قوله: «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ» ای و اذکر یا محمّد کیف کان بدؤا بناء البیت، و قیل فیه مضمر تقدیره، و اوحینا اذ بوّأنا لإبراهیم مکان البیت. «أَنْ لا تُشْرِکْ»، یقال تبوء الرّجل منزلا اتّخذه و بوّأه غیره منزلا اعطاه و اصله باء اذا رجع و بوّأته جعلت له منزلا یرجع الیه، و اللّام فی الإبرهیم زیادة لقوله: «بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ»، و المبوّأ و المباة، المنزل، «مَکانَ الْبَیْتِ» اصل شرف البیت شرف مکانه الّذی بنی فیه فانّه حرم الی الارض السابعة، قیل انّما ذکر مکان البیت لانّ الکعبة رفعت الی السماء زمن الطوفان، ثم لمّا امر اللَّه تعالی ابرهیم ببناء البیت لم یدر این یبنی، فبعث اللَّه تعالی ریحا یقال له الحجوج فی صورة حیّة لها رأس و جناحان فکنست لإبراهیم ما حول الکعبة عن اساس البیت الاوّل الذی بناه آدم (ع). و قال الکلبی: بعث اللَّه سحابة بقدر البیت فقامت بحیال البیت و فیها رأس یتکلم یا ابرهیم این علی قدری فبنی علیه. «أَنْ لا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً» ای عهدنا الیه و امرناه ان لا تشرک بی شیئا، قیل تأویله انصب البیت قبلة للمصلّین الّذین لا یسجدون الّا اللَّه، «وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ» عن الاصنام و عبادة الاوثان، و ذلک انّ المشرکین کانوا یضعون الاصنام و یعلّقونها فی البیت، و قیل کانوا یذبحون باسم الاصنام و یلطخون البیت بدمائها کما تلطخ المساجد بالخلوق، و قیل طهّر بیتی من الاقذار و ان یجری فیه ما یجری فی سائر البیوت، «لِلطَّائِفِینَ» الّذین یطوفون بالبیت، «وَ الْقائِمِینَ» ای المقیمین فیه، و قیل القائمین، «وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ» یعنی المصلّین فانّ الصّلاة قیام و رکوع و سجود، الرّکّع جمع راکع و السّجود جمع ساجد و لم یذکر الواو بین الرّکّع و السّجود و ذکر بین القیام و بین الرّکوع لانّ الصّلاة قاعدا جائزة و لا تجوز بغیر الرکوع و السّجود. سخن در بناء کعبه مقدسه و اختلاف احوال آن از ابتداء آفرینش خلق تا بروزگار آخر در سورة البقرة مستوفی گفته‌ایم کسی که خواهد تا بداند کیفیت و قصّه آن آنجا مطالعه کند.
«وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ» حسن گفت: این سخن مستأنف است و خطاب با مصطفی است او را فرمودند تا در حجّة الوداع این ندا کند، و فی ذلک ما روی ابو هریره قال قال رسول اللَّه ص: «ایّها النّاس قد فرض علیکم الحجّ فحجّوا» امّا جمهور مفسران بر آنند که این خطاب با ابراهیم (ع) است و سخن پیوسته است نه مستأنف، یعنی و قلنا له اذّن فی الناس بالحجّ، ای ناد فیهم بالحج کقوله: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ» ای نادی منادی بینهم. ابراهیم چون از بناء خانه فارغ شد فرمان آمد از جبّار عالم بوی که عالمیان را بر حج خوان، قال ابن عباس: عنی بالنّاس فی هذه الایة اهل القبلة. ابراهیم گفت بار خدایا آواز من تا کجا رسد و که شنود؟
رب العزه گفت: علیک الاذان و علیّ الإبلاغ ابراهیم بر مقام ایستاد آن سنگ که آن را مقام ابراهیم گویند، چون ابراهیم علیه السّلام بر آن مقام بایستاد بالا گرفت چندان که کوهی عظیم شد، و گفته‌اند که بر بو قبیس شد، و گفته‌اند که بر کوه صفا شد و انگشت در کوش نهاد و روی با شرق و غرب گردانید و با یمین و شمال، و گفت.
یا ایّها النّاس انّ اللَّه بنی لکم هذا البیت و امر کم ان تحجّوه فاطیعوه و اعبدوه و لا تشرکوا به شیئا، فاجابه کلّ من یحجّ من اصلاب الآباء و الارحام الامّهات لبیّک اللّهم لبیّک. و قال ابن عباس: فاوّل من اجابه اهل الیمن فهم اکثر الناس حجّا. قوله: «یَأْتُوکَ رِجالًا» ای مشاة علی ارجلهم جمع راجل مثل قائم و قیام و صاحب و صحاب، و راکب و رکاب، «وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ» ای رکبانا علی کل بعیر مهزول اتعبه السّفر لبعده، «یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ» ای یأتی تلک النّوق الضّوامر من کلّ طریق بعید، یقال بئر عمیقةای بعیدة القعر.
«لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» ای لیشهدوا مکّة و مشاهدها للحجّ و العمرة، و قال سعید بن المسیب و محمد بن علی الباقر (ع): لیشهدوا العفو و المغفرة.
گفته‌اند منافع درین آیت همانست که آنجا گفت: «لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ»، هم تجارت دنیاست و طلب روزی حلال و هم ثواب آخرت. «وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ» ذکر اینجا تلبیه است و ایّام معلومات دهه ذی الحجة و انّما قیل لها معلومات للحرص علی علمها بحسابها من اجل وقت الحجّ فی آخرها روایت کردند از علی (ع) که گفت: ایام معلومات روز نحر است و ایام تشریق و این اختیار زجاج است قال لانّ الذکر علی بهیمة الانعام یدلّ علی التسمیة علی نحرها و نحر الهدایا یکون فی هذه الایّام. «فَکُلُوا مِنْها» امر اباحت است نه امر وجوب، میگوید بخورید ازین قربان خویش که شما را مباح است خوردن آن نه چون اهل جاهلیت که آن را نمی‌خوردند و بر خود حرام کرده بودند، علماء دین متفقند که هدایا و ضحایا چون بر سبیل تطوّع باشد نه واجب، روا باشد که خود از آن خورد، لما روی جابر بن عبد اللَّه قال فی قصّة حجّة الوداع: و قدم علیّ ببدن من الیمن و ساق رسول اللَّه مائة بدنة فنحر منها رسول اللَّه ثلاثا و ستّین بدنة بیده، ثم اعطی الشفرة علیّا فنحر ما غبر و اشرکه فی هدیه و امر من کلّ بدنة ببضعة فجعلها فی قدر فطبخت فاکل من لحمها و شرب من مرقها و فی روایة فاکلا من لحمها و حسّوا من مرقها.
اما قربانی که بشرع واجب آید چون دم تمتع و قران و جزاء صید و آنچه با فساد حج واجب شود و آنچه بنذر بر خود واجب کند علما در آن مختلفند قومی گفتند نه روا باشد که خود از آن خورد، و این مذهب شافعی است و جماعتی فقها، ابن عمر گفت آنچه واجب شود بجزاء و صید و نذر از آن نخورد و باقی همه خورد و این مذهب احمدست و اسحاق، امّا مذهب اصحاب رأی آنست که دم تمتع و قران خورد و آنچه بیرون از آنست از واجبات نخورد. قوله: «وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ» یعنی الزمن الفقیر الّذی لا شی‌ء له، البائس الّذی فی بؤس و شدّة من العیش، و الفقیر الّذی کانه اصیب فقاره.
«ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ»، التفث الوسخ و القذارة من طول الشعر و الاظفار و الشعث، یقول العرب لمن تستقذره ما اتفثک، ای ما اوسخک و الحاجّ اشعث اغبر لم یحلق شعره و لم یقلم ظفره فقضاء التفث ازالة هذه الاشیاء، «لْیَقْضُوا» ای لیزیلوا ادرانهم و المراد منه الخروج عن الاحرام بالحلق و قصّ الشارب و نتف الإبط و الاستحداد و تقلیم الاظفار و لبس الثیاب المخیطة و قال ابن عمر و ابن عباس: قضاء التفث مناسک الحجّ کلّها، و قیل التفث هاهنا رمی الجمار، و قال الزجّاج لا تعرف التفث و معناه الّا من القرآن، «وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» قرأ ابو بکر عن عاصم و لیوفّوا بفتح الواو و تشدید الفاء، و قرأ الآخرون و حفص عن عاصم «وَ لْیُوفُوا» بسکون الواو و تخفیف الفاء و هما لغتان، وفی و اوفی مثل وصی، و اوصی قال مجاهد: اراد به نذر الحج و الهدی و ما ینذر الانسان من شی‌ء یکون فی الحجّ ای لیتمّوها بقضائها و قیل المراد منه الوفاء بما نذر علی ظاهر، و قیل اراد به الخروج عمّا وجب علیه نذرا و لم ینذر، و العرب تقول لکلّ من خرج عن الواجب علیه و فی بنذره، و قال مالک بن انس: وفاء النذر فی هذه الآیة قضاء کلّ نسک معدود کالطّواف سبعا و السعی سبعا و الرمی سبعا، «وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» این طواف واجبست و فرض روز نحر بعد رمی و حلق آن را طواف افاضت گویند، و بر جمله بدان که طواف سه‌اند، طواف قدوم اول که حاج در مکّه شود نخست طواف کند، عایشه گفت: حجّ النّبی (ص) و انّه اوّل شی‌ء بدأ به حین قدم انّه توضأ، ثم طاف البیت، و این طواف قدوم سنّت است اگر بگذارد بر وی هیچ چیز نیست، و رمل خاصیت این یک طوافست. طواف دوم طواف افاضت است روز نحر و این طواف رکنی است از ارکان حجّ که حجّ و عمره بی طواف افاضت درست نیاید، و تا این طواف نکند تحلّل از احرام حاصل نشود روی عن عائشة قالت: حاضت حفصة لیلة النفر فقالت ما ارانی الّا حابسکم فقال النبیّ (ص): عقری حلقی اطافت یوم النحر، قیل نعم قال فانفری، و هذا دلیل انّ من لم یطف یوم النحر طواف الافاضة لا یجوز له ان ینفر. سوم طواف وداع کسی که خواهد از مکه بیرون شود تا بمسافت قصر او را رخصت نیست که بی‌طواف وداع بیرون شود و اگر بگذارد قربانی واجب شود بر وی. مگر زن حائض که او را رواست ترک وداع. قال ابن عباس: امر النّاس ان یکون آخر عهدهم بالبیت الّا انّه رخص للمرأة الحائض. «وَ لْیَطَّوَّفُوا» انّما شدّد الطاء لانّ التاء مندرجة فیه بالبیت العتیق، سمّی عتیقا لانّ اللَّه تعالی اعتقه من ایدی الجبابرة ان یصلوا الی تخریبه فلم یظهر علیه جبّار قطّ و هذا قول ابن عباس و مجاهد و قتادة، و قیل سمّی به لانّه قدیم و هو اوّل بیت وضع للنّاس، بناه آدم و جدّده ابرهیم، یقال دینار عتیق ای قدیم، و قیل سمّی عتیقا لانّ اللَّه تعالی اعتقه من الغرق فانّه رفع ایام الطّوفان فلم یهدمه، و قیل العتیق الکریم، یقال لکرام الخیل العتاق، و سمّی ابو بکر الصدیق العتیق، لأنّه عتیق من النّار، و یقال لعتاقة وجهه و هی حسنه.
«ذلِکَ» هذه کلمة لها تزداد فی القرآن یختم بها الکلام، و کذلک هذا یختم بها الکلام فی مواضع من القرآن کقوله: «ما لَهُ مِنْ نَفادٍ هذا» «وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ» قال ابن زید: الحرمات ها هنا البیت الحرام و البلد الحرام و المسجد الحرام و المشعر الحرام و الشهر الحرام، و الاحرام، و قیل الحرمات الحجّ و العمرة و سائر المناسک، و معنی الحرمة ما وجب القیام به و حرّم التفریط فیه «فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ» ای التعظیم خیر له، «عِنْدَ رَبِّهِ» ثواب له مدّخر. «وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ» ان تأکلوها اذا ذبحتموها و هی الإبل و البقر و الغنم، «إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ» تحریمه فی قوله: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ» الآیة. و قیل «إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ» فی قوله: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ». «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ» ای کونوا من عبادة الاوثان علی جانب. و «مَنْ» هاهنا لتلخیص جنس من الاجناس لا للتبعیض، و المعنی فاجتنبوا الرّجس الّذی هو وثن، و انّما سمّاها رجسا لانّها فی وجوب اجتنابها کالرّجس و لانّهم کانوا یلطخون الاصنام بدم الاضاحی و هو نظیر قوله: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» و انّما اراد به خبث الاعتقاد، و قیل تقدیره اجتنبوا الاوثان الّتی هی رجس، ای هی سبب رجس، و الرّجس بمعنی الرجز و هو العذاب، «وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» یعنی الکذب و البهتان، و قیل شهادة الزّور، روی انّ النبی (ص) قام خطیبا فقال: «یا ایّها النّاس عدلت شهادة الزّور بالشّرک باللّه»، ثمّ قرأ هذه الآیة. و قیل الزّور هاهنا الشّرک باللّه عزّ و جلّ. قال الزجاج: الآیة تدلّ علی انّهم نهوا ان یحرّموا ما حرّم اصحاب الاوثان، نحو قولهم. ما فی بطون هذه الانعام خالصة لذکورنا و محرّم علی ازواجنا، و نحو تحریمهم البحیرة و السائبة.
فاعلمهم اللَّه عزّ و جلّ انّ الانعام محلّلة الّا ما حرّم اللَّه منها. و نهاهم اللَّه عن قول الزّور، ان یقولوا هذه حلال و هذا حرام لیفتروا علی اللَّه الکذب.
«حُنَفاءَ لِلَّهِ» الحنفاء جمع حنیف، و الحنیف اسم لمتّبع هذه الملة، و المسلم اسم سمّی به ابرهیم نفسه و اهل دینه، و المعنی حنفاء للَّه علی ملّة ابرهیم مخلصین بالتلبیة، «غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ» لانّهم کانوا یقولون لبّیک لا شریک لک الّا شریک هو لک تملکه و ما ملک. قال قتادة: کانوا فی الشّرک یحجّون و یحرّمون البنات و الامّهات و الاخوات و کانوا یسمّون حنفاء، فنزلت، «حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ» ای حجّاجا للَّه مسلمین موحّدین، یعنی من اشرک لا یکون حنیفا، «وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ» ای سقط من السّماء، «فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ»، قرأ اهل المدینة «فتخطّفه الطّیر» بفتح الخاء و الطاء مشدّده الطاء، و الوجه انّه تتخطفه بتائین، فحذف تاء التفعل لاجتماع التاءین، فبقی تخطفه، و قرأ الباقون فَتَخْطَفُهُ باسکان الخاء و فتح الطاء و تخفیفها، و الوجه انّه مضارع خطف بکسر الطاء یخطف بفتحها و فیه لغتان: خطف یخطف. کعلم یعلم، و خطف یخطف کضرب یضرب، و الاوّل اعلی. و الخطف و الاختطاف و التخطف سلب الشی‌ء بسرعة، «أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ»، الهوی السقوط، و السحیق البعید. یقال سحق بالضّم بعد، و سحق بالفتح ابعد، و سحق بالکسر هلک، و هذا مثل ضربه اللَّه سبحانه للکافر شبّه حاله حال من خرّ من السّماء فکما لا یرجی لهذا الخارّ من السّماء الحیاة، لا یرجی للمشرک الخلاص، و قیل شبّه حاله حال من خرّ من السّماء فانّ عاقبته الهلاک، امّا ان یهلک قبل ان یصل الی الارض یتخطف الطّیر ایّاه، و امّا ان یصل الی الارض فیتقطّع، کذلک الکافر امّا ان یعاجل بالعقوبة به قبل وصوله الی الآخرة، و امّا ان یمهل حتی یهلک فی الآخرة قال الحسن: شبّه اعمال الکفار بهذا الحال فی انّها تذهب و تبطل فلا یقدرون علی شی‌ء منها.
«ذلِکَ» یعنی الّذی ذکرت من اجتناب الرّجس و قول الزّور و تعظیم شعائر اللَّه.
«مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ» ای من اخلاص القلوب. قال ابن عباس: شعائر اللَّه، البدن و الهدی، و اصلها من الاشعار و هو اعلامها بوجاء المشقص فی سنامها حتی یسیل الدّم، فیکون الدّم شعارا لها او قلدت بلحاء الشجر او النعل لتعرف انّها هدی و تعظیمها استسمانها و استحسانها.
«لَکُمْ فِیها» ای فی البدن قبل تسمیتها للهدی منافع فی درّها و نسلها و اصوافها و اوبارها و رکوب ظهرها، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی الی ان یسمّیها و یشعرها و یوجبها هدیا، فاذا فعل ذلک لم یکن له شی‌ء من منافعها، «ثُمَّ مَحِلُّها» موضع نحرها «عند «الْبَیْتِ الْعَتِیقِ» یرید ارض الحرم کلّها کما قال فلا یقربوا المسجد الحرام، یعنی الحرم کلّه، و قیل معناه «لَکُمْ فِیها» ای فی الهدایا منافع بعد ایجابها و تسمیتها هدایا بان ترکبوها و تشربوا البانها عند الحاجة، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی الی ان تنحروها.
روی ابو هریره انّ رسول اللَّه (ص) رأی رجلا یسوق بدنة فقال له: ارکبها فقال یا رسول اللَّه انّها بدنة، فقال ارکبها ویلک فی الثانیة و الثالثة.
و قال بعض المفسّرین اراد بالشعائر مناسک الحجّ و مشاهد مکّة و مواضع النسک. «لَکُمْ فِیها مَنافِعُ» یعنی بالتجارات و المعاملات فی الاسواق، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی الی وقت الخروج من مکّة، و قیل «لَکُمْ فِیها مَنافِعُ» بالاجر و الثواب فی قضاء المناسک، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» ای علی انقضاء ایّام الحجّ. «ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ» ای محلّ النّاس من احرامهم الی البیت العتیق ان یطوفوا طواف الزیارة یوم النحر.
«وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ» ای جماعة مؤمنة سلفت قبلکم، «جَعَلْنا مَنْسَکاً»، قرأ حمزة و الکسائی منسکا بکسر السین هاهنا و فی آخر السّورة، ای مذبحا و هو موضع القربان و قرأ الآخرون منسکا بفتح السین علی المصدر مثل المدخل و المخرج، ای اراقة الدماء و ذبح القرابین، «لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ»، عند نحرها و ذبحها، سمّیت بهیمة الانعام لانّها لا یتکلّم یعنی لاستبهامها عن الکلام، و قال بهیمة الانعام قیّد بالانعام لانّ من البهائم ما لیس من الانعام کالخیل و البغال و الحمیر لا یجوز ذبحها فی القرابین. «فَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ» ای سمّوا علی الذبائح اسم اللَّه وحده فانّ الهکم واحد، «فَلَهُ أَسْلِمُوا» انقادوا و اطیعوا و اسجدوا لوجهه و اذبحوا علی اسمه.
«بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ» ای الخاشعین المتواضعین المطمئنین الی اللَّه، و قیل هم المخلصون الرّقیقة قلوبهم، و قیل هم الّذین لا یظلمون و اذا ظلموا لم ینتصروا. «الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ» من البلاء و المصائب، «وَ الْمُقِیمِی الصَّلاةِ» ای المقیمین الصّلاة فی اوقاتها و المتمّین لها بوضوئها و رکوعها و سجودها، «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» ای ممّا اعطینا هم من الاموال یخرجون الزکاة و یتصدّقون، «وَ الْبُدْنَ» جمع بدنة کخشبة و خشب، و اصله الضّم ثم خفّف، و قیل بادن و بدن کفاره و فره و اصلها من الضخامة. یقال بدن بدانة، اذا ضخم ضخامة، و البدن، الإبل. و قیل الإبل و البقر و لا یسمّ الغنم بدنة، «جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ» جمع شعیرة و هی العلامة، ای هی علامة لطاعتکم، و قیل من شعائر اللَّه. ای من معالم دین اللَّه، «لَکُمْ فِیها خَیْرٌ» ای لکم فی نحرها و ذبحها ثواب، و قیل فیها خیر من احتاج الی ظهرها رکب و ان احتاج الی لبنها شرب. «فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها» ای علی نحرها. قال ابن عباس: هو ان یقول بسم اللَّه و اللَّه اکبر لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر. «صَوافَّ» ای قیاما علی ثلث قوائم جمع صافة و هی الّتی صفت رجلیها واحدی یدیها و یده الیسری معقولة فینحرها کذلک، عن زیاد بن جبیر قال رأیت ابن عمر اتی علی رجل قد اناخ بدنة ینحرها قال ابعثها قیاما مقیدة سنّة محمّد (ص)، و قال مجاهد: الصواف اذا عقلت رجلها الیسری و قامت علی ثلث قوائم. و قرأ ابن مسعود صوافن و هی ان تعقل منها ید و تنحر علی ثلث و هو مثل صوافّ، و قرأ ابیّ و الحسن و مجاهد صوافی بالیای ای. صافیة خالصة للَّه عزّ و جل لا شریک له فیها، و قیل معنی صواف ای مصطفة واقعة بعضها الی جنب بعض فی صف واحد مدح اللَّه عزّ و جل هذا الصفّ کما مدح صفّ القتال فی قوله. «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا» «فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها» ای سقطت بعد النحر فوقعت جنوبها علی الارض، «فَکُلُوا مِنْها» هذا توسیع و اذن، «وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ» هذا ترغیب و امر، و القانع من القنوع و هو السؤال، لیس من القناعة و منه قول الشاعر:
لمال المرء یصلحه فیغنی
مغافره اعف من القنوع
قال ابن عباس و سعید بن جبیر و الحسن و الکلبی: القانع الّذی یسأل، و المعترّ الّذی یتعرض و لا یسأل، و قال المجاهد: القانع جارک و ان کان غنیّا، و قیل القانع کالتّابع و الخادم لاهل البیت، و قیل القانع الّذی یأتیک سائلا و المعترّ الّذی ینتظر الهدیة. «کَذلِکَ» ای مثل ما وصفنا من نحرها قیاما، «سَخَّرْناها لَکُمْ» نعمة منّا لتتمکّنوا من نحرها، «لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» لکی تشکروا نعمتی.
«لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها» و قال ابن عباس: کانوا فی الجاهلیّة اذا ذبحوا القرابین لطخوا جدار الکعبة بدمائها قربة الی اللَّه عزّ و جلّ فهمّ المسلمون بمثل ذلک فانزل اللَّه: «لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها». قرأ یعقوب وحده، لن تنال و لکن تناله بالتاء فیهما، و الوجه انّه انّث الفعل فیهما لتأنیث الفاعل، امّا الاوّل و هو قوله: «لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها» فانّها انّث تنال لانّ فاعله جماعة و هی قوله: «لُحُومُها»، و امّا الثانی.
هو قوله: «یَنالُهُ التَّقْوی» فانّما انّثه لانّ فاعله التقوی و هی مصدر مؤنث لکونه علی فعلی، و قرأ الباقون بالیای فیهما و الوجه انّ تذکیر الفعل انّما هو للفصل بین الفعل و فاعله، امّا الاوّل فقد فصل بین الفعل منه و هو ینال و بین فاعله و هو اللّحوم بلفظ اللَّه و اکّد التذکیر لانّ تأنیث اللّحوم تأنیث جمع فیجوز تذکیره، و امّا الثانی فقد فصل بین الفعل منه و بین فاعله بالهاء و هو ضمیر المفعول فی قوله: «یَنالُهُ التَّقْوی»، و التأنیث فی الفاعلین غیر حقیقی فالامر فیه اسهل، و المعنی لن ینال اللَّه النفع فیما امرکم به من ذبح البدن بل نفع ذلک راجع الیکم، و انّما بصل الیه اخلاصکم و نیّاتکم و مقاصدکم، و قال مقاتل: لن برفع الی اللَّه لحومها و لا دماؤها و لکن یرفع اللَّه منکم الاعمال الصالحة و التقوی و الاخلاص و ما ارید به وجه اللَّه نظیره قوله: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ».
«کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ» اعاد قوله: «کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ» لانّ الاوّل ایجاب الشّکر و الثّانی بیان انّ التکبیر من الشکر للَّه، یعنی سخرها لکم «لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ»، یرید به التسمیة عند الذبح، و قیل یرید به التکبیر ایّام التشریق، «وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ» ای المطیعین للَّه بالجنّة.
برگردان به زبان ساده
قوله: «وَ إِذْ بَوَّأْنا لِإِبْراهِیمَ مَکانَ الْبَیْتِ» ای و اذکر یا محمّد کیف کان بدؤا بناء البیت، و قیل فیه مضمر تقدیره، و اوحینا اذ بوّأنا لإبراهیم مکان البیت. «أَنْ لا تُشْرِکْ»، یقال تبوء الرّجل منزلا اتّخذه و بوّأه غیره منزلا اعطاه و اصله باء اذا رجع و بوّأته جعلت له منزلا یرجع الیه، و اللّام فی الإبرهیم زیادة لقوله: «بَوَّأْنا بَنِی إِسْرائِیلَ تُبَوِّئُ الْمُؤْمِنِینَ»، و المبوّأ و المباة، المنزل، «مَکانَ الْبَیْتِ» اصل شرف البیت شرف مکانه الّذی بنی فیه فانّه حرم الی الارض السابعة، قیل انّما ذکر مکان البیت لانّ الکعبة رفعت الی السماء زمن الطوفان، ثم لمّا امر اللَّه تعالی ابرهیم ببناء البیت لم یدر این یبنی، فبعث اللَّه تعالی ریحا یقال له الحجوج فی صورة حیّة لها رأس و جناحان فکنست لإبراهیم ما حول الکعبة عن اساس البیت الاوّل الذی بناه آدم (ع). و قال الکلبی: بعث اللَّه سحابة بقدر البیت فقامت بحیال البیت و فیها رأس یتکلم یا ابرهیم این علی قدری فبنی علیه. «أَنْ لا تُشْرِکْ بِی شَیْئاً» ای عهدنا الیه و امرناه ان لا تشرک بی شیئا، قیل تأویله انصب البیت قبلة للمصلّین الّذین لا یسجدون الّا اللَّه، «وَ طَهِّرْ بَیْتِیَ» عن الاصنام و عبادة الاوثان، و ذلک انّ المشرکین کانوا یضعون الاصنام و یعلّقونها فی البیت، و قیل کانوا یذبحون باسم الاصنام و یلطخون البیت بدمائها کما تلطخ المساجد بالخلوق، و قیل طهّر بیتی من الاقذار و ان یجری فیه ما یجری فی سائر البیوت، «لِلطَّائِفِینَ» الّذین یطوفون بالبیت، «وَ الْقائِمِینَ» ای المقیمین فیه، و قیل القائمین، «وَ الرُّکَّعِ السُّجُودِ» یعنی المصلّین فانّ الصّلاة قیام و رکوع و سجود، الرّکّع جمع راکع و السّجود جمع ساجد و لم یذکر الواو بین الرّکّع و السّجود و ذکر بین القیام و بین الرّکوع لانّ الصّلاة قاعدا جائزة و لا تجوز بغیر الرکوع و السّجود. سخن در بناء کعبه مقدسه و اختلاف احوال آن از ابتداء آفرینش خلق تا بروزگار آخر در سورة البقرة مستوفی گفته‌ایم کسی که خواهد تا بداند کیفیت و قصّه آن آنجا مطالعه کند.
هوش مصنوعی: در این متن، به مراحل ساخت خانه کعبه و چگونگی تأسیس آن اشاره شده است. ابتدا، خداوند به ابراهیم نشان داد که کعبه در کجا قرار است ساخته شود. ابراهیم در آن زمان نمی‌دانست که از کجا شروع کند، بنابراین خداوند باد یا سحابی را فرستاد تا محل دقیق ساخت کعبه را مشخص کند. سپس، به ابراهیم فرمود که خانه‌اش را خالی از شرک و بت‌پرستی کند و آن را مکانی پاک برای عبادت خداوند قرار دهد. این خانه باید محل طواف و عبادت مؤمنان باشد و به عنوان قبله‌ای برای نمازگزاران در نظر گرفته شود. در نهایت، توضیحاتی درباره احکام و شرایط نماز و عبادت در این مکان مقدس نیز ارائه شده است.
«وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ» حسن گفت: این سخن مستأنف است و خطاب با مصطفی است او را فرمودند تا در حجّة الوداع این ندا کند، و فی ذلک ما روی ابو هریره قال قال رسول اللَّه ص: «ایّها النّاس قد فرض علیکم الحجّ فحجّوا» امّا جمهور مفسران بر آنند که این خطاب با ابراهیم (ع) است و سخن پیوسته است نه مستأنف، یعنی و قلنا له اذّن فی الناس بالحجّ، ای ناد فیهم بالحج کقوله: «فَأَذَّنَ مُؤَذِّنٌ بَیْنَهُمْ» ای نادی منادی بینهم. ابراهیم چون از بناء خانه فارغ شد فرمان آمد از جبّار عالم بوی که عالمیان را بر حج خوان، قال ابن عباس: عنی بالنّاس فی هذه الایة اهل القبلة. ابراهیم گفت بار خدایا آواز من تا کجا رسد و که شنود؟
هوش مصنوعی: «و به مردم برای حج اذان بگو» حسن میگوید: این جمله آغاز جدیدی است و خطاب به پیامبر اسلام (ص) است که به او دستور داده شده تا در حجّة الوداع این آواز را بزند. در این خصوص، ابوهریره نقل می‌کند که رسول خدا (ص) فرمود: «ای مردم! حج بر شما واجب شده است، پس حج بجا آورید.» اما بیشتر مفسران بر این اعتقادند که این خطاب به ابراهیم (ع) است و جریان سخن از یکجا ادامه دارد: یعنی به او گفته شد که به مردم برای حج اذان بگو، همان‌طور که قرآن میگوید: «و مؤذنی در میانشان اذان گفت». وقتی ابراهیم (ع) از ساختمان خانه خدا فارغ شد، فرمان رسید که مردم را به حج فراخواند. ابن عباس میگوید: در این آیه منظور از «مردم» اهل قبله هستند. ابراهیم (ع) گفت: «بار خدایا! صدای من تا کجا می‌رسد و چه کسی آن را می‌شنود؟»
رب العزه گفت: علیک الاذان و علیّ الإبلاغ ابراهیم بر مقام ایستاد آن سنگ که آن را مقام ابراهیم گویند، چون ابراهیم علیه السّلام بر آن مقام بایستاد بالا گرفت چندان که کوهی عظیم شد، و گفته‌اند که بر بو قبیس شد، و گفته‌اند که بر کوه صفا شد و انگشت در کوش نهاد و روی با شرق و غرب گردانید و با یمین و شمال، و گفت.
هوش مصنوعی: خداوند فرمود: بر توست اذان گفتن و بر من است که پیام را برسانم. ابراهیم علیه‌السلام بر روی آن سنگی که به مقام ابراهیم معروف است ایستاد. او آنقدر بلندی گرفت که به اندازه یک کوه بزرگ شد. برخی گفته‌اند که او بر بو قبیس ایستاد و برخی دیگر گفته‌اند که بر کوه صفا قرار گرفت. سپس انگشت خود را بر روی کوه گذاشت و به سمت شرق و غرب نگاه کرد و همچنین به سمت شمال و جنوب، و گفت.
یا ایّها النّاس انّ اللَّه بنی لکم هذا البیت و امر کم ان تحجّوه فاطیعوه و اعبدوه و لا تشرکوا به شیئا، فاجابه کلّ من یحجّ من اصلاب الآباء و الارحام الامّهات لبیّک اللّهم لبیّک. و قال ابن عباس: فاوّل من اجابه اهل الیمن فهم اکثر الناس حجّا. قوله: «یَأْتُوکَ رِجالًا» ای مشاة علی ارجلهم جمع راجل مثل قائم و قیام و صاحب و صحاب، و راکب و رکاب، «وَ عَلی کُلِّ ضامِرٍ» ای رکبانا علی کل بعیر مهزول اتعبه السّفر لبعده، «یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ» ای یأتی تلک النّوق الضّوامر من کلّ طریق بعید، یقال بئر عمیقةای بعیدة القعر.
هوش مصنوعی: ای مردم، خداوند این خانه (کعبه) را برای شما قرار داد و به شما دستور داد که آن را زیارت کنید. پس به او اطاعت کنید و او را بپرستید و هیچ چیز را با او شریک نکنید. همه کسانی که از نسل پدران و مادران خود به حج می‌آیند، با صدای بلند جواب می‌دهند: "لبیک، خدایا لبیک." ابن عباس میگوید: نخستین کسانی که به این دعوت پاسخ دادند، اهل یمن بودند که بیشترین تعداد حجاج را دارند. درباره عبارت "به سوی تو می‌آیند، در حالی که راه می‌روند" اشاره به پیاده‌روی آنان دارد که جمع آن راهب است. همچنین عبارت "و بر هر شتری لاغر" به این معنی است که بر شتران ضعیف سوار می‌شوند که سفر آنها را خسته کرده است. تمام اینها از راه‌های بلند و دور می‌آیند، مانند چاهی عمیق که به عمق آن اشاره می‌شود.
«لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ» ای لیشهدوا مکّة و مشاهدها للحجّ و العمرة، و قال سعید بن المسیب و محمد بن علی الباقر (ع): لیشهدوا العفو و المغفرة.
هوش مصنوعی: «تا از منافع خود بهره‌مند شوند» اشاره به این دارد که مردم به مکه و مشاهد آن برای انجام مناسک حج و عمره بیایند. همچنین سعید بن مسیب و محمد بن علی باقر (ع) گفته‌اند که منظور از این عبارت، بهره‌مندی از عفو و بخشش نیز می‌باشد.
گفته‌اند منافع درین آیت همانست که آنجا گفت: «لَیْسَ عَلَیْکُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلًا مِنْ رَبِّکُمْ»، هم تجارت دنیاست و طلب روزی حلال و هم ثواب آخرت. «وَ یَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ فِی أَیَّامٍ مَعْلُوماتٍ» ذکر اینجا تلبیه است و ایّام معلومات دهه ذی الحجة و انّما قیل لها معلومات للحرص علی علمها بحسابها من اجل وقت الحجّ فی آخرها روایت کردند از علی (ع) که گفت: ایام معلومات روز نحر است و ایام تشریق و این اختیار زجاج است قال لانّ الذکر علی بهیمة الانعام یدلّ علی التسمیة علی نحرها و نحر الهدایا یکون فی هذه الایّام. «فَکُلُوا مِنْها» امر اباحت است نه امر وجوب، میگوید بخورید ازین قربان خویش که شما را مباح است خوردن آن نه چون اهل جاهلیت که آن را نمی‌خوردند و بر خود حرام کرده بودند، علماء دین متفقند که هدایا و ضحایا چون بر سبیل تطوّع باشد نه واجب، روا باشد که خود از آن خورد، لما روی جابر بن عبد اللَّه قال فی قصّة حجّة الوداع: و قدم علیّ ببدن من الیمن و ساق رسول اللَّه مائة بدنة فنحر منها رسول اللَّه ثلاثا و ستّین بدنة بیده، ثم اعطی الشفرة علیّا فنحر ما غبر و اشرکه فی هدیه و امر من کلّ بدنة ببضعة فجعلها فی قدر فطبخت فاکل من لحمها و شرب من مرقها و فی روایة فاکلا من لحمها و حسّوا من مرقها.
هوش مصنوعی: در این آیه گفته شده که منافع شامل تجارت در دنیا و جستجوی روزی حلال و همچنین پاداش در آخرت است. همچنین در مورد ذکر نام خدا در روزهایی مشخص، اشاره شده که این روزها به روزهای دهه ذی الحجة مربوط می‌شود و به دلیل اهمیت تاریخی‌شان مورد توجه قرار گرفته‌اند. روز نحر و ایام تشریق جزو این ایام محسوب می‌شوند و ذکر در اینجا به معنای نام‌گذاری بر روی قربانی‌ها است. همچنین، خوردن از قربانی‌ها امری مباح است و نه واجب، به این معنا که مؤمنان می‌توانند از قربانی خود بخورند، برخلاف اهل جاهلیت که آن را حرام می‌دانستند. علمای دین بر این نکته تأکید دارند که قربانی‌ها وقتی طوعی باشند، خوردن از آنها جایز است. در واقعه‌ای از حجّة الوداع که رسول الله (ص) قربانی کرده و از گوشت آن غذا تهیه کرده‌اند، نشان دهنده‌ی جائز بودن این عمل است.
اما قربانی که بشرع واجب آید چون دم تمتع و قران و جزاء صید و آنچه با فساد حج واجب شود و آنچه بنذر بر خود واجب کند علما در آن مختلفند قومی گفتند نه روا باشد که خود از آن خورد، و این مذهب شافعی است و جماعتی فقها، ابن عمر گفت آنچه واجب شود بجزاء و صید و نذر از آن نخورد و باقی همه خورد و این مذهب احمدست و اسحاق، امّا مذهب اصحاب رأی آنست که دم تمتع و قران خورد و آنچه بیرون از آنست از واجبات نخورد. قوله: «وَ أَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِیرَ» یعنی الزمن الفقیر الّذی لا شی‌ء له، البائس الّذی فی بؤس و شدّة من العیش، و الفقیر الّذی کانه اصیب فقاره.
هوش مصنوعی: در مورد قربانی‌هایی که بر اساس شرع واجب می‌شوند، مانند قربانی دم تمتع، دم قران، یا جبران صید، و همچنین مواردی که به خاطر فساد حج واجب می‌شود و آنچه که انسان بر خود نذر کرده، اختلاف نظر وجود دارد. برخی افراد اعتقاد دارند که انسان نمی‌تواند از این قربانی‌ها بخورد؛ این نظر متعلق به مذهب شافعی و برخی از فقهاست. از سوی دیگر، ابن عمر بیان کرده که انسان نباید از قربانی‌های واجب شده به خاطر جبران یا صید بخورد، اما می‌تواند از سایر قربانی‌ها استفاده کند. این دیدگاه متعلق به مذهب احمد و اسحاق است. همچنین، مذهب اصحاب رأی این است که انسان می‌تواند از دم تمتع و دم قران بخورد، اما از سایر واجبات نه. همچنین در مورد فقیر، گفته شده که منظور از "الفقیر" فردی است که هیچ چیزی ندارد و در سختی و تنگدستی زندگی می‌کند.
«ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ»، التفث الوسخ و القذارة من طول الشعر و الاظفار و الشعث، یقول العرب لمن تستقذره ما اتفثک، ای ما اوسخک و الحاجّ اشعث اغبر لم یحلق شعره و لم یقلم ظفره فقضاء التفث ازالة هذه الاشیاء، «لْیَقْضُوا» ای لیزیلوا ادرانهم و المراد منه الخروج عن الاحرام بالحلق و قصّ الشارب و نتف الإبط و الاستحداد و تقلیم الاظفار و لبس الثیاب المخیطة و قال ابن عمر و ابن عباس: قضاء التفث مناسک الحجّ کلّها، و قیل التفث هاهنا رمی الجمار، و قال الزجّاج لا تعرف التفث و معناه الّا من القرآن، «وَ لْیُوفُوا نُذُورَهُمْ» قرأ ابو بکر عن عاصم و لیوفّوا بفتح الواو و تشدید الفاء، و قرأ الآخرون و حفص عن عاصم «وَ لْیُوفُوا» بسکون الواو و تخفیف الفاء و هما لغتان، وفی و اوفی مثل وصی، و اوصی قال مجاهد: اراد به نذر الحج و الهدی و ما ینذر الانسان من شی‌ء یکون فی الحجّ ای لیتمّوها بقضائها و قیل المراد منه الوفاء بما نذر علی ظاهر، و قیل اراد به الخروج عمّا وجب علیه نذرا و لم ینذر، و العرب تقول لکلّ من خرج عن الواجب علیه و فی بنذره، و قال مالک بن انس: وفاء النذر فی هذه الآیة قضاء کلّ نسک معدود کالطّواف سبعا و السعی سبعا و الرمی سبعا، «وَ لْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ» این طواف واجبست و فرض روز نحر بعد رمی و حلق آن را طواف افاضت گویند، و بر جمله بدان که طواف سه‌اند، طواف قدوم اول که حاج در مکّه شود نخست طواف کند، عایشه گفت: حجّ النّبی (ص) و انّه اوّل شی‌ء بدأ به حین قدم انّه توضأ، ثم طاف البیت، و این طواف قدوم سنّت است اگر بگذارد بر وی هیچ چیز نیست، و رمل خاصیت این یک طوافست. طواف دوم طواف افاضت است روز نحر و این طواف رکنی است از ارکان حجّ که حجّ و عمره بی طواف افاضت درست نیاید، و تا این طواف نکند تحلّل از احرام حاصل نشود روی عن عائشة قالت: حاضت حفصة لیلة النفر فقالت ما ارانی الّا حابسکم فقال النبیّ (ص): عقری حلقی اطافت یوم النحر، قیل نعم قال فانفری، و هذا دلیل انّ من لم یطف یوم النحر طواف الافاضة لا یجوز له ان ینفر. سوم طواف وداع کسی که خواهد از مکه بیرون شود تا بمسافت قصر او را رخصت نیست که بی‌طواف وداع بیرون شود و اگر بگذارد قربانی واجب شود بر وی. مگر زن حائض که او را رواست ترک وداع. قال ابن عباس: امر النّاس ان یکون آخر عهدهم بالبیت الّا انّه رخص للمرأة الحائض. «وَ لْیَطَّوَّفُوا» انّما شدّد الطاء لانّ التاء مندرجة فیه بالبیت العتیق، سمّی عتیقا لانّ اللَّه تعالی اعتقه من ایدی الجبابرة ان یصلوا الی تخریبه فلم یظهر علیه جبّار قطّ و هذا قول ابن عباس و مجاهد و قتادة، و قیل سمّی به لانّه قدیم و هو اوّل بیت وضع للنّاس، بناه آدم و جدّده ابرهیم، یقال دینار عتیق ای قدیم، و قیل سمّی عتیقا لانّ اللَّه تعالی اعتقه من الغرق فانّه رفع ایام الطّوفان فلم یهدمه، و قیل العتیق الکریم، یقال لکرام الخیل العتاق، و سمّی ابو بکر الصدیق العتیق، لأنّه عتیق من النّار، و یقال لعتاقة وجهه و هی حسنه.
هوش مصنوعی: آیه به این موضوع اشاره می‌کند که حاجی‌ها باید پیامدهای ناشی از احرام را از بین ببرند. در اصطلاح عربی، اصطلاح «التفث» به معانی کثافات و آلودگی‌هایی است که از طولانی بودن مو و ناخن‌ها و ظاهر نامرتب به وجود می‌آید. بنابراین، وقتی گفته می‌شود که باید «تفث» را قضا کنند، منظور این است که باید این موارد را از بین ببرند. برای این منظور باید اقداماتی مانند تراشیدن مو، اصلاح سبیل، نظافت بدن و کوتاه کردن ناخن‌ها انجام دهند. این اعمال بخشی از مناسک حج به حساب می‌آیند و بنابراین قضا کردن «تفث» به معنای انجام تمام این کارهاست.
سپس به موضوع «وفای نذور» اشاره شده است. این به این معناست که حاجی‌ها باید نذرهایی که در زمان حج یا برای اهداف دیگر دارند را انجام دهند. برخی مفسرین به این نکته اشاره کرده‌اند که این نذرها شامل قربانی‌ها و سایر اعمال واجب در حج است.
در ادامه به موضوع طواف، به ویژه طواف کردن خانه کعبه اشاره شده است. طواف‌های واجب شامل طواف قدوم، طواف افاضه و طواف وداع است. هر کدام از این طواف‌ها زمان و شرایط خاص خود را دارند و عدم انجام آنها می‌تواند بر صحت مناسک حج تاثیر بگذارد. این خانه به عنوان «عتیق» شناخته می‌شود به دلیل اینکه از آسیب‌های بزرگ در امان مانده است و از زمان‌های قدیم وجود داشته است.
«ذلِکَ» هذه کلمة لها تزداد فی القرآن یختم بها الکلام، و کذلک هذا یختم بها الکلام فی مواضع من القرآن کقوله: «ما لَهُ مِنْ نَفادٍ هذا» «وَ مَنْ یُعَظِّمْ حُرُماتِ اللَّهِ» قال ابن زید: الحرمات ها هنا البیت الحرام و البلد الحرام و المسجد الحرام و المشعر الحرام و الشهر الحرام، و الاحرام، و قیل الحرمات الحجّ و العمرة و سائر المناسک، و معنی الحرمة ما وجب القیام به و حرّم التفریط فیه «فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ» ای التعظیم خیر له، «عِنْدَ رَبِّهِ» ثواب له مدّخر. «وَ أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ» ان تأکلوها اذا ذبحتموها و هی الإبل و البقر و الغنم، «إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ» تحریمه فی قوله: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ» الآیة. و قیل «إِلَّا ما یُتْلی عَلَیْکُمْ» فی قوله: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْتُلُوا الصَّیْدَ وَ أَنْتُمْ حُرُمٌ». «فَاجْتَنِبُوا الرِّجْسَ مِنَ الْأَوْثانِ» ای کونوا من عبادة الاوثان علی جانب. و «مَنْ» هاهنا لتلخیص جنس من الاجناس لا للتبعیض، و المعنی فاجتنبوا الرّجس الّذی هو وثن، و انّما سمّاها رجسا لانّها فی وجوب اجتنابها کالرّجس و لانّهم کانوا یلطخون الاصنام بدم الاضاحی و هو نظیر قوله: «إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ» و انّما اراد به خبث الاعتقاد، و قیل تقدیره اجتنبوا الاوثان الّتی هی رجس، ای هی سبب رجس، و الرّجس بمعنی الرجز و هو العذاب، «وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ» یعنی الکذب و البهتان، و قیل شهادة الزّور، روی انّ النبی (ص) قام خطیبا فقال: «یا ایّها النّاس عدلت شهادة الزّور بالشّرک باللّه»، ثمّ قرأ هذه الآیة. و قیل الزّور هاهنا الشّرک باللّه عزّ و جلّ. قال الزجاج: الآیة تدلّ علی انّهم نهوا ان یحرّموا ما حرّم اصحاب الاوثان، نحو قولهم. ما فی بطون هذه الانعام خالصة لذکورنا و محرّم علی ازواجنا، و نحو تحریمهم البحیرة و السائبة.
هوش مصنوعی: کلمه "ذلک" در قرآن به‌عنوان خاتمه‌ای برای سخن استفاده می‌شود. در آیات خاصی مانند «ما له من نفاذ» و «ومن یعظم حرومات الله» به این موضوع اشاره شده است. ابن‌زید توضیح می‌دهد که حرومات شامل مکان‌هایی همچون خانه، شهر و مسجد الحرام، همچنین ماه‌های حرام و مناسک حج و عمره است. حرمت در این زمینه به معنای انجام کارهایی است که بر عهده انسان است و کوتاهی در آن حرام است. تعظیم این حرمت‌ها برای شخص نزد پروردگارش پاداشی خواهد داشت. همچنین در مورد حلال بودن آنعام (شترها، گاوها و گوسفندها) ذکر شده و به تحریم‌هایی چون مردار، خون و گوشت خوک اشاره شده است. در این متن به اجتناب از پرستش بت‌ها و کلمات دروغ نیز پرداخته شده است، چراکه بت‌ها و دروغ‌ها، هر دو از نظر اعتقادی ناپاک به شمار می‌آیند. در نتیجه مسلمانان به دوری از هر نوع شرک و دروغگویی ترغیب شده‌اند.
فاعلمهم اللَّه عزّ و جلّ انّ الانعام محلّلة الّا ما حرّم اللَّه منها. و نهاهم اللَّه عن قول الزّور، ان یقولوا هذه حلال و هذا حرام لیفتروا علی اللَّه الکذب.
هوش مصنوعی: بدانید که خداوند عز و جل بیان کرده است که همه‌ی حیوانات حلال هستند، مگر آنچه که خداوند از آنها حرام کرده است. همچنین، خداوند آنها را از گفتن دروغ منع کرده است، به این معنی که نمی‌توانند بگویند این چیز حلال است و آن چیز حرام است، تا بر خداوند دروغ ببندند.
«حُنَفاءَ لِلَّهِ» الحنفاء جمع حنیف، و الحنیف اسم لمتّبع هذه الملة، و المسلم اسم سمّی به ابرهیم نفسه و اهل دینه، و المعنی حنفاء للَّه علی ملّة ابرهیم مخلصین بالتلبیة، «غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ» لانّهم کانوا یقولون لبّیک لا شریک لک الّا شریک هو لک تملکه و ما ملک. قال قتادة: کانوا فی الشّرک یحجّون و یحرّمون البنات و الامّهات و الاخوات و کانوا یسمّون حنفاء، فنزلت، «حُنَفاءَ لِلَّهِ غَیْرَ مُشْرِکِینَ بِهِ» ای حجّاجا للَّه مسلمین موحّدین، یعنی من اشرک لا یکون حنیفا، «وَ مَنْ یُشْرِکْ بِاللَّهِ فَکَأَنَّما خَرَّ مِنَ السَّماءِ» ای سقط من السّماء، «فَتَخْطَفُهُ الطَّیْرُ»، قرأ اهل المدینة «فتخطّفه الطّیر» بفتح الخاء و الطاء مشدّده الطاء، و الوجه انّه تتخطفه بتائین، فحذف تاء التفعل لاجتماع التاءین، فبقی تخطفه، و قرأ الباقون فَتَخْطَفُهُ باسکان الخاء و فتح الطاء و تخفیفها، و الوجه انّه مضارع خطف بکسر الطاء یخطف بفتحها و فیه لغتان: خطف یخطف. کعلم یعلم، و خطف یخطف کضرب یضرب، و الاوّل اعلی. و الخطف و الاختطاف و التخطف سلب الشی‌ء بسرعة، «أَوْ تَهْوِی بِهِ الرِّیحُ فِی مَکانٍ سَحِیقٍ»، الهوی السقوط، و السحیق البعید. یقال سحق بالضّم بعد، و سحق بالفتح ابعد، و سحق بالکسر هلک، و هذا مثل ضربه اللَّه سبحانه للکافر شبّه حاله حال من خرّ من السّماء فکما لا یرجی لهذا الخارّ من السّماء الحیاة، لا یرجی للمشرک الخلاص، و قیل شبّه حاله حال من خرّ من السّماء فانّ عاقبته الهلاک، امّا ان یهلک قبل ان یصل الی الارض یتخطف الطّیر ایّاه، و امّا ان یصل الی الارض فیتقطّع، کذلک الکافر امّا ان یعاجل بالعقوبة به قبل وصوله الی الآخرة، و امّا ان یمهل حتی یهلک فی الآخرة قال الحسن: شبّه اعمال الکفار بهذا الحال فی انّها تذهب و تبطل فلا یقدرون علی شی‌ء منها.
هوش مصنوعی: «حُنَفاءَ لِلَّهِ» به معنای افرادی است که تنها به خداوند وابسته‌اند و به دین ابراهیم (ع) پایبند هستند. واژه حنیف به کسانی اطلاق می‌شود که از شرک دوری گزیده و به توحید معتقدند. این افراد در دعاها و عبادات خود به خداوند به‌طور خالصانه توجه دارند و هیچ کس دیگری را شریک او نمی‌دانند. در گذشته، برخی از مردم به رغم این که به خداوند عبادت می‌کردند، در عین حال معصیت و شرک را نیز داشتند. این آیات بر این موضوع تأکید دارند که تنها کسانی که به‌طور خالصانه به عبادت خدا می‌پردازند و از شرک دوری می‌کنند، می‌توانند حنیف واقعی باشند. آیات بعدی با تشبیه به سقوط از آسمان به توصیف وضعیت کسانی می‌پردازند که به شرک گرفتارند. آنها به اندازه‌ای در خطر و بدون امید به نجات‌اند که گویی از آسمان سقوط کرده‌اند و هیچ راهی برای زندگی مجدد ندارند. این تشبیه به خوبی نشان می‌دهد که وضعیت کافران و مشرکان بسیار بغرنج و خطرناک است؛ آنها ممکن است قبل از رسیدن به آخرت عذاب شوند یا در نهایت به هلاکت برسند. در نهایت، این آیات به ما یادآور می‌شود که اعمال کافران و مشرکان به‌سرعت از بین می‌رود و دیگر برای آنها ارزشی باقی نمی‌ماند.
«ذلِکَ» یعنی الّذی ذکرت من اجتناب الرّجس و قول الزّور و تعظیم شعائر اللَّه.
هوش مصنوعی: «ذلک» به معنای «آن» است و به مواردی اشاره دارد که در آنها از پلیدی‌ها و دروغ‌ها پرهیز شده و به آداب و شعارهای الهی احترام گذاشته شده است.
«مِنْ تَقْوَی الْقُلُوبِ» ای من اخلاص القلوب. قال ابن عباس: شعائر اللَّه، البدن و الهدی، و اصلها من الاشعار و هو اعلامها بوجاء المشقص فی سنامها حتی یسیل الدّم، فیکون الدّم شعارا لها او قلدت بلحاء الشجر او النعل لتعرف انّها هدی و تعظیمها استسمانها و استحسانها.
هوش مصنوعی: «از تقوای دل‌ها» یعنی اخلاص قلب‌ها. ابن عباس گفته است: شعائر خداوند به بدن و قربانی‌ها مربوط می‌شود و ریشه آن از علامت‌هاست، که به وسیله بریدن در سنام حیوان، خون آن جاری می‌شود و آن خون به عنوان علامتی برای آنها در نظر گرفته می‌شود. همچنین، اگر آنها را با برگ‌های درختان یا نعل‌ها علامت‌گذاری کنند، به این معناست که اینها قربانی‌ها هستند و بزرگداشت آنها به خاطر زیبایی و بهترین وضعیت آنها است.
«لَکُمْ فِیها» ای فی البدن قبل تسمیتها للهدی منافع فی درّها و نسلها و اصوافها و اوبارها و رکوب ظهرها، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی الی ان یسمّیها و یشعرها و یوجبها هدیا، فاذا فعل ذلک لم یکن له شی‌ء من منافعها، «ثُمَّ مَحِلُّها» موضع نحرها «عند «الْبَیْتِ الْعَتِیقِ» یرید ارض الحرم کلّها کما قال فلا یقربوا المسجد الحرام، یعنی الحرم کلّه، و قیل معناه «لَکُمْ فِیها» ای فی الهدایا منافع بعد ایجابها و تسمیتها هدایا بان ترکبوها و تشربوا البانها عند الحاجة، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی الی ان تنحروها.
هوش مصنوعی: در این متن به مسائل مربوط به حیوانات قربانی و منافع آنها اشاره شده است. اشاره می‌شود که این حیوانات، پیش از اینکه به عنوان قربانی تعیین شوند، منافع زیادی دارند، مانند دانه و شیر و پشم آنها. سپس گفته می‌شود که زمانی که مشخص شود که این حیوانات به عنوان قربانی استفاده خواهند شد، دیگر نمی‌توان از منافع آنها بهره‌برداری کرد. همچنین مکان ذبح این حیوانات، کنار کعبه و در سرزمین حرام است. در ادامه توضیح داده می‌شود که در اینجا به طور کلی از منافعی که در زمان قربانی کردن این حیوانات وجود دارد، صحبت می‌شود و تأکید می‌شود که تا زمان ذبح، می‌توان از آنها بهره‌برداری کرد.
روی ابو هریره انّ رسول اللَّه (ص) رأی رجلا یسوق بدنة فقال له: ارکبها فقال یا رسول اللَّه انّها بدنة، فقال ارکبها ویلک فی الثانیة و الثالثة.
هوش مصنوعی: پیامبر اکرم (ص) مردی را دید که شتری را هدایت می‌کند. به او فرمود: سوار آن شو. مرد پاسخ داد: ای پیامبر خدا، این شتر بزرگ است. پیامبر مجدداً تأکید کرد: سوارش شو، وای بر تو، این را در دفعه دوم و سوم هم تکرار کرد.
و قال بعض المفسّرین اراد بالشعائر مناسک الحجّ و مشاهد مکّة و مواضع النسک. «لَکُمْ فِیها مَنافِعُ» یعنی بالتجارات و المعاملات فی الاسواق، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» یعنی الی وقت الخروج من مکّة، و قیل «لَکُمْ فِیها مَنافِعُ» بالاجر و الثواب فی قضاء المناسک، «إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی» ای علی انقضاء ایّام الحجّ. «ثُمَّ مَحِلُّها إِلَی الْبَیْتِ الْعَتِیقِ» ای محلّ النّاس من احرامهم الی البیت العتیق ان یطوفوا طواف الزیارة یوم النحر.
هوش مصنوعی: برخی مفسّرین بر این باورند که "شعائر" به مناسک حج و مکان‌های مقدس در مکه اشاره دارد. "برای شما در آنجا منافع" به معنای سودهای تجارت و داد و ستد در بازارهاست، و "تا زمانی معین" یعنی تا زمانی که از مکه خارج می‌شوید. همچنین، گفته شده که "برای شما در آنجا منافع" می‌تواند به معنای پاداش و اجر در انجام مناسک باشد، و "تا زمانی معین" اشاره به پایان روزهای حج دارد. در ادامه، "سپس محل آن به سوی خانه قدیم" به معنای این است که مردم از حالت احرام خارج شده و به خانه کعبه برای طواف زیارت در روز نحر می‌روند.
«وَ لِکُلِّ أُمَّةٍ» ای جماعة مؤمنة سلفت قبلکم، «جَعَلْنا مَنْسَکاً»، قرأ حمزة و الکسائی منسکا بکسر السین هاهنا و فی آخر السّورة، ای مذبحا و هو موضع القربان و قرأ الآخرون منسکا بفتح السین علی المصدر مثل المدخل و المخرج، ای اراقة الدماء و ذبح القرابین، «لِیَذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلی ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِیمَةِ الْأَنْعامِ»، عند نحرها و ذبحها، سمّیت بهیمة الانعام لانّها لا یتکلّم یعنی لاستبهامها عن الکلام، و قال بهیمة الانعام قیّد بالانعام لانّ من البهائم ما لیس من الانعام کالخیل و البغال و الحمیر لا یجوز ذبحها فی القرابین. «فَإِلهُکُمْ إِلهٌ واحِدٌ» ای سمّوا علی الذبائح اسم اللَّه وحده فانّ الهکم واحد، «فَلَهُ أَسْلِمُوا» انقادوا و اطیعوا و اسجدوا لوجهه و اذبحوا علی اسمه.
هوش مصنوعی: به همه اقوام و ملت‌ها، مخصوصاً مؤمنانی که پیش از شما بوده‌اند، ما نوعی عبادت خاص تعیین کرده‌ایم. برخی از قراء «منسکا» را با کسر سینه خوانده‌اند، به معنای محل قربانی و ذبح، در حالی که دیگران آن را با فتح سینه خوانده‌اند که به معنای ریختن خون و ذبح قربانی‌ها است. هدف این است که در هنگام ذبح و نحر، نام خداوند را بر حیوانات نر و ماده بگویید. این حیوانات به این نام اطلاق می‌شوند چون نمی‌توانند صحبت کنند؛ همچنین مشخص شده که به نام حیوانات نر و ماده، از نوع چهارپایان مانند گوسفند و بز اشاره شده و حیواناتی مانند اسب و الاغ که جزء آنها نیستند، در قربانی مجاز نیستند. همچنین، خداوند شما، یک خداست، پس فقط نام او را بر قربانی‌ها ببرید و تسلیم او شوید و به او عبادت کنید و در هنگام ذبح، نامش را بگویید.
«بَشِّرِ الْمُخْبِتِینَ» ای الخاشعین المتواضعین المطمئنین الی اللَّه، و قیل هم المخلصون الرّقیقة قلوبهم، و قیل هم الّذین لا یظلمون و اذا ظلموا لم ینتصروا. «الَّذِینَ إِذا ذُکِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّابِرِینَ عَلی ما أَصابَهُمْ» من البلاء و المصائب، «وَ الْمُقِیمِی الصَّلاةِ» ای المقیمین الصّلاة فی اوقاتها و المتمّین لها بوضوئها و رکوعها و سجودها، «وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ یُنْفِقُونَ» ای ممّا اعطینا هم من الاموال یخرجون الزکاة و یتصدّقون، «وَ الْبُدْنَ» جمع بدنة کخشبة و خشب، و اصله الضّم ثم خفّف، و قیل بادن و بدن کفاره و فره و اصلها من الضخامة. یقال بدن بدانة، اذا ضخم ضخامة، و البدن، الإبل. و قیل الإبل و البقر و لا یسمّ الغنم بدنة، «جَعَلْناها لَکُمْ مِنْ شَعائِرِ اللَّهِ» جمع شعیرة و هی العلامة، ای هی علامة لطاعتکم، و قیل من شعائر اللَّه. ای من معالم دین اللَّه، «لَکُمْ فِیها خَیْرٌ» ای لکم فی نحرها و ذبحها ثواب، و قیل فیها خیر من احتاج الی ظهرها رکب و ان احتاج الی لبنها شرب. «فَاذْکُرُوا اسْمَ اللَّهِ عَلَیْها» ای علی نحرها. قال ابن عباس: هو ان یقول بسم اللَّه و اللَّه اکبر لا اله الا اللَّه و اللَّه اکبر. «صَوافَّ» ای قیاما علی ثلث قوائم جمع صافة و هی الّتی صفت رجلیها واحدی یدیها و یده الیسری معقولة فینحرها کذلک، عن زیاد بن جبیر قال رأیت ابن عمر اتی علی رجل قد اناخ بدنة ینحرها قال ابعثها قیاما مقیدة سنّة محمّد (ص)، و قال مجاهد: الصواف اذا عقلت رجلها الیسری و قامت علی ثلث قوائم. و قرأ ابن مسعود صوافن و هی ان تعقل منها ید و تنحر علی ثلث و هو مثل صوافّ، و قرأ ابیّ و الحسن و مجاهد صوافی بالیای ای. صافیة خالصة للَّه عزّ و جل لا شریک له فیها، و قیل معنی صواف ای مصطفة واقعة بعضها الی جنب بعض فی صف واحد مدح اللَّه عزّ و جل هذا الصفّ کما مدح صفّ القتال فی قوله. «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الَّذِینَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِهِ صَفًّا» «فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها» ای سقطت بعد النحر فوقعت جنوبها علی الارض، «فَکُلُوا مِنْها» هذا توسیع و اذن، «وَ أَطْعِمُوا الْقانِعَ وَ الْمُعْتَرَّ» هذا ترغیب و امر، و القانع من القنوع و هو السؤال، لیس من القناعة و منه قول الشاعر:
هوش مصنوعی: «بشارت برای کسانی که خاشع و humble هستند و به خداوند اطمینان دارند. همچنین، این افراد کسانی هستند که دل‌هایشان نرم و پاک است، و کسانی که اگر به ظلمی مواجه شوند، تلافی نمی‌کنند. این افراد، زمانی که نام خدا ذکر می‌شود، دل‌هایشان از ترس به تپش می‌افتد و در برابر بلاها و مصیبت‌ها صبر می‌کنند. آنها نماز را به‌طور مرتب و در زمان‌های معین برپا می‌دارند و از آنچه که به آنها روزی داده‌ایم، انفاق کرده و زکات می‌دهند.
بدن‌ها، جمع بدنه، به معنی نوعی از حیوانات بزرگ است، که به طور خاص به شترها و گاوها اشاره دارد و گوسفند در این دسته قرار نمی‌گیرد. این قربانی‌ها نشانه‌ای از اطاعت خداوند هستند و در قربانی کردن آنها خیر و برکت برای شما وجود دارد. هنگامی که آنها را قربانی می‌کنید، نام خدا را بر آنها ذکر کنید، به این معنا که بگویید 'بسم الله و الله اکبر'.
این قربانی‌ها باید در حالت ایستاده و با پای چپ بسته انجام شوند. طبق نظریه‌هایی، این حالت به معنای خلوص نیت برای خداوند و صفی بودن در انجام این عمل است. پس از قربانی کردن، می‌توانید از گوشت آنها بخورید و به کسانی که نیازمند هستند غذا دهید. 'قانع' به معنای کسی است که نیازی دارد و به طلب در می‌آید، نه به کسی که قانع و راضی است.»
لمال المرء یصلحه فیغنی
مغافره اعف من القنوع
هوش مصنوعی: ثروت و مال انسان اگر به درستی مصرف شود، می‌تواند او را بی‌نیاز کرده و از نیاز به دیگران بی‌نیاز کند؛ پس بهتر است انسان به قناعت و خودکفایی توجه داشته باشد.
قال ابن عباس و سعید بن جبیر و الحسن و الکلبی: القانع الّذی یسأل، و المعترّ الّذی یتعرض و لا یسأل، و قال المجاهد: القانع جارک و ان کان غنیّا، و قیل القانع کالتّابع و الخادم لاهل البیت، و قیل القانع الّذی یأتیک سائلا و المعترّ الّذی ینتظر الهدیة. «کَذلِکَ» ای مثل ما وصفنا من نحرها قیاما، «سَخَّرْناها لَکُمْ» نعمة منّا لتتمکّنوا من نحرها، «لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» لکی تشکروا نعمتی.
هوش مصنوعی: ابن عباس و سعید بن جبیر و حسن و کلبی گفته‌اند که «قانع» به کسی گفته می‌شود که طلب کمک می‌کند و «معتر» به کسی که بدون درخواست و به طور ضمنی درخواست کمک می‌کند. مجاهد نیز بیان کرده که «قانع» همسایه‌ات است حتی اگر ثروتمند باشد، و برخی گفته‌اند که قانع همانند خدمتکار و تابع اهل خانه است، و گفته‌اند که قانع کسی است که به تو می‌آید و درخواست می‌کند و «معتر» کسی است که منتظر هدیه است. سپس گفته شده است که همان‌طور که ما در نحر آن حیوانات شما را یاری کردیم، این کار را برای شما آسان ساختیم تا بتوانید آنها را نحر کنید و به این منظور که شکر نعمت‌های ما را به جا آورید.
«لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها» و قال ابن عباس: کانوا فی الجاهلیّة اذا ذبحوا القرابین لطخوا جدار الکعبة بدمائها قربة الی اللَّه عزّ و جلّ فهمّ المسلمون بمثل ذلک فانزل اللَّه: «لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها وَ لا دِماؤُها». قرأ یعقوب وحده، لن تنال و لکن تناله بالتاء فیهما، و الوجه انّه انّث الفعل فیهما لتأنیث الفاعل، امّا الاوّل و هو قوله: «لَنْ یَنالَ اللَّهَ لُحُومُها» فانّها انّث تنال لانّ فاعله جماعة و هی قوله: «لُحُومُها»، و امّا الثانی.
هوش مصنوعی: خداوند نه گوشت آنها را می‌گیرد و نه خون‌هایشان را. ابن عباس گفته است که در دوره جاهلیت، زمانی که قربانی‌هایی را می‌کشتند، خون آنها را به دیوارهای کعبه می‌مالیدند تا به خداوند نزدیک شوند. وقتی مسلمانان نیز خواستند چنین کاری بکنند، این آیه نازل شد که خداوند نه گوشت‌های قربانی و نه خون‌های آنها را نمی‌پذیرد. فقط یعقوب خوانده که "نمی‌رسد"، اما در اینجا با "ت" می‌خواند؛ دلیل آن این است که فعل را به لحاظ مؤنث بودن فاعل مؤنث کرده‌اند. در مورد جمله اول که میگوید "گوشت‌های آنها به خدا نمی‌رسد"، فعل به خاطر فاعل جمع مؤنث بوده است.
هو قوله: «یَنالُهُ التَّقْوی» فانّما انّثه لانّ فاعله التقوی و هی مصدر مؤنث لکونه علی فعلی، و قرأ الباقون بالیای فیهما و الوجه انّ تذکیر الفعل انّما هو للفصل بین الفعل و فاعله، امّا الاوّل فقد فصل بین الفعل منه و هو ینال و بین فاعله و هو اللّحوم بلفظ اللَّه و اکّد التذکیر لانّ تأنیث اللّحوم تأنیث جمع فیجوز تذکیره، و امّا الثانی فقد فصل بین الفعل منه و بین فاعله بالهاء و هو ضمیر المفعول فی قوله: «یَنالُهُ التَّقْوی»، و التأنیث فی الفاعلین غیر حقیقی فالامر فیه اسهل، و المعنی لن ینال اللَّه النفع فیما امرکم به من ذبح البدن بل نفع ذلک راجع الیکم، و انّما بصل الیه اخلاصکم و نیّاتکم و مقاصدکم، و قال مقاتل: لن برفع الی اللَّه لحومها و لا دماؤها و لکن یرفع اللَّه منکم الاعمال الصالحة و التقوی و الاخلاص و ما ارید به وجه اللَّه نظیره قوله: «إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْکَلِمُ الطَّیِّبُ».
هوش مصنوعی: عبارت «یَنالُهُ التَّقْوی» به این معناست که فعل "نیل" به خاطر فاعلش که "تقوی" است، مؤنث شده است. در اینجا "تقوی" به عنوان یک منبع مؤنث شناخته می‌شود. در حالی که دیگران این کلمه را با "ی" خوانده‌اند. تأکید بر تأنث فاعل به خاطر شکاف میان فعل و فاعل است. در جمله اول، فاصله بین فعل "ینال" و فاعل "اللّحوم" با صدای الله مشخص شده است و چون "اللّحوم" جمع مذکر است، می‌توان آن را مذکر هم در نظر گرفت. در جمله دوم، اتصال فعل به فاعل با ضمیر "ه" در "یَنالُهُ" مشخص می‌شود. همچنین تأنث در اینجا واقعی نیست و بنابراین موضوع ساده‌تر است. به این معناست که خداوند از قربانی کردن گوشت‌ها و خون‌ها نفعی نمی‌برد، بلکه نفع این اعمال به شما برمی‌گردد. آنچه که به خداوند می‌رسد، خلوص نیت‌ها و مقاصد شماست. مقاتل نیز میگوید که گوشت‌ها و خون‌ها به خداوند نمی‌رسند، بلکه اعمال صالح و تقوی شماست که به او می‌رسد.
«کَذلِکَ سَخَّرَها لَکُمْ» اعاد قوله: «کَذلِکَ سَخَّرْناها لَکُمْ» لانّ الاوّل ایجاب الشّکر و الثّانی بیان انّ التکبیر من الشکر للَّه، یعنی سخرها لکم «لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلی ما هَداکُمْ»، یرید به التسمیة عند الذبح، و قیل یرید به التکبیر ایّام التشریق، «وَ بَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ» ای المطیعین للَّه بالجنّة.
هوش مصنوعی: این آیه به ما یادآوری می‌کند که خداوند چیزهایی را برای ما مسخر کرده است و این امر موجب سپاسگزاری می‌شود. در واقع، ما باید به خداوند بزرگی کنیم و او را بر هدایتش ستایش کنیم. این ستایش می‌تواند در زمان ذبح قربانی یا در ایام مخصوصی مثل ایام تشریق انجام شود. همچنین، خداوند به کسانی که به او اطاعت می‌کنند، بشارت به بهشت می‌دهد.
میبدی