیت قتال. و گفته‌اند معنی آنست که عظهم برفق و لین و لا تعظهم بشدّة و عنف. ای محمد ایشان را که دعوت کنی و پند دهی برفق و لطف و آسانی دعوت کن و پند ده نه بسختی و درشتی چنان که جایی دیگر گفت: «قُلْ إِنَّما أَعِظُکُمْ بِواحِدَةٍ» الآیة. و موسی کلیم را در دعوت فرعون همین فرمود: «فَقُولا لَهُ قَوْلًا لَیِّناً»، و قیل الّتی هی احسن، لا اله الّا اللَّه، و السیئة، الشرک. «نَحْنُ أَعْلَمُ بِما یَصِفُونَ» ای یقولون من الشرک، فنجزیهم ما یستحقون.
هوش مصنوعی: در این متن گفته شده که باید با بهترین رفتار و خوی انسانی، به کسانی که به ما بدی می‌کنند، پاسخ دهیم. این رفتار در واقع شامل صبر، گذشت و عفو است و نشان‌دهنده‌ی قدرت و بلندنظری ماست. همچنین مقرر شده که در برابر تهمت‌ها و اذیت‌ها با صبر و حوصله واکنش نشان دهیم. اگرچه در ابتدا این رفتارها مورد تأکید قرار گرفته، اما در ادامه با نزول آیات دیگری، دستور به قتال داده شده است. به همین دلیل، بر روی این نکته تأکید می‌شود که در دعوت و نصیحت، باید با نرمی و مهربانی عمل کنیم، نه با سختی و خشونت. این رویکرد در دعوت به توحید و رد شرک نیز مطرح شده است. در نهایت، به این نکته اشاره شده که خداوند کاملاً از آنچه که این افراد درباره او می‌گویند آگاه است و به آنها جزای لازم را خواهد داد.
«وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ» ای استجیر بک و امتنع بعزّتک، «مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ» قال ابن عباس: ای من نزعاتهم، و نزع الشیطان وسوسته. حتی یشغل عن امر اللَّه عز و جل. و قال مجاهد: همزات الشیاطین نفخهم و نفثهم، و اصل الهمز شدّة الدفع، یعنی دفعهم بالاغواء الی المعاصی. همزات الشیاطین آنست که بدها و معصیتها در پیش بنده افکنند و او را با معاصی دهند و بآن مشغول دارند تا از کار خدا و طاعت داری وی باز ماند، و قال الحسن: معناه اعوذ بک من الجنون.
هوش مصنوعی: در این عبارت فرد از خداوند درخواست پناهندگی می‌کند و از او می‌خواهد که او را از وسوسه‌ها و فریب‌های شیطان حفظ کند. ابن عباس توضیح می‌دهد که این وسوسه‌ها می‌توانند انسان را از توجه به امور مهم و خداوند منحرف کنند. مجاهد نیز تأکید می‌کند که این وسوسه‌ها به معنای تنش و فشار روحی ناشی از شیطان هستند که انسان را به سمت گناه و معصیت سوق می‌دهند. همچنین حسن اشاره می‌کند که این پناهندگی از جنون نیز می‌تواند در این معنا گنجانده شود. به طور کلی، این متن به اهمیت حفاظت از خود در برابر وسوسه‌ها و فریب‌های شیطانی اشاره دارد.
روی عن رجل من اهل بیت رسول اللَّه (ص) قال: قام رسول اللَّه الی صلاة اللّیل فهلّل ثلاثا فکبّر ثلاثا و قال اعوذ باللّه من الشیطان الرجیم من همزه و نفثه و نفخه، قال: فسألته من الغد عن همزه، فقال: هو الموتة، قلت ما الموتة؟ قال الموتة اخذ الشیطان للانسان یشیر به الی ان یفعل فعلا یحدث عنده الجنون، و سألته عن نفثه، فقال: انه الشعر، و عن نفخه، فقال انّه الکبر.
هوش مصنوعی: روزی یکی از افراد اهل بیت پیامبر (ص) گفت: پیامبر برای نماز شب برخاست و سه بار "اللَّه اکبر" گفت و سپس گفت: "به خدا از شیطان رجیم پناه می‌برم، از همزه و نفثه و نفخه." سپس پرسیدم همزه چیست؟ او جواب داد: همزه به معنای مرگ است. پرسیدم مرگ چیست؟ گفت: مرگ به معنای تسلط شیطان بر انسان است که او را به انجام عملی وادار می‌کند که باعث جنون او می‌شود. درباره نفثه هم پرسیدم، او گفته: نفثه به معنای شعر است. و در مورد نفخه هم گفت: نفخه به معنای کبر و خودش را بزرگ دیدن است.
«وَ أَعُوذُ بِکَ رَبِّ أَنْ یَحْضُرُونِ» فی شی‌ء من اموری و انّما ذکر الحضور لانّ الشیطان اذا حضر ابن آدم یوسوسه و یجلب الیه شرّا فی دینه و دنیاه.
هوش مصنوعی: «من به تو پناه می‌برم، ای پروردگار، که آنها (شیطان‌ها) به من نزدیک شوند.» ذکر حضور این است که وقتی شیطان به انسان نزدیک می‌شود، او را وسوسه کرده و به او شر و ضرر می‌رساند، چه در دینش و چه در دنیا.
«حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ» ای وقت الموت و انقضاء اجله. این آیت متصلست بآیت پیش، و التقدیر: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَةَ حَتَّی إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ، و قیل بل قلوبهم فی غمرة من هذا حتی اذا جاء احدهم الموت، و قیل التأویل لا نریک ما نعدهم بل نمهلهم حتی اذا جاء احدهم الموت. کقوله عز و جل: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ»، معنی آنست که یا محمّد ما تواناییم که با تو نمائیم که بایشان چه خواهد بود از عذاب لکن می‌ننمائیم و حرمت ترا فرا می‌گذاریم تا آن روز که مرگی آید بایشان. «قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ» ای اذا عاین احدهم الآخرة قبل ان یذوق الموت ادرکته النّدامة علی التقصیر، و قال تحسرا علی ما فاته، ربّ ارددنی الی الدّنیا. معنی آنست که چون یکی از ایشان مخائل مرگ بر وی پیدا شود و آخرت او را عیان گردد، پشیمانی بوی اندر آید و بر گذشته تحسر خورد و گوید.
هوش مصنوعی: زمانی که مرگ به سراغ یکی از آنها می‌آید، این لحظه نشان‌دهنده پایان عمر اوست. این آیه به آیه قبلی متصل است و می‌توان آن را این‌گونه تفسیر کرد: در برابر بدی‌ها با نیکی رفتار کن، تا زمانی که مرگ به سراغ یکی از آنها بیاید. برخی گفته‌اند که دل‌های آنها در غفلت هستند تا زمانی که مرگ به سراغشان بیاید. همچنین، تفسیر دیگری این‌گونه ارائه شده که خداوند به آنان مهلت می‌دهد تا وقتی که مرگ به سراغشان بیاید. خداوند می‌گوید: «من شما را عذاب نمی‌کنم در حالی که تو در میان آنها هستی»، یعنی ای پیامبر، ما قادر به نشان دادن عذاب به آنها هستیم، اما به خاطر حرمت تو، این کار را نمی‌کنیم و تا روزی که مرگ به سراغشان بیاید، آنها را باز می‌داریم. هنگامی که یکی از آنها آثار مرگ را مشاهده کند و آخرت را به چشم ببیند، دچار پشیمانی می‌شود و بر گذشته‌اش حسرت می‌خورد و می‌گوید: «پروردگارا، مرا به دنیا برگردانید». بدین معنا که وقتی مرگ را احساس کند و به آخرت پی ببرد، پشیمانی بر او غلبه می‌کند و از کارهای نیکو که نتوانسته انجام دهد افسوس می‌خورد.
خداوند من مرا با دنیا فرست تا کار نیک کنم. «ارْجِعُونِ» بلفظ جمع گفت بر عادت عرب که با یکی خطاب جمع کنند بر وجه تعظیم، چنان که ربّ العزه گفت: «إِنَّا نَحْنُ نُحْیِی وَ نُمِیتُ» «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ» و نظیر این در قرآن فراوانست و روا باشد که «ارْجِعُونِ» خطاب با فریشتگان بود که قبض روح وی می‌کنند، یعنی که اوّل خدای را خواند و بوی استعانت کند و گوید: «رَبِّ» ای خداوند من، آن گه خطاب با فریشتگان گرداند گوید: «ارجعون الی الدنیا».
هوش مصنوعی: خداوند من را به این دنیا فرستاده است تا کارهای نیک انجام دهم. در بیان «ارجعون» به‌صورت جمع اشاره‌ای به ادب و احترام است که در زبان عربی معمول است، به طوری که ممکن است یک نفر به گونه‌ای بیان کند که گویا به گروهی خطاب کرده است. مانند آنچه در قرآن آمده که خداوند می‌فرماید: «ما هستیم که زندگی می‌بخشیم و می‌میریم» یا «ما هستیم که این ذکر را نازل کردیم». در اینجا، احتمالاً «ارجعون» به فرشتگانی که روح او را می‌گیرند خطاب است و این نشان‌دهنده آن است که ابتدا خداوند را صدا زده و از او یاری خواسته است و سپس به فرشتگان می‌گوید که او را به دنیا برگردانند.
روی اذا عاین المؤمن الملائکة قالوا له نرجعک الی الدّنیا؟ فیقول الی دار الهموم و الأحزان لا بل قدما الی اللَّه، و اما الکافر فیقول رَبِّ ارْجِعُونِ.
هوش مصنوعی: وقتی مؤمن فرشتگان را می‌بیند، فرشتگان از او می‌پرسند آیا می‌خواهی به دنیا بازگردی؟ او پاسخ می‌دهد که به خانه‌ای پر از غم و اندوه نمی‌خواهد برگردد، بلکه می‌خواهد به سوی خدا برود. اما کافر می‌گوید: پروردگارا، مرا به دنیا برگردانید.
«لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً» ای اقول لا اله الا اللَّه و اعمل بطاعة اللَّه، «فِیما تَرَکْتُ» من طاعة اللَّه حین کنت فی الدّنیا، «کَلَّا» کلمة ردع و زجر ای لا یرجع الیها و لا یکون ذلک، «إِنَّها» یعنی سؤاله الرجعة، «کَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها» و لا ینالها، و قیل «إِنَّها کَلِمَةٌ» یعنی قوله: «لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً» ای هو شی‌ء لا حقیقة له لو ردّ، کقوله: «وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ». «وَ مِنْ وَرائِهِمْ» یعنی امامهم، «بَرْزَخٌ» البرزخ، الحاجز ما بین الدنیا و الآخرة، و هو المکث فی القبر، و البرزخ فی سورة الفرقان هو ما یحجز بین العذاب و الملح فی البحر، سمّاه فی موضع آخر حاجزا فی قوله: «وَ جَعَلَ بَیْنَ الْبَحْرَیْنِ حاجِزاً»، و فی الخبر. «انّ الوسوسة برازخ الایمان».
هوش مصنوعی: شخص در اینجا می‌گوید که شاید من عمل صالحی انجام دهم، یعنی اعتقاد به خداوند و انجام اطاعات او. او به زمانی که در دنیا بوده اشاره می‌کند که در آن زمان نتوانسته است به تصمیمات درست عمل کند. سپس به طور قاطع اعلام می‌کند که این خواسته نمی‌تواند محقق شود و به نوعی رد می‌کند که به گذشته بازگردد. او همچنین به این نکته اشاره می‌کند که بین دنیای کنونی و آخرت، حایلی وجود دارد که به آن برزخ گفته می‌شود و این یک مرحله انتقالی است که افراد پس از مرگ در آن قرار می‌گیرند. در اینجا، برزخ به معنای جدایی بین عذاب و آرامش است و در دیگر بخش‌ها نیز به این مفهوم اشاره شده است.
ای هو عارض بین الکفر و الایمان، و قیل «وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلی یَوْمِ یُبْعَثُونَ» ای و من بعد موتهم حاجز بینهم و بین الرجوع الی الدّنیا الی یوم البعث.
هوش مصنوعی: ای کسی که در مرز بین کفر و ایمان قرار داری، گفته شده است که بین آنها و روز قیامت فاصله‌ای وجود دارد. این فاصله، حائل و مانع بازگشت آنها به دنیا پس از مرگ تا روز برانگیخته شدنشان است.
«فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ» اختلفوا فی هذه النفخة، فقال ابن عباس: هی النفخة الاولی، نفخ فی الصور فصعق من فی السماوات و من فی الارض. «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ» ثُمَّ نُفِخَ فِیهِ أُخْری فَإِذا هُمْ قِیامٌ یَنْظُرُونَ وَ أَقْبَلَ بَعْضُهُمْ عَلی بَعْضٍ یَتَساءَلُونَ، و قال ابن مسعود: هی النفخة الثانیة، قال یؤخذ بید العبد او الامة یوم القیامة فینصب علی رؤس الاوّلین و الآخرین ثم ینادی مناد هذا فلان بن فلان فمن کان له قبله حق فلیأت الی حقه فیفرح المرء ان یکون له الحقّ علی والده او ولده او زوجته او اخیه فیأخذه منه، ثمّ قرأ ابن مسعود «فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ یَوْمَئِذٍ وَ لا یَتَساءَلُونَ». گفته‌اند اینجا اضمارست یعنی لا انساب بینهم تنفع. میان ایشان هیچ نسب نماند که بکار آید ایشان را و سود دارد، و بر وفق این معنی روایت کردند از حسن قال: اما و اللَّه انّ انسابهم لقائمة بینهم، بدلیل قوله: «یَوْمَ یَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِیهِ وَ أُمِّهِ وَ أَبِیهِ» و لکن لا ینتفعون بها و لا یتعاطفون، و هو المقصود بالنسب فاذا ذهب ذلک صار کان الانساب قد ذهبت، و کذلک معنی قوله صلّی اللَّه علیه و سلّم: «کل سبب و نسب ینقطع الّا سببی و نسبی»
هوش مصنوعی: زمانی که در صور دمیده شود، دیگر هیچ نسبی میان آنها باقی نمی‌ماند. در مورد این دمیدن، اختلاف نظر وجود دارد؛ ابن عباس می‌گوید، این دمیدن اولی است که هنگام آن، اهل آسمان‌ها و زمین بی‌هوش می‌شوند. در آن روز، هیچ نسبی وجود نخواهد داشت و کسی با یکدیگر سخن نخواهد گفت. سپس دوباره در صور دمیده می‌شود و آنها در حالی که قیام کرده‌اند به یکدیگر نگاه می‌کنند و سوال می‌کنند. ابن مسعود گفت که این دمیدن دوم است، در روز قیامت، شخص یا بنده‌ای را به نامش می‌خوانند و به او گفته می‌شود که اگر حقی بر گردن کسی از دیگران دارد، بیاید و حق خود را بگیرد. هرکس خوشحال خواهد شد اگر حقش به والدین یا فرزندان یا همسرش تعلق داشته باشد. سپس ابن مسعود آیه‌ای را خواند که می‌گوید در آن روز هیچ نسبی به کار نمی‌آید و سودی به کسی نمی‌دهد. برخی بر این باورند که در اینجا به معنای عدم فایده‌مندی نسب‌ها اشاره شده است. اگر چه نسب‌ها میان آنها وجود دارد، اما در آن روز به آنها فایده‌ای نخواهد رساند و محبت و نزدیکی بر اساس نسب‌ها نخواهد بود. این همان هدف از نسب است، وقتی که این روابط از بین برود، انگار نسب‌ها نیز ناپدید شده‌اند. همچنین پیامبر اکرم (ص) فرمودند که هر نسبی قطع می‌شود جز نسب من.
ای لا ینفع یوم القیمة سبب و لا نسب الا سببه و نسبه و هو الایمان و القرآن. و قیل یوم القیامة یوم طویل مختلف الاحایین لا یتساءلون فی حین الفزع و یتساءلون فی حین الامن، و معنی یومئذ ای فی ذلک الوقت. قال الزّجاج: انّ یوم القیامة مقداره خمسون الف سنة، و فیه ازمنة و احوال، و انّما قیل یومئذ کما تقول نحن الیوم نفعل کذا و کذا، لیس ترید به یومک، انّما ترید نحن فی هذا الزّمان فیوم یقع للقطعة من الزمان، معنی آیت آنست که روز رستاخیز چون در صور دمند بوقت هیبت و سیاست و هنگام فزع، میان خلق هیچ نسب نماند که ایشان را بکار آید و هیچ با یکدیگر تفاخر در نسب نکنند چنان که در دنیا می‌کردند و هیچ از احوال یکدیگر نپرسند چنان که در دنیا می‌پرسیدند، هر کس بخود درمانده و بخود مشغول گشته.
هوش مصنوعی: در روز قیامت، نه نسب و نه هیچ دلیلی به کار نمی‌آید، مگر ایمان و قرآن. این روز، روزی بسیار طولانی و متنوع در حال و هوا است. در زمان ترس، مردم از یکدیگر سوال نمی‌کنند، اما در زمان امن، پرسش‌ها آغاز می‌شود. بنابراین، وقتی از "آن روز" صحبت می‌شود، منظور به آن زمان خاص است. طبق گفته زجاج، روز قیامت به اندازه پنجاه هزار سال طول می‌کشد و در آن، مراحل و حالاتی وجود دارد. به همین دلیل به آن "روز" گفته می‌شود، چون اشاره به یک بخش از زمان دارد. معنی آیه این است که در روز رستاخیز، هنگامی که شیپور دمیده می‌شود و مردم در هیبت و ترسند، هیچ نسبی نخواهد ماند که به آنها کمک کند و هیچ‌کس نمی‌تواند به نسب خود افتخار کند، مانند آنچه در دنیا انجام می‌دادند و هیچ‌کس از حال یکدیگر نخواهد پرسید، زیرا همه در فکر خود و وضعیت خود هستند.
«فَمَنْ ثَقُلَتْ مَوازِینُهُ» فی الکلام اختصار، یعنی موازین عمله الصالح، و انّما خرج الموازین جمعا لانّ من ارید به الجماعة و لهذا قال تعالی: «فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ».
هوش مصنوعی: کسی که اعمالش سنگینی کند، به معنای این است که کارهای نیکو و صالح او زیاد است. در اینجا از واژه «موازین» به صورت جمع استفاده شده زیرا هدف اشاره به گروهی از افراد است. به همین دلیل خداوند در ادامه می‌فرماید: «آنها همان رستگاران هستند».
«وَ مَنْ خَفَّتْ مَوازِینُهُ» من العمل الصّالح، «فَأُولئِکَ الَّذِینَ خَسِرُوا أَنْفُسَهُمْ».
هوش مصنوعی: هر کس که اعمال نیک او سبک باشد، چنین افرادی هستند که دچار خسران و زیان در جان‌های خود شده‌اند.
غبنوا انفسهم باهلاکهم ایّاها، «فِی جَهَنَّمَ خالِدُونَ» دائمون باقون لا یموتون «تَلْفَحُ وُجُوهَهُمُ النَّارُ» تلفح و تنفح فی معنی واحد الّا انّ اللفح اعظم تأثیرا، و المعنی یأخذ لهب النّار وجوههم بشدة، و قیل تأکل وجوههم النّار، «وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ» ای عابسون کقوله: «وُجُوهٌ یَوْمَئِذٍ باسِرَةٌ» ای عابسة، قال الزّجاج الکالح الّذی قد تشمرت شفته عن اسنانه فبرزت، و سئل ابن مسعود عن معنی الآیة او ما رأیت الرأس المشوی کیف تقلص شفتاه و خرج انیابه روی ابو سعید الخدری عن النبیّ (ص) فی قوله: «وَ هُمْ فِیها کالِحُونَ» قال: «تشویه النّار فتقلص شفته العلیا حتی تبلغ وسط رأسه و تسترخی شفته السفلی حتی تبلغ سرته»
هوش مصنوعی: آنان با هلاکت خویش خود را فریب دادند، در جهنم جاودانه خواهند بود و هرگز نمی‌میرند. آتش بر چهره‌هایشان می‌تابد و شدت آن به قدری است که گویی آتش چهره‌هایشان را شدیداً می‌سوزاند. برخی گفته‌اند آتش چهره‌هایشان را می‌بلعد. در این حالت، چهره‌هایشان عابوس و عبوس به نظر می‌رسد، همچنان که در جایی دیگر آمده است که روزی چهره‌ها خشم‌آلود خواهند بود. اصطلاح "کالح" به معنای کسی است که لب‌هایش از دندان‌هایش دور شده و نمایان است. ابن مسعود در توضیح این آیه گفت: آیا دیده‌ای که چگونه شکم‌پاره‌ها در آتش تبدیل به لقمه‌ای می‌شود و لب‌هایش جمع می‌شود؟ روایت شده که پیامبر (ص) در مورد این وضعیت گفته‌اند که آتش آن‌قدر شدید است که لب بالایی جمع می‌شود و تا وسط سر می‌رسد و لب پایینی شل شده و تا ناف می‌افتد.
و فی روایة اخری قال (ص): «تلفحهم النّار لفحة فتسیل لحومهم علی اعقابهم».
هوش مصنوعی: در روایت دیگری آمده است که حضرت رسول (ص) فرمودند: «آتش جهنم به آنها برخورد می‌کند و گوشت‌هایشان از پشت بدنشان به پایین می‌ریزد.»
«أَ لَمْ تَکُنْ آیاتِی» القول فیه مضمر ای یقال لهم الم تکن آیاتی، یعنی القرآن، «تُتْلی عَلَیْکُمْ»، و قیل الم تکن رسلی یقرءون علیکم کتبی، و یسمعکم آیاتی الّتی فیها و عدی و وعیدی. «فَکُنْتُمْ بِها تُکَذِّبُونَ» ای بما اخبرتکم فیها، «قالُوا رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا». ای سبقت علینا، «شِقْوَتُنا» و فی الحدیث، «ان رحمتی غلبت غضبی»
هوش مصنوعی: آیا آیات من که به شما تلاوت می‌شد، وجود نداشت؟ منظور از آیات، قرآن است. یا این که آیا فرستادگان من نبودند که کتاب‌های من را برای شما بخوانند و شما را از وعده‌ها و هشدارهای من آگاه کنند؟ اما شما به آنها کذب می‌گفتید. آنها در پاسخ می‌گویند: پروردگارا! سرنوشت شوم ما بر ما غلبه کرده است.
ای سبقت غضبی، قرأ حمزة و الکسائی، شقاوتنا بالالف و فتح الشین، و قرأ الآخرون شقوتنا بکسر الشین من غیر الف، و هما لغتان، یقال شقی یشقی شقاوة علی فعالة کالسعادة، و شقوة علی فعلة کالرّدة و الفتنة. یقال الشقاوة المضرّة اللاحقة فی العاقبة، و السعادة المنفعة اللاحقة فی العاقبة. «وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ» عن الحقّ فی الدّنیا لاجل ما کتب علینا من الشقاء، اقرّوا علی انفسهم بالضّلال.
هوش مصنوعی: در اینجا به دو قرائت متفاوت از واژه‌ای اشاره شده است که به معنای شقاوت یا بدبختی است. یکی از قرائت‌ها با "الف" و دیگری بدون "الف" خوانده می‌شود که هر دو معانی خاص خود را دارند. در زبان عربی، شقاوت به معنای زیان و بدبختی است، در حالی که سعادت به معنای خوشبختی و منفعت است. در این متن ذکر شده که گروهی از مردم در دنیا به علت شقاوتی که برایشان مقدر شده، از حق منحرف شده‌اند و خود را در حالت گمراهی می‌دانند.
«رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها» ای من النّار بفضلک، «فَإِنْ عُدْنا» الی شرکنا و الی ما تکره، «فَإِنَّا ظالِمُونَ».
هوش مصنوعی: پروردگارا، ما را از این آتش بیرون ببر، به لطف و کرمت. اگر دوباره به شرک و کارهایی که تو نمی‌پسندی برگردیم، در آن صورت ما واقعا ظلم کرده‌ایم.
«قالَ اخْسَؤُا» ای ابعدوا، «فیها» کما یقال للکلب اذا طرد اخسأ، و قیل معناه انطردوا فیها انطراد الکلاب، و ابعدوا فیها بعد الکلاب «وَ لا تُکَلِّمُونِ» فی رفع العذاب فانّی لا ارفعه عنکم و لا اخرجکم منها، فعند ذلک ایس الکفّار من الفرج.
هوش مصنوعی: «اخسأ» به معنای دور شوید و به دور رانده شوید است، مانند وقتی که به سگی گفته می‌شود که دور شود. بعضی گفته‌اند که این عبارت به معنای این است که شما باید به دور انداخته شوید، مشابه به سرنوشت سگ‌ها. در اینجا همچنین به آنها گفته می‌شود که «با من حرف نزنید» در مورد برداشتن عذاب، زیرا من هیچ عذابی را از شما برطرف نخواهم کرد و شما را از اینجا نخواهم بیرون کرد. در این وضعیت، کافران از امید به نجات ناامید می‌شوند.
مفسّران گفتند آخرتر سخنی که دوزخیان گویند اینست که: «رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ» و پس از هزار سال ایشان را جواب دهند که: «اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ» پس از آن هیچ سخن نگویند که کسی فهم کند مگر شهیق و زفیر بانگی همی کنند چون بانگ خر، و عن ابی الدرداء قال قال رسول اللَّه (ص): «یلقی علی اهل النّار الجوع فیعدل ما هم فیه من العذاب فیستغیثون بالطعام فیؤتون بطعام ذا غصّة فیذکرون انّهم کانوا یستغیثون فی الدّنیا بالشراب فیؤتون بالحمیم فی کلالیب من نار فاذا ادنیت من وجوههم قشرت وجوههم فاذا دخلت بطونهم قطعت ما فی بطونهم فیستغیثون عند ذلک، فیقال لهم او لم تک تأتیکم رسلکم بالبیّنات؟ فیقولون بلی، فیقال لهم فادعوا و ما دعاء الکافرین الّا فی ضلال، فیقولون ادعوا لنا مالکا فیقولون یا مالک لیقض علینا ربّک، قال انکم ماکثون، فیقولون: «رَبَّنا غَلَبَتْ عَلَیْنا شِقْوَتُنا وَ کُنَّا قَوْماً ضالِّینَ رَبَّنا أَخْرِجْنا مِنْها فَإِنْ عُدْنا فَإِنَّا ظالِمُونَ. قالَ اخْسَؤُا فِیها وَ لا تُکَلِّمُونِ» «إِنَّهُ کانَ فَرِیقٌ مِنْ عِبادِی»، هذا تعلیل لاستحقاق العذاب یعنی طائفة من عبادی هذه صفتهم یرید به الانبیاء و المرسلین، قال الربیع: هم اصحاب الصّفة، و قیل هم اصحاب رسول اللَّه (ص)، «یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنَّا فَاغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ».
هوش مصنوعی: مفسران بیان کرده‌اند که آخرین کلام دوزخیان این است: «پروردگارا، ما را از اینجا خارج کن، اگر برگردیم، ما ظالم خواهیم بود.» پس از گذشت هزار سال، به آنان پاسخ داده می‌شود: «در اینجا بخفتید و با من سخن نگویید.» سپس دوزخیان هیچ سخنی نمی‌گویند و فقط به ناله و فریاد می‌پردازند. ابوالدرداء نقل می‌کند که پیامبر (ص) فرمود: «بر اهل آتش گرسنگی حاکم می‌شود که درد عذاب آنها را تسکین می‌دهد. آنان درخواست غذا می‌کنند و به آنها غذایی می‌دهند که بلعیدنش سخت است. سپس به یاد می‌آورند که در دنیا از آب درخواست یاری می‌کردند و به آنها آب جوشان در چنگال‌های آتشین داده می‌شود؛ هنگامی که این آب به نزدیکی صورتشان می‌رسد، پوست صورتشان کنده می‌شود و وقتی به درونشان می‌رود، درونشان را پاره می‌کند. در آن زمان دوباره فریاد استغاثه می‌زنند و به آنها گفته می‌شود: «آیا فرستادگان ما با دلایل روشنی به شما نیامدند؟» آنان پاسخ می‌دهند: «بله، آمدند.» سپس به آنها گفته می‌شود: «پس دعا کنید، ولی دعای کافران جز در گمراهی نیست.» دوزخیان می‌گویند: «مَلِک، از پروردگارت درخواست کن تا بر ما حکم کند»، که او پاسخ می‌دهد: «شما در اینجا خواهید ماند.» در ادامه می‌گویند: «پروردگارا، سرنوشت ما غلبه کرده و ما قوم گمراهی بودیم، پروردگارا، ما را از اینجا خارج کن، اگر برگردیم، ما ظالم خواهیم بود.» او می‌گوید: «بخفتید در اینجا و با من سخن نگویید.» این روایت به توجیه عذاب اشاره دارد و درباره گروهی از بندگان خداست که پیامبران و فرستادگان او به آنها اشاره می‌کنند. برخی گفته‌اند که این‌ها از اصحاب صّفّه هستند و عده‌ای دیگر بر این باورند که این افراد از هم‌نشینان پیامبر (ص) هستند، و آنها می‌گویند: «پروردگارا، ما ایمان آورده‌ایم، پس ما را ببخش و رحم کن که تو بهترین رحیمانی.»
«فَاتَّخَذْتُمُوهُمْ سِخْرِیًّا». قرأ اهل المدینة و حمزة و الکسائی سخریا بضم السّین هاهنا و فی سورة ص. و قرأ الباقون بکسرهما و اتفقوا علی الضمّ فی سورة الزخرف، قال الخلیل هما لغتان کقولهم بحر لجی و لجی، و کوکب دری و دری و قال الکسائی و الفراء: الکسر بمعنی الاستهزاء بالقول و الضمّ بمعنی التسخیر و الاستبعاد بالفعل و اتفقوا فی سورة الزخرف علی الضمّ لانّه بمعنی التسخیر، «حَتَّی أَنْسَوْکُمْ ذِکْرِی» تأویله انساکم شؤم اذا کم ایّاهم ذکری، یعنی کانوا سبب النسیان و کنتم منهم تضحکون کقوله: «إِنَّ الَّذِینَ أَجْرَمُوا کانُوا مِنَ الَّذِینَ آمَنُوا یَضْحَکُونَ». مقاتل گفت: این در شأن کفار قریش فرو آمد که بفقراء صحابه بر می‌گذشتند بلال و عمار و خباب و صهیب و غیر ایشان و بایشان استهزاء می‌کردند و ناسزا می‌گفتند ربّ العزه گفت: «إِنِّی جَزَیْتُهُمُ الْیَوْمَ بِما صَبَرُوا» ای جازیتهم الیوم بما یستحقون من الثواب لصبرهم علی اذا کم و قیامهم علی طاعتی، «أَنَّهُمْ هُمُ الْفائِزُونَ». قرأ حمزة و الکسائی انّهم بکسر الالف علی الاستیناف، و قرأ الآخرون بفتحها فتکون فی موضع المفعول الثانی، و المفعول الاوّل هم من جزیتهم لانّ جزی یتعدی الی مفعولین، و التقدیر جزیتهم الیوم بصبرهم الفوز بالجنّة کقوله: «وَ جَزاهُمْ بِما صَبَرُوا جَنَّةً وَ حَرِیراً» و یجوز ان یکون علی اضمار اللّام و التقدیر، جزیتهم لانّهم هم الفائزون.
هوش مصنوعی: آیه بیان می‌کند که زمانی که شما از آنها به تمسخر می‌پرداختید، به یاد خدا و ذکر او غافل شدید. این به این معناست که آنها باعث فراموشی شما شدند و شما هم به تمسخر آنها می‌پرداختید، مانند آنچه که در آیه دیگر آمده است که افرادی که گناهکارند، از مؤمنان می‌خندیدند. این مسئله در مورد کفار قریش نازل شده است؛ آنها به فقیران صحابه مثل بلال و عمار و خباب و صهیب می‌گذشتند و به آنها توهین می‌کردند. خداوند اعلام می‌کند که به خاطر صبر آنها، امروز پاداش مناسبی به آنان می‌دهم. فرمود که آنها همان کسانی هستند که رستگارند. در میان قرائت‌ها اختلافاتی وجود دارد که نشان می‌دهد چگونه باید این آیه را تفسیر کرد، اما همه آنها به این نکته تأکید دارند که صبر و استقامت در برابر دشواری‌ها، به پاداشی بزرگ در آخرالزمان منجر می‌شود.
«قالَ کَمْ لَبِثْتُمْ» قرأ، حمزة و الکسائی، قل کم لبثتم علی الامر، و کذلک قل ان لبثتم و المعنی، قولوا ایّها الکافرون، فاخرج الکلام مخرج الواحد، و المراد منه الجماعة اذ کان معناه مفهوما، و یجوز ان یکون المعنی یا من یسأل عن بعثهم قل لهم کم لبثتم، و هو علی خطاب من یأمره اللَّه تعالی بسؤالهم و قرأ ابن کثیر قل کم لبثتم بغیر الالف علی الامر، قال: ان لبثتم بالالف علی الخبر لانّه جواب، و قرأ الباقون، قال کم لبثتم، قال ان لبثتم علی الخبر فی الحرفین و الوجه انّه علی الاخبار عن السائل فی الکلامین کلیهما، ای قال اللَّه عزّ و جل للکفار یوم البعث: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ» ای فی الدّنیا و فی القبور، «عَدَدَ سِنِینَ، قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» نسوا مدّة لبثهم فی الدّنیا لعظم ما هم بصدره من العذاب، «فَسْئَلِ الْعادِّینَ» ای الملائکة الّذین یحفظون اعمال بنی آدم و یحصونها علیهم. این خطاب با منکران بعث فردا که رب العزّة جلّ جلاله ایشان را بر انگیزاند و قیامت را معاینه ببینند ایشان را سؤال توبیخ کنند بآنچه دنیاء اندک فانی بر آخرت باقی اختیار کردند گوید: «کَمْ لَبِثْتُمْ فِی الْأَرْضِ»؟ قومی جواب دهند که: «لَبِثْنا یَوْماً» قومی، دیگر جواب دهند که: «أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ»، قومی دیگر گویند: «فَسْئَلِ الْعادِّینَ» اللَّه، تعالی گوید: «إِنْ لَبِثْتُمْ إِلَّا قَلِیلًا» ای ما لبثتم فی الدنیا الا قلیلا، سمّاه قلیلا لانّ الواحد و ان طال مکثه فی الدّنیا فانّه یکون قلیلا فی جنب ما یلبث فی الآخرة، لانّ لبثه فی الدّنیا و فی القبر متناه، «لَوْ أَنَّکُمْ کُنْتُمْ تَعْلَمُونَ» قصر اعمارکم فی الدّنیا و طول مکثکم فی العذاب لما اشتغلتم بالکفر و المعاصی.
هوش مصنوعی: در اینجا به کافران گفته می‌شود: «چقدر در زمین حیات داشتید؟» و آنان در جواب می‌گویند: «ما یک روز یا قسمتی از یک روز آنجا بودیم»، زیرا در اثر شدت عذابی که در آن لحظه متوجه‌شان است، مدت زمان زندگی‌شان را فراموش کرده‌اند. سپس به فرشتگانی که اعمال انسان‌ها را ثبت می‌کنند، اشاره می‌شود و از آنها خواسته می‌شود تا بررسی کنند. این خطاب به کافران هنگام قیامت است، زمانی که خداوند آنها را برمی‌انگیزد و به آنها می‌گوید که چقدر در دنیا زندگی کردند. در پاسخ، برخی می‌گویند: «یک روز» و برخی دیگر می‌گویند: «قسمتی از یک روز»، و در نهایت به فرشتگان اشاره می‌کنند که از آنها بپرسند. در ادامه، خداوند تأکید می‌کند که در واقع مدت زمان آن زندگی در دنیا بسیار کم بوده و اگر آنها می‌دانستند که عمرشان در دنیا چقدر کوتاه است و عذاب در آخرت چقدر طولانی، هرگز به کفر و گناه نمی‌پرداختند.
«أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً» ای لعبا و باطلا لا لحکمة من ثواب المطیع و عقاب العاصی، و هو مصدر فی موضع الحال ای عابثین، و قیل نصب مفعول له ای للعبث، و المعنی، أ فحسبتم انما خلقناکم للعبث تلعبون و تأکلون و تشربون
هوش مصنوعی: آیا گمان می‌کنید که ما شما را بیهوده آفریده‌ایم؟ آیا جز این است که هدفی از پاداش نیکوکاران و کیفر گناهکاران در کار است؟ این نشان می‌دهد که شما مانند بازیکنان و کسانی هستید که فقط مشغول خوردن و نوشیدن هستند.
و تفعلون ما تریدون ثم لا تموتون للحساب و الجزاء، بیّن اللَّه تعالی انّه لو خلقهم لهذه الاشیاء لکان ذلک عبثا.
هوش مصنوعی: شما هر کاری که بخواهید انجام می‌دهید و سپس برای حسابرسی و پاداش نمی‌میرید. خداوند متعال بیان کرده است که اگر او انسان‌ها را برای این کارها خلق کرده باشد، این کار بیهوده خواهد بود.
«فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ» من ان یخلق الخلق للعبث و الباطل. نظیره قوله تعالی: «أَ یَحْسَبُ الْإِنْسانُ أَنْ یُتْرَکَ سُدیً» لم یخلقهم للعبث، و انّما خلقهم للعبادة و اقامة او امر اللَّه عزّ و جل، یقول اللَّه تعالی: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ». و سئل بعض العلماء لم خلق اللَّه الخلق؟ فقال: لیعبدوه فانّه یحبّ عبادة العابدین و یثیبهم علی قدر افضاله لا علی قدر افعالهم، و ان کان غنیا عن عبادة خلقه و لیظهر احسانه لانّه محسن فاوجدهم لیحسن الیهم و یتفضّل علیهم فعامل بعضا بالعدل و بعضا بالفضل و خلق المؤمنین خاصة للرحمة، قال اللَّه تعالی: «وَ کانَ بِالْمُؤْمِنِینَ رَحِیماً»، و قال تعالی: «إِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّکَ» و لذلک خلقهم، و قال امیر المؤمنین علی (ع) فی خطبته: أ فحسبتم انّ الموت لا یعمکم و القبر لا یضمکم و القیامة لا تجمعکم و الربّ لا یقضی بینکم، «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً وَ أَنَّکُمْ إِلَیْنا لا تُرْجَعُونَ»، و عن عبد اللَّه بن مسعود انه مرّ بمصاب مبتلی فقرأ فی اذنه «أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّما خَلَقْناکُمْ عَبَثاً» حتی ختم السورة فبوأ فقال له رسول اللَّه (ص) ما ذا قرأت فی اذنه؟ فاخبره، فقال: و الّذی نفسی بیده و لو انّ رجلا موقنا قرأها علی جبل لزال.
هوش مصنوعی: خداوند، پادشاه حقیقی، موجودات را بی‌هدف و به‌نحو بیهوده خلق نکرده است. همان‌طور که در قرآن آمده است: آیا انسان فکر می‌کند بدون هدف رها می‌شود؟ او آنها را برای عبادت و اجرای فرمان خود آفرید. خداوند می‌فرماید: «من جن و انس را جز برای عبادت خود نیافریدم». برخی از علما در پاسخ به این سؤال که چرا خداوند مخلوقات را خلق کرده، گفته‌اند او آنها را به خاطر عبادت خویش آفریده زیرا خداوند دوستدار عبادت بندگانش است و بر اساس فضل خود به آنها پاداش می‌دهد و نه بر اساس کارهایشان. اگرچه خداوند از عبادت مخلوقات خود بی‌نیاز است، اما احسان خود را نمایان می‌سازد زیرا او مهربان است و برخی از مخلوقات را به عدالت و برخی دیگر را به فضل مورد محاسبه قرار می‌دهد. او مؤمنان را به‌ویژه برای رحمت خلق کرده است. امیرالمؤمنین علی (ع) در خطبه‌ای فرمودند آیا تصور می‌کنید مرگ شما را در برنمی‌گیرد و قبر شما را در خود نمی‌گیرد و روز قیامت شما را جمع نمی‌کند؟ آیا چنین فکر می‌کنید که شما را بیهوده خلق کرده‌ایم و شما به ما بازنمی‌گردید؟ همچنین عبدالله بن مسعود هنگامی که بر بیماری می‌گذشت، این آیه را در گوش او می‌خواند: آیا فکر کرده‌اید ما شما را بیهوده خلق کرده‌ایم؟ و پیامبر (ص) درباره این عمل عبدالله گفت: اگر کسی با یقین این آیه را بر کوه بخواند، آن کوه حرکت می‌کند.
و عن الاوزاعی قال: بلغنی انّ فی السماء الدّنیا ملکا ینادی کلّ یوم: الا لیت الخلق لم یخلقوا و یا لیتهم اذ خلقوا عرفوا ما خلقوا له و جلسوا فذکروا ما عملوا. ثم نزه اللَّه نفسه عمّا وصفه به المشرکون من اتخاذ الاولاد فقال جلّ ذکره: «فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِکُ الْحَقُّ» الّذی لا یزول ملکه و لا یفنی سلطانه الحقّ بنعوت جلاله متوحد، فی عز آزاله و علوّ اوصافه متفرد، فذاته حق و و صفاته حقّ و قوله صدق، و لا یتوجه لمخلوق علیه حق، «لا إِلهَ إِلَّا هُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْکَرِیمِ» یعنی السریر الحسن المرتفع، قیل کرمه عظمته و جلالته و ارتفاعه و امتناعه من ان یملکه غیره، و قیل کرمه رفع اللَّه ایّاه علی اعناق الملائکة و کواهلهم و حفوف الملائکة به، و الکریم فی لغة الرعب الحسن السهل المنال.
هوش مصنوعی: در آسمان دنیا، ملکی هر روز به مردم ندا می‌دهد که ای کاش انسان‌ها خلق نمی‌شدند و ای کاش زمانی که خلق شدند، می‌دانستند برای چه خلق شده‌اند و می‌نشستند و به اعمال خود فکر می‌کردند. سپس خداوند خود را از وصف‌هایی که مشرکان به او نسبت می‌دهند، پاک می‌داند و می‌فرماید: «خداوند پادشاه حقیقی است»؛ پادشاهی که سلطنت‌اش پایدار و نامعتل است. او دارای جلال و عظمت بی‌نظیری است. ذاتش حقیقی و صفاتش حق است و به او نسبت صدق داده می‌شود. هیچ موجودی نمی‌تواند بر او حقی داشته باشد؛ «جز او معبودی نیست، پروردگار عرش بزرگ». این عرش به معنای تختی با عظمت و با بلندای شگفت‌انگیز است. کرامت او به معناهای مختلفی تفسیر می‌شود: از جمله عظمت و جلالش و اینکه هیچ‌کس نمی‌تواند سلطنتش را زیر سوال ببرد. همچنین گفته می‌شود کرامت او به این معناست که خداوند او را بر دوش فرشتگان قرار داده و احاطه فرشتگان به اوست. در زبان عربی، «کریم» به معنای زیبا و آسان به‌دست‌آمدنی است.
«وَ مَنْ یَدْعُ مَعَ اللَّهِ إِلهاً آخَرَ لا بُرْهانَ لَهُ بِهِ» لا حجّة و لا بیّنة له لانّه لا حجّة فی دعوی الشرک، «فَإِنَّما حِسابُهُ» ای جزاؤه عند ربّه یجازیه بعمله کما قال: «إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ» ای جزاهم، و قال فی الشعراء: «إِنْ حِسابُهُمْ إِلَّا عَلی رَبِّی» ای ما جزاؤهم الّا علی ربّی. «إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ» لا سعد الجاحدون المکذّبون. قال الحسین بن الفضل: اثبت اللَّه الفلاح فی اول سورة للمؤمنین فقال تعالی. «قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ» و نفاه فی آخرها عن الکافرین. فقال: «إِنَّهُ لا یُفْلِحُ الْکافِرُونَ» و «قل» یا محمد، «رَبِّ اغْفِرْ» ای ذنوبی، «وَ ارْحَمْ» ای تضرّعی، «وَ أَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمِینَ» لا یرحم احد رحمتک، قیل، اذا رحم عبدا لم یوبخه علی ذنبه، و هذا الدّعاء معطوف علی ما علّمه من الدعاء قبله فی قوله: «وَ قُلْ رَبِّ أَعُوذُ بِکَ مِنْ هَمَزاتِ الشَّیاطِینِ».
هوش مصنوعی: هر کسی که به غیر از خدا خدایی دیگر بخواند و برای آن دلیلی نداشته باشد، هیچ حجت و دلیلی برای ادعای شرک خود ندارد. در این صورت، جزای او نزد پروردگارش به اعمالش داده خواهد شد، همان‌طور که در متون آمده است که حساب آنها بر عهده خداست. همچنین در جایی دیگر ذکر شده است که حساب آنها تنها بر عهده پروردگار است. به طور کلی، کافرین و منکران تحت هیچ شرایطی رستگار نخواهند شد. حسین بن فضل می‌گوید خداوند در ابتدای سوره مؤمنون کامیابی را برای مؤمنان ثابت کرده و در ادامه، آن را از کافرین نفی کرده است. همچنین در دعایی به پیامبر گفته شده است که برای خدا طلب آمرزش و رحمت کند و او بهترین رحم‌کنندگان است، زیرا هیچ‌کس نمی‌تواند به اندازه او رحم کند. گفته شده است که زمانی که خداوند بنده‌ای را مورد رحمت قرار می‌دهد، او را به خاطر گناهانش سرزنش نمی‌کند. این دعا به درخواستی که پیش‌تر آموخته شده نیز مربوط می‌شود.
میبدی