قوله: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی» یعنی عن القران. اعراض الجحود و التکذیب. فیکون هذا وعیدا للکفار. «فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً» فی نار جهنم الزّقوم و الغسلین و الضّریع. باین قول این آیت وعید کافرانست و اعراض جحود و تکذیب است. گاهی میگفتند: «هذا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» و گاهی میگفتند: «إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ». گاهی میگفتند: «إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ». میگوید آنان که قرآن را دروغ شمرند و پیغام رسان را دروغ‌زن گیرند، فردا در دوزخ ایشان را عیشی است با تنگی و سختی میان زقوم و غسلین و ضریع، و هر چند که ایشان را در دنیا فراخی وسعت باشد اما از اللَّه تعالی ایشان را خذلان باشد تا همه حرام گیرند و حرام خورند، و سرانجام کار ایشان فردا تنگ عیشی باشد و ناخوش عذاب و عقوبت و سخط اللَّه تعالی.
این همچنانست که ربّ العزة خورندگان مال یتیم را گفت: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً». قومی آیت بر عموم براندند و گفتند اعراض هم از کافرانست هم از مؤمن، اعراض کافر ترک ایمانست، و اعراض مؤمن ترک عمل و عقوبت ایشان باین اعراض که کردند اینست که گفت: «فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً».
ابن مسعود و ابو هریره و ابو سعید خدری و جماعتی مفسران گفتند که عیش ضنک عذاب قبر است، کافر را بر اندازه کفر و مؤمن را بر اندازه معصیت.
و خبری درستست که عایشه گفت: یا رسول اللَّه انّی منذ حدثتنی بصوت منکر و نکیر و ضغطة القبر لیس ینفعنی شی‌ء، فقال: «یا عائشة انّ صوت منکر و نکیر فی اسماع المؤمنین کالاثمد فی العین، و انّ ضغطة القبر علی المؤمن کالامّ الشّفیقة یشکو الیها ابنها الصداع فتقوم الیه فتغمّز رأسه غمزا رفیقا، و لکن یا عائشة ویل للشاکین فی اللَّه کیف یضغطون فی قبورهم ضغطة البیض علی الصّخرة».
و قال ابن جریر: «مَعِیشَةً ضَنْکاً» ای یسلب القناعة حتّی لا یشبع، و قیل کسبا خبیثا و عملا سیّئا فی الدّنیا، و قیل اراد به عیش الدّنیا، لانّ عیش الدنیا ضنک ضیق لانقضائه و قصر مدّته و کثرة توابعه.
و انّما العیش الواسع عیش الآخرة، قال اللَّه تعالی: «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ».
«وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی» اختلفوا فیه، فقال بعضهم اعمی عن الحجّة و الاعتذار، لانّه لا یکون حجّة یحتج بها، و لا عذر یعتذر به، و انّما قال اعمی لانّه لا یری فی القیمة ما یسره و ینتفع به، و لا عذر یعتذر به، و لذلک یسمّی الکفار عمیا لانّهم لا ینتفعون بابصارهم. و قیل یحشرهم اللَّه القیامة اعمی البصر، فان قیل کیف یقرءون الکتب؟
قلنا انّ اللَّه تعالی یزد علیهم البصر لیقرءوا الکتب فاذا فرغوا من القراءة یرد علیهم العمی، قال ابن عباس: یحشر بصیرا ثم اذا سیق الی المحشر عمی. و قیل اعمی عن کل شی‌ء الّا عن جهنم.
«قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ» فی دار الدّنیا، «بَصِیراً».
«قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها» یعنی فترکتها و لم تؤمن بها، و قیل معناه فترکتها و لم تعمل بها، فیلحق الکافر الوعید علی ترک الایمان بها، و المؤمن علی ترک العمل بها، و قیل علی نسیان آیات اللَّه. «وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی» ای تترک فی العمی و العذاب، و قیل نعاملک معاملة المنسی. «وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ» ای کما جازینا المعرض، نجزی المسرف و هو المشرک الّذی «لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ» ممّا نعذّبهم به فی الدّنیا و القبر، «وَ أَبْقی» ای ادوم.
«أَ فَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ» یعنی أ فلم یبین لهم القرآن، یرید کفّار مکة، و قیل معناه أ فلم یبین لهم الامر اهلاک من قبلهم من القرون السّالفة و الامم الماضیة فلا یتعظون و لا یعتبرون. «یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ» یعنی اهلکناهم و هم یمشون فی مساکنهم، کقوله: «تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ». باین قول معنی آنست که باز ننمود قرآن و پیدا نکرد کفّار مکّه را که چند هلاک کردیم ازین گروه گروه پیشینیان که در جایگاه و خانه خویش آمن میرفتند و غافل بودند که ناگاه گرفتیم ایشان را و هلاک کردیم؟ چون که اینان عبرت نمیگیرند و پند نمی‌پذیرند با هلاک ایشان؟ و قیل معناه اهلکناهم و انّ قومک یمشون فی مساکنهم، و ذلک انّ قریشا کانوا یسافرون الی الشّام فیرون دیار المهلکین من اصحاب الحجر ثمود و قریات قوم لوط، و هو نظیر قوله: «وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ». «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی» ای انّ فی اهلاکنا ایّاهم مع کثرة عددهم و عدّتهم و شدّة قوّتهم و شوکتهم لدلالات لذوی العقول.
«وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَکانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی». فیها تقدیم و تأخیر، و تقدیره: «و لو لا کلمة سبقت من ربک و اجل مسمی لکان لزاما» یعنی للزمهم العذاب عاجلا، و الکلمة قوله ینالهم نصیبهم من الکتاب. و المعنی لو لا ما قضاه اللَّه لکلّ احد من عمر و رزق لا یموت حتّی یستوفیه، لکان العذاب و هو القتل ببدر لازما لهم، حتّی لا یبقی منهم احد ای لو لا انّه سبق لکلّ واحد منهم رزق لا بدّ ان یستوفیه، و عمر لا بدّ ان یعیشه و انّه اجل لهم اجلا مسمی یعاقبهم فیه، و هو یوم القیامة، لکان العذاب لازمهم لزاما. و قیل المراد بالاجل المسمی الموت، و قیل المراد به عذاب القبر، و قیل الکلمة التی سبقت، هی انّه لا یعذبهم و محمد (ص) بینهم، لانّه قال: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ». معنی آیت بدو قول باز می‌آید. خلاصه یک قول آنست که اگر نه آن بودی که اللَّه تعالی حکم کرده و گفته هر کسی را عمر چند است و روزی چند و زمان عقوبت وی کی، مشرکان را روز بدر همه هلاک کردمی و بیخ ایشان بر آوردمی تا ازیشان کس نماندی، لکن زمان عقوبت ایشان روز قیامتست چنان که گفت: «بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ». خلاصه قول دیگر آنست که ای محمد اگر نه حرمت و حشمت و شرف و جاه تو بودی و حکمی که کرده‌ام و گفته که: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» ما ایشان را هم در دنیا عذاب کردیمی و بیخ ایشان بر آوردیمی.
قوله: «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ» من الافتراء بانّک مجنون و انّک ساحر، و قیل هو منسوخ بآیة السّیف. «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» السبحة من أسماء الصّلاة ای صل بامر ربّک، و قیل صل بمنة ربّک و منه یقال فی المثل. بحمد اللَّه لا بحمدک. «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها» یعنی صلاة الصّبح و صلاة العصر. و فی الخبر: «من صلی البردین دخل الجنة».
«وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ» ای من ساعاته. و واحد الآناء انی و انّی و هی صلاة المغرب و العشاء. «وَ أَطْرافَ النَّهارِ» یعنی صلاة الظهر، و سمّی وقت الظهر اطراف النّهار لانّ وقته عند الزوال و هو طرف النصف الاوّل انتهاء، و طرف النصف الآخر ابتداء.
و قیل المراد من آناء اللیل صلاة العشاء و من اطراف النّهار، صلاة الظّهر و المغرب، لانّ الظهر فی آخر الطّرف الاول من النّهار و فی اول الطرف الآخر، فهو فی طرفین منه، و الطرف الثالث غروب الشّمس و عند ذلک یصلّی المغرب. «لَعَلَّکَ تَرْضی» ثوابه فی المیعاد، و قیل مرضی بالشّفاعة و مثله قوله: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» و قرأ الکسائی و ابو بکر عن عاصم. ترضی بضم التّاء ای یرضیک اللَّه بکرامته. و فی الخبر الصّحیح عن جریر بن عبد اللَّه قال: کنا جلوسا عند رسول اللَّه (ص) فرأی القمر لیلة البدر فقال: «انّکم ترون ربّکم کما ترون هذا القمر لا تضامون فی رؤیته، فان استطعتم ان لا تغلبوا علی صلاة، قبل طلوع الشمس و قبل غروبها، فافعلوا، ثم قرأ «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها».
و قال بعض اهل العلم من تهاون بالصلاة عاقبه اللَّه بخمس عشرة عقوبة: ستّ فی الدّنیا و ثلاث عند الموت، و ثلاث فی القبر، و ثلاث یوم القیامة. فامّا اللواتی فی الدنیا فاحدیهنّ ان یرفع اللَّه من حیاته البرکة، و الثانی یرفع اللَّه من وجهه سیما الصّالحین، و الثالثة لا یأجره اللَّه علی شی‌ء من طاعته، و الرابعة لا یجعل اللَّه له نصیبا فی دعاء الصّالحین، و الخامسة. لا یسمع له دعاء. و السّادسة لا تدفع عنه البلایا. و اما اللّاتی عند الموت، فاحدیهنّ ان تقع علیه شدة، و الثانیة لو سقی ماء البحر مات و هو عطشان. و الثالثة لو اطعم ما فی الارض مات جائعا. و اما اللاتی فی القبر، فاحدیهن ان یقع فی غمّ طویل، و الثانیة ان یخرج من قبره فیبقی فی ظلمة لا یبصره، و الثّالثة ان یضیق علیه لحده، و امّا اللاتی فی القیامة فاولیهن شدة الحساب، و الثانیة غضب الجبّار، و الثالثة عذاب النار.
قوله: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» در سبب نزول این آیت ابو رافع روایت کند مولی رسول اللَّه (ص) گفت: مهمانی برسول خدای فرود آمد و در خانه رسول هیچ طعام نبود مرا فرستاد بجهودی تا طعام خرم از وی بسلف تا ماه رجب، جهود گفت لا ابیعه و لا اسلفه الا برهن. طعام بسلف نفروشم مگر برهن، بو رافع بازگشت و رسول را گفت که جهود گرو میخواهد تا طعام بدهد. رسول گفت و اللَّه لئن باعنی او اسلفنی لقضیته و انّی لامین فی السّماء، امین فی الارض، اذهب بدرعی الحدید الیه، فنزلت هذه الایة: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» ای لا تنظر، «إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ» ای اصنافا و هم الرّجال و النساء، و قیل ازواجا منهم اشکالا منهم لانّهم اشکال فی الذّهاب عن الصّواب.
«زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» ای زینتها و بهجتها، شبّهها بزهرة الشّجرة لانّها تروق و لا تبقی.
قرأ یعقوب زهرة بفتح الهاء، و الباقون بسکونها و هما لغتان. «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ» ای لنجعل ذلک فتنة لهم بان ازید لهم النعمة و یزیدوا کفرانا و طغیانا «وَ رِزْقُ رَبِّکَ» فی الجنة، «خَیْرٌ وَ أَبْقی» و ذلک بانّ الدّنیا بما فیها قلیل، لقوله تعالی: «قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ» و نصیب الواحد منها قلیل عن قلیل، ثمّ یؤخذ عنه کلّه و یسئل عن کلّ ذرة بعد ذرة، بخلاف نعیم الآخرة فانّها مع کثرتها و تمامها و صفائها و خلوها عما ینغّصها و یکدّرها، لا یخاف نقصانها و لا فناؤها، و لا یخاف علیها حساب و لا عقاب.
«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» ای واظب علیها، حتّی یأخذ عنک اهلک، بیّن اللَّه انّه لا ینبغی لاحد ان یأمر غیره بما لا یفعل. «لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً» لخلقنا و لا لنفسک «نَحْنُ نَرْزُقُکَ» فالتمس منّا فانّ اللَّه رازق الجمیع. «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی» ای العاقبة الجمیلة المحمودة لاهل التّقوی. قال ابن عباس: یعنی الّذین صدقوک و اتبعوک و اتقونی. و فی بعض المسانید انّ النبی (ص) کان اذا اصاب اهله ضرّ، امرهم بالصّلاة و تلا هذه الآیة.
و کان بکر بن عبد اللَّه المزنی اذا اصابت اهله خصاصة یقول قوموا فصلّوا، ثمّ یقول بهذا امر اللَّه و رسوله، و یتلوا هذه الآیة. و کان هشام بن عروة اذا رأی ما عند السّلاطین، دخل داره فقرأ. «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» الی قوله «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی.»
ثمّ ینادی الصلاة یرحمکم اللَّه.
«وَ قالُوا» یعنی المشرکین، «لَوْ لا یَأْتِینا بِآیَةٍ مِنْ رَبِّهِ» یعنی آیة تدلّ علی صدق محمّد (ص). قال الزجاج: قد اتتهم الآیات و البیّنات و لکنّهم طلبوا ان یؤتوا ما کانوا یقترحون فی سورة بنی اسرائیل و هو قوله تعالی اخبارا عنهم: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً» الآیات. فقال اللَّه عز و جل: «أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ»؟ قرأ اهل المدینة و البصرة و حفص عن عاصم: تأتهم بالتّاء لتأنیث البیّنة و قرأ الآخرون بالیاء لتقدم الفعل، و لانّ البینة هی البیان، فردّ الی المعنی یقول اللَّه تعالی: «أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ» یعنی فی القرآن «بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی» ای بیان ما فی التوراة و الانجیل و الزّبور من انباء الامم انهم اقترحوا الآیات فلما اتتهم و لم یؤمنوا بها کیف عجلنا لهم العذاب و الهلاک فما یؤمنهم ان اتتهم الآیة، ان یکون حالهم کحال اولئک.
«وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ» ای اهلکنا المکذبین بهذا القرآن. «بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ» ای من قبل نزول القران، «لَقالُوا» یعنی یوم القیامة اذا عذبوا. «رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ» ای هلّا ارسلت، «إِلَیْنا رَسُولًا» یدعونا الی طاعتک، «فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ» ای امرک و نهیک، «مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ» بالعذاب، «وَ نَخْزی» فی جهنّم.
«قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ» ای قل یا محمد کل منتظر لمن یکون النّصر و الغلبة، و قیل معناه کلّ منتظر دوائر الزّمان، و ذلک انّ المشرکین قالوا نتربّص بمحمد حوادث الدّهر، فاذا مات تخلصنا، قال اللَّه: «فَتَرَبَّصُوا» ای فانتظروا. «فَسَتَعْلَمُونَ» اذا جاء امر اللَّه و قامت القیامة. «مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ» المستقیم، «وَ مَنِ اهْتَدی» من الضّلالة أ نحن ام انتم؟
برگردان به زبان ساده
قوله: «وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِی» یعنی عن القران. اعراض الجحود و التکذیب. فیکون هذا وعیدا للکفار. «فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً» فی نار جهنم الزّقوم و الغسلین و الضّریع. باین قول این آیت وعید کافرانست و اعراض جحود و تکذیب است. گاهی میگفتند: «هذا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ» و گاهی میگفتند: «إِنْ هذا إِلَّا أَساطِیرُ الْأَوَّلِینَ». گاهی میگفتند: «إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ». میگوید آنان که قرآن را دروغ شمرند و پیغام رسان را دروغ‌زن گیرند، فردا در دوزخ ایشان را عیشی است با تنگی و سختی میان زقوم و غسلین و ضریع، و هر چند که ایشان را در دنیا فراخی وسعت باشد اما از اللَّه تعالی ایشان را خذلان باشد تا همه حرام گیرند و حرام خورند، و سرانجام کار ایشان فردا تنگ عیشی باشد و ناخوش عذاب و عقوبت و سخط اللَّه تعالی.
هوش مصنوعی: افرادی که از یادآوری‌های قرآن روگردانند، به معنای انکار و تکذیب آن هستند. این یک تهدید برای کافران به حساب می‌آید. این افراد در آخرت زندگی سخت و تنگی خواهند داشت، در عذاب‌های جهنم مانند زقوم و غسلین و ضریع. هنگامی که برخی از آنان قرآن را جادو و برخی دیگر را افسانه‌های پیشینیان می‌نامیدند، در واقع به این معنی است که کسانی که قرآن را دروغ می‌پندارند و پیامبر را دروغگو می‌دانند، در جهنم دچار عذاب خواهند شد. هرچند در دنیا ممکن است که خوشی‌هایی داشته باشند، اما خداوند آنها را به حال خود رها خواهد کرد تا نهایتاً زندگی‌شان در آخرت پر از عذاب و ناراحتی باشد.
این همچنانست که ربّ العزة خورندگان مال یتیم را گفت: «إِنَّ الَّذِینَ یَأْکُلُونَ أَمْوالَ الْیَتامی ظُلْماً إِنَّما یَأْکُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ ناراً». قومی آیت بر عموم براندند و گفتند اعراض هم از کافرانست هم از مؤمن، اعراض کافر ترک ایمانست، و اعراض مؤمن ترک عمل و عقوبت ایشان باین اعراض که کردند اینست که گفت: «فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْکاً».
هوش مصنوعی: خورندگان مال یتیم به ظلم، مورد نکوهش قرار گرفته‌اند و به آنها گفته شده که در واقع فقط آتش را در شکم‌های خود می‌خورند. برخی بر این باورند که خودداری از تعامل و ارتباط با دیگران، هم به شخص کافر و هم به مؤمن مربوط می‌شود. اعراض کافر به معنای ترک ایمان است، در حالی که اعراض مؤمن به ترک عمل و عملکرد صحیح اشاره دارد. عذاب کسانی که اعراض کرده‌اند، این است که زندگی سخت و مشقت‌باری خواهند داشت.
ابن مسعود و ابو هریره و ابو سعید خدری و جماعتی مفسران گفتند که عیش ضنک عذاب قبر است، کافر را بر اندازه کفر و مؤمن را بر اندازه معصیت.
هوش مصنوعی: ابن مسعود، ابو هریره، ابو سعید خدری و تعدادی از مفسران بر این باورند که زندگی در تنگنا و سختی، عذاب قبر است. این عذاب برای کافران به اندازه کفرشان و برای مؤمنان به اندازه گناهانشان خواهد بود.
و خبری درستست که عایشه گفت: یا رسول اللَّه انّی منذ حدثتنی بصوت منکر و نکیر و ضغطة القبر لیس ینفعنی شی‌ء، فقال: «یا عائشة انّ صوت منکر و نکیر فی اسماع المؤمنین کالاثمد فی العین، و انّ ضغطة القبر علی المؤمن کالامّ الشّفیقة یشکو الیها ابنها الصداع فتقوم الیه فتغمّز رأسه غمزا رفیقا، و لکن یا عائشة ویل للشاکین فی اللَّه کیف یضغطون فی قبورهم ضغطة البیض علی الصّخرة».
هوش مصنوعی: عایشه در صحبت‌هایش به پیامبر میگوید که وقتی در مورد صدای منکر و نکیر و فشار قبر شنیدم، چیزی برایم سود نداشت. پیامبر در پاسخ به او میگوید که صدای منکر و نکیر برای مؤمنان مانند سرم در چشم است و فشار قبر برای مؤمن مانند مادری است که با محبت به سر فرزندش می‌رسد وقتی او از درد شکایت می‌کند. اما پیامبر به عایشه هشدار می‌دهد که وای به حال کسانی که به خدا شک دارند، زیرا آنها تحت فشار سختی در قبر خود قرار می‌گیرند که مانند فشار تخم‌مرغ بر روی سنگ است.
و قال ابن جریر: «مَعِیشَةً ضَنْکاً» ای یسلب القناعة حتّی لا یشبع، و قیل کسبا خبیثا و عملا سیّئا فی الدّنیا، و قیل اراد به عیش الدّنیا، لانّ عیش الدنیا ضنک ضیق لانقضائه و قصر مدّته و کثرة توابعه.
هوش مصنوعی: ابن جریر گفته است: «معیشت ضنک» به معنای زندگی‌ای است که انسان از قناعت محروم می‌شود و هیچ‌گاه سیر نمی‌شود. برخی نیز گفته‌اند این به معنای کسبی ناپسند و عملی بد در دنیا است. همچنین برخی معتقدند که منظور از زندگی دنیا همان زندگیی است که به رغم آنکه کوتاه و محدود است، زندگی را برای انسان سخت و تنگ می‌کند به دلیل مشکلات و تبعاتی که دارد.
و انّما العیش الواسع عیش الآخرة، قال اللَّه تعالی: «وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ کانُوا یَعْلَمُونَ».
هوش مصنوعی: زندگی واقعی و حقیقی در آخرت است. خداوند متعال می‌فرماید: «و قطعاً سرای آخرت، زندگی واقعی است اگر آنها می‌دانستند».
«وَ نَحْشُرُهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ أَعْمی» اختلفوا فیه، فقال بعضهم اعمی عن الحجّة و الاعتذار، لانّه لا یکون حجّة یحتج بها، و لا عذر یعتذر به، و انّما قال اعمی لانّه لا یری فی القیمة ما یسره و ینتفع به، و لا عذر یعتذر به، و لذلک یسمّی الکفار عمیا لانّهم لا ینتفعون بابصارهم. و قیل یحشرهم اللَّه القیامة اعمی البصر، فان قیل کیف یقرءون الکتب؟
هوش مصنوعی: در روز قیامت، برخی افراد به حالت نابینا محشور خواهند شد. در این باره نظرات متفاوتی وجود دارد. برخی بر این باورند که این نابینایی به معنای عدم توانایی در ارائه دلیل و عذر برای اعمالشان است، زیرا آنها نمی‌توانند دلایلی بیاورند و نمی‌توانند عذرخواهی کنند. همچنین گفته شده که آنها در قیامت چیزی نمی‌بینند که خوشحالشان کند یا به نفعشان باشد. به همین دلیل، کافران را نیز به دلیل نداشتن بینایی واقعی‌شان درک نمی‌کنند و نمی‌توانند از دید خود بهره‌برداری کنند. عده‌ای دیگر معتقدند که خداوند در قیامت آنها را نابینا و بدون بینایی محشور می‌کند. در اینجا پرسشی مطرح می‌شود که اگر آنها نابینا باشند، چگونه می‌توانند کتاب‌ها را بخوانند؟
قلنا انّ اللَّه تعالی یزد علیهم البصر لیقرءوا الکتب فاذا فرغوا من القراءة یرد علیهم العمی، قال ابن عباس: یحشر بصیرا ثم اذا سیق الی المحشر عمی. و قیل اعمی عن کل شی‌ء الّا عن جهنم.
هوش مصنوعی: به ما گفته شده که خداوند، دید را برای آنها افزایش می‌دهد تا کتاب‌ها را بخوانند و هنگامی که از خواندن فارغ شدند، دوباره نابینا می‌شوند. ابن عباس گفته است که در روز قیامت با بینایی محشور می‌شوند، اما وقتی به محشر رسانده می‌شوند، نابینا می‌شوند. همچنین گفته شده که آنها از هر چیزی نابینا هستند، جز از جهنم.
«قالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِی أَعْمی وَ قَدْ کُنْتُ» فی دار الدّنیا، «بَصِیراً».
هوش مصنوعی: گفت: پروردگارا، چرا مرا در حالتی که نابینا هستم به جمع آوردی، در حالی که من در دنیا بینا بودم؟
«قالَ کَذلِکَ أَتَتْکَ آیاتُنا فَنَسِیتَها» یعنی فترکتها و لم تؤمن بها، و قیل معناه فترکتها و لم تعمل بها، فیلحق الکافر الوعید علی ترک الایمان بها، و المؤمن علی ترک العمل بها، و قیل علی نسیان آیات اللَّه. «وَ کَذلِکَ الْیَوْمَ تُنْسی» ای تترک فی العمی و العذاب، و قیل نعاملک معاملة المنسی. «وَ کَذلِکَ نَجْزِی مَنْ أَسْرَفَ» ای کما جازینا المعرض، نجزی المسرف و هو المشرک الّذی «لَمْ یُؤْمِنْ بِآیاتِ رَبِّهِ وَ لَعَذابُ الْآخِرَةِ أَشَدُّ» ممّا نعذّبهم به فی الدّنیا و القبر، «وَ أَبْقی» ای ادوم.
هوش مصنوعی: این متن به مسأله ترک ایمان و عمل اشاره دارد. در آن گفته شده که فردی که آیات الهی را فراموش کرده و به آنها ایمان نیاورده، با عذاب مواجه خواهد شد. همچنین بیان می‌شود که شخص مؤمنی که آیات را فراموش کرده، لزوماً کارآمدی نداشته و این نیز عواقب خاص خود را دارد. در ادامه، تذکر داده می‌شود که کافران و مشرکان به دلیل عدم ایمان به آیات الهی، عذابی شدیدتر در آخرت خواهند داشت. در نهایت، موضوع گمراهی و عذاب نسبت به کسانی که به آیات خدا توجه نمی‌کنند، مطرح می‌شود و بر این اساس به عذاب در دنیا و آخرت اشاره می‌شود.
«أَ فَلَمْ یَهْدِ لَهُمْ» یعنی أ فلم یبین لهم القرآن، یرید کفّار مکة، و قیل معناه أ فلم یبین لهم الامر اهلاک من قبلهم من القرون السّالفة و الامم الماضیة فلا یتعظون و لا یعتبرون. «یَمْشُونَ فِی مَساکِنِهِمْ» یعنی اهلکناهم و هم یمشون فی مساکنهم، کقوله: «تَأْخُذُهُمْ وَ هُمْ یَخِصِّمُونَ». باین قول معنی آنست که باز ننمود قرآن و پیدا نکرد کفّار مکّه را که چند هلاک کردیم ازین گروه گروه پیشینیان که در جایگاه و خانه خویش آمن میرفتند و غافل بودند که ناگاه گرفتیم ایشان را و هلاک کردیم؟ چون که اینان عبرت نمیگیرند و پند نمی‌پذیرند با هلاک ایشان؟ و قیل معناه اهلکناهم و انّ قومک یمشون فی مساکنهم، و ذلک انّ قریشا کانوا یسافرون الی الشّام فیرون دیار المهلکین من اصحاب الحجر ثمود و قریات قوم لوط، و هو نظیر قوله: «وَ سَکَنْتُمْ فِی مَساکِنِ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَنْفُسَهُمْ». «إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیاتٍ لِأُولِی النُّهی» ای انّ فی اهلاکنا ایّاهم مع کثرة عددهم و عدّتهم و شدّة قوّتهم و شوکتهم لدلالات لذوی العقول.
هوش مصنوعی: آیا آنها هدایت نشدند؟ یعنی آیا قرآن برای آنها روشن نشده است؟ کفّار مکه در این‌باره سوال می‌کنند و گفته شده که این اشاره به این دارد که آیا آنها متوجه نشدند که چه سرنوشتی برای قوم‌های پیشین رخ داده است؟ آیا آنها عبرت نمیگیرند و پند نمی‌پذیرند؟ وقتی می‌گوییم «در جایی که آنان زندگی می‌کردند» منظور این است که ما آنان را هلاک کردیم درحالیکه در مکان‌هایشان زندگی می‌کردند، همانطور که گفته شده: «از آنها به طور ناگهانی گرفتیم». این به این معناست که آیا کفّار مکه متوجه نیستند که چندین قوم پیشین که در خانه‌های خود بودند، هلاک شدند؟ با اینکه آنها عبرت نمیگیرند؟ همچنین گفته شده که ما آنان را هلاک کردیم و قوم تو در حال راه رفتن در سرزمین‌های هلاکت‌زده‌ها هستند، زیرا قریش به شام سفر می‌کردند و ویرانه‌های اقوام هلاک‌شده مانند قوم ثمود و قوم لوط را می‌دیدند. در واقع این شبیه به این است که گفته شود: «شما در سرزمین کسانی سکنی گزیده‌اید که به خود ظلم کردند». در حقیقت، در این هلاکت ما نشانه‌هایی برای فرزانگان وجود دارد، چرا که با وجود تعداد و قدرت آنها، باز هم هلاک شدند و این می‌تواند دلیل بر عبرت باشد.
«وَ لَوْ لا کَلِمَةٌ سَبَقَتْ مِنْ رَبِّکَ لَکانَ لِزاماً وَ أَجَلٌ مُسَمًّی». فیها تقدیم و تأخیر، و تقدیره: «و لو لا کلمة سبقت من ربک و اجل مسمی لکان لزاما» یعنی للزمهم العذاب عاجلا، و الکلمة قوله ینالهم نصیبهم من الکتاب. و المعنی لو لا ما قضاه اللَّه لکلّ احد من عمر و رزق لا یموت حتّی یستوفیه، لکان العذاب و هو القتل ببدر لازما لهم، حتّی لا یبقی منهم احد ای لو لا انّه سبق لکلّ واحد منهم رزق لا بدّ ان یستوفیه، و عمر لا بدّ ان یعیشه و انّه اجل لهم اجلا مسمی یعاقبهم فیه، و هو یوم القیامة، لکان العذاب لازمهم لزاما. و قیل المراد بالاجل المسمی الموت، و قیل المراد به عذاب القبر، و قیل الکلمة التی سبقت، هی انّه لا یعذبهم و محمد (ص) بینهم، لانّه قال: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ». معنی آیت بدو قول باز می‌آید. خلاصه یک قول آنست که اگر نه آن بودی که اللَّه تعالی حکم کرده و گفته هر کسی را عمر چند است و روزی چند و زمان عقوبت وی کی، مشرکان را روز بدر همه هلاک کردمی و بیخ ایشان بر آوردمی تا ازیشان کس نماندی، لکن زمان عقوبت ایشان روز قیامتست چنان که گفت: «بَلِ السَّاعَةُ مَوْعِدُهُمْ وَ السَّاعَةُ أَدْهی وَ أَمَرُّ». خلاصه قول دیگر آنست که ای محمد اگر نه حرمت و حشمت و شرف و جاه تو بودی و حکمی که کرده‌ام و گفته که: «وَ ما کانَ اللَّهُ لِیُعَذِّبَهُمْ وَ أَنْتَ فِیهِمْ» ما ایشان را هم در دنیا عذاب کردیمی و بیخ ایشان بر آوردیمی.
هوش مصنوعی: اگر کلمه‌ای از جانب خداوند پیشینی وجود نداشت، و حکمی در مورد زمان معین عذاب نمی‌بود، عذاب برایشان ضروری و قطعی می‌شد. به این معنا که اگر نبود آنچه خداوند برای هر فردی درباره عمر و روزی‌اش مقرر کرده، و اینکه هیچ‌کس نمی‌میرد مگر آنکه به تمام روزی‌اش برسد، عذاب در جنگ بدر بر آنها حتمی بود و هیچ‌کسی از آنان باقی نمی‌ماند. اما چون برای هر یک از آنها عمر معین و روزی مشخصی تعیین شده، عذاب آنها به روز قیامت موکول شده است. بعضی گفته‌اند که منظور از آن زمان معین، مرگ است و برخی دیگر به عذاب قبر اشاره کرده‌اند. همچنین برخی اظهار داشته‌اند که آن کلمه‌ای که پیشینی بوده، این است که خداوند در زمانی که پیامبر (ص) در میان آنهاست، آنها را عذاب نخواهد کرد. به طور خلاصه، این آیه به دو معنا تفسیر شده است: یکی اینکه اگر خداوند در مورد عمر و روزی و زمان عذاب حکمی نکرده بود، همه مشرکان در جنگ بدر هلاک می‌شدند؛ و دیگری اینکه ای پیامبر، اگر حرمت و مقام و عزت تو نبود، خداوند آنان را در دنیا عذاب می‌کرد.
قوله: «فَاصْبِرْ عَلی ما یَقُولُونَ» من الافتراء بانّک مجنون و انّک ساحر، و قیل هو منسوخ بآیة السّیف. «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ» السبحة من أسماء الصّلاة ای صل بامر ربّک، و قیل صل بمنة ربّک و منه یقال فی المثل. بحمد اللَّه لا بحمدک. «قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها» یعنی صلاة الصّبح و صلاة العصر. و فی الخبر: «من صلی البردین دخل الجنة».
هوش مصنوعی: در این متن اشاره به صبر در برابر سخنان ناپسند دیگران شده است، مانند ادعاهایی که شخص ممکن است دچار جنون یا سحرگری باشید. همچنین بر تنوع دعا و ستایش پروردگار تاکید شده و گفته می‌شود که نماز و دعا را در سحرگاه و پیش از غروب آفتاب انجام دهید، که این به نماز صبح و عصر اشاره دارد. در نهایت، در متنی دیگر ذکر شده که کسی که این دو نماز را به جا آورد، به بهشت خواهد رفت.
«وَ مِنْ آناءِ اللَّیْلِ فَسَبِّحْ» ای من ساعاته. و واحد الآناء انی و انّی و هی صلاة المغرب و العشاء. «وَ أَطْرافَ النَّهارِ» یعنی صلاة الظهر، و سمّی وقت الظهر اطراف النّهار لانّ وقته عند الزوال و هو طرف النصف الاوّل انتهاء، و طرف النصف الآخر ابتداء.
هوش مصنوعی: در شب‌ها، وقتی که تاریکی می‌افتد، به یاد خداوند باشید و ذکر او را در دل داشته باشید. زمان مشخصی برای این ذکر وجود دارد که می‌توان به نماز مغرب و عشاء اشاره کرد. همچنین در روزها، به خاصه در زمان نماز ظهر، نیز ذکر خداوند را فراموش نکنید. زمان نماز ظهر به خاطر اینکه در لحظه‌ای خاص از روز یعنی هنگام زوال خورشید فرامی‌رسد، به عنوان یک دوره مشخص از روز شناخته می‌شود.
و قیل المراد من آناء اللیل صلاة العشاء و من اطراف النّهار، صلاة الظّهر و المغرب، لانّ الظهر فی آخر الطّرف الاول من النّهار و فی اول الطرف الآخر، فهو فی طرفین منه، و الطرف الثالث غروب الشّمس و عند ذلک یصلّی المغرب. «لَعَلَّکَ تَرْضی» ثوابه فی المیعاد، و قیل مرضی بالشّفاعة و مثله قوله: «وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضی» و قرأ الکسائی و ابو بکر عن عاصم. ترضی بضم التّاء ای یرضیک اللَّه بکرامته. و فی الخبر الصّحیح عن جریر بن عبد اللَّه قال: کنا جلوسا عند رسول اللَّه (ص) فرأی القمر لیلة البدر فقال: «انّکم ترون ربّکم کما ترون هذا القمر لا تضامون فی رؤیته، فان استطعتم ان لا تغلبوا علی صلاة، قبل طلوع الشمس و قبل غروبها، فافعلوا، ثم قرأ «وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّکَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ غُرُوبِها».
هوش مصنوعی: در این متن اشاره شده است که منظور از "آناء اللیل" نماز عشاء و از "اطراف النهار" نماز ظهر و مغرب است. به این دلیل که نماز ظهر در پایان طرف اول روز و در آغاز طرف دوم آن قرار دارد، بنابراین در هر دو طرف وجود دارد. طرف سوم نیز غروب خورشید است که در آن زمان نماز مغرب اقامه می‌شود. در ادامه به آیه‌ای اشاره شده که در آن وعده رضایت الهی به مؤمنان داده شده و همچنین به نحوی دیگر در مورد شفاعت صحبت شده است. سپس به بیان روایتی از رسول خدا (ص) پرداخته شده که در آن به تشبیه دیدار خداوند با دیدن ماه در شب قدر اشاره دارد و یادآوری می‌کند که مؤمنان باید تلاش کنند نمازهای خود را قبل از طلوع و غروب خورشید به جا آورند و در این راستا به ذکر تسبیح و حمد خداوند نیز توصیه شده است.
و قال بعض اهل العلم من تهاون بالصلاة عاقبه اللَّه بخمس عشرة عقوبة: ستّ فی الدّنیا و ثلاث عند الموت، و ثلاث فی القبر، و ثلاث یوم القیامة. فامّا اللواتی فی الدنیا فاحدیهنّ ان یرفع اللَّه من حیاته البرکة، و الثانی یرفع اللَّه من وجهه سیما الصّالحین، و الثالثة لا یأجره اللَّه علی شی‌ء من طاعته، و الرابعة لا یجعل اللَّه له نصیبا فی دعاء الصّالحین، و الخامسة. لا یسمع له دعاء. و السّادسة لا تدفع عنه البلایا. و اما اللّاتی عند الموت، فاحدیهنّ ان تقع علیه شدة، و الثانیة لو سقی ماء البحر مات و هو عطشان. و الثالثة لو اطعم ما فی الارض مات جائعا. و اما اللاتی فی القبر، فاحدیهن ان یقع فی غمّ طویل، و الثانیة ان یخرج من قبره فیبقی فی ظلمة لا یبصره، و الثّالثة ان یضیق علیه لحده، و امّا اللاتی فی القیامة فاولیهن شدة الحساب، و الثانیة غضب الجبّار، و الثالثة عذاب النار.
هوش مصنوعی: برخی از علما می‌گویند که کسی که نسبت به نماز کوتاهی کند، خداوند او را به پانزده نوع عذاب مبتلا می‌سازد: شش نوع در دنیا، سه نوع در زمان مرگ، سه نوع در قبر، و سه نوع در روز قیامت. از جمله عذاب‌هایی که در دنیا متوجه او می‌شود، این است که خداوند برکت را از زندگی‌اش برداشته و نشانه‌های نیکوکاران را از چهره‌اش محو می‌کند. همچنین خداوند هیچ پاداشی برای اعمال نیک او قرار نمی‌دهد، نصیبی از دعای نیکوکاران نخواهد داشت و دعایش به اجابت نمی‌رسد. همچنین بلایا از او دفع نمی‌شود. در زمان مرگ، با سختی‌های زیادی مواجه می‌شود و حتی اگر آب دریا به او بدهند، تشنه خواهد مرد و اگر غذایی از زمین به او دهند، گرسنه می‌میرد. در قبر، در غم و اندوه به سر می‌برد، در تاریکی به سر می‌برد و قبرش برایش تنگ می‌شود. در قیامت نیز با سختی محاسبه روبرو است، مورد خشم خدا قرار می‌گیرد و عذاب آتش را تجربه می‌کند.
قوله: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» در سبب نزول این آیت ابو رافع روایت کند مولی رسول اللَّه (ص) گفت: مهمانی برسول خدای فرود آمد و در خانه رسول هیچ طعام نبود مرا فرستاد بجهودی تا طعام خرم از وی بسلف تا ماه رجب، جهود گفت لا ابیعه و لا اسلفه الا برهن. طعام بسلف نفروشم مگر برهن، بو رافع بازگشت و رسول را گفت که جهود گرو میخواهد تا طعام بدهد. رسول گفت و اللَّه لئن باعنی او اسلفنی لقضیته و انّی لامین فی السّماء، امین فی الارض، اذهب بدرعی الحدید الیه، فنزلت هذه الایة: «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» ای لا تنظر، «إِلی ما مَتَّعْنا بِهِ أَزْواجاً مِنْهُمْ» ای اصنافا و هم الرّجال و النساء، و قیل ازواجا منهم اشکالا منهم لانّهم اشکال فی الذّهاب عن الصّواب.
هوش مصنوعی: در این متن، آمده است که در زمان نزول این آیه، ابو رافع از امام رسول الله (ص) نقل می‌کند که زمانی که مهمانی به منزل پیامبر آمد، هیچ غذایی در خانه نبود. پیامبر او را به نزد یهودی فرستاد تا غذایی قرض بگیرد. یهودی گفت که غذایی قرض نمی‌دهد مگر با گروی. ابو رافع به پیامبر گزارش داد و پیامبر با ایمان به وعده الهی فرمود که اگر او غذایی بدهد، بدهی‌اش را پرداخت خواهد کرد و به او اطمینان داد که او در آسمان و زمین مورد اعتماد است. سپس پیامبر دستور داد تا زره آهنی‌اش را به یهودی ببرد. بعد از این واقعه، آیه «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» نازل شد که به مسلمانان Warning می‌دهد که به زیبایی‌ها و نعمت‌های دیگران چشم ندوخته و به آنها حسادت نکنند. این آیه به دلیل مقایسه‌هایی که در بین افراد وجود دارد، خطاب به کسانی است که تمایلات اشتباهی دارند.
«زَهْرَةَ الْحَیاةِ الدُّنْیا» ای زینتها و بهجتها، شبّهها بزهرة الشّجرة لانّها تروق و لا تبقی.
هوش مصنوعی: «زینت‌های دنیای زندگی» به مانند گل‌های درخت هستند که زیبایی و جذابیت دارند، اما ماندگاری‌شان کوتاه است.
قرأ یعقوب زهرة بفتح الهاء، و الباقون بسکونها و هما لغتان. «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ» ای لنجعل ذلک فتنة لهم بان ازید لهم النعمة و یزیدوا کفرانا و طغیانا «وَ رِزْقُ رَبِّکَ» فی الجنة، «خَیْرٌ وَ أَبْقی» و ذلک بانّ الدّنیا بما فیها قلیل، لقوله تعالی: «قُلْ مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ» و نصیب الواحد منها قلیل عن قلیل، ثمّ یؤخذ عنه کلّه و یسئل عن کلّ ذرة بعد ذرة، بخلاف نعیم الآخرة فانّها مع کثرتها و تمامها و صفائها و خلوها عما ینغّصها و یکدّرها، لا یخاف نقصانها و لا فناؤها، و لا یخاف علیها حساب و لا عقاب.
هوش مصنوعی: یعقوب کلمه "زهرة" را با فتحه بر روی هاء خواند، در حالی که سایرین آن را با سکون خواندند و این دو لهجه معتبر هستند. در عبارت «لِنَفْتِنَهُمْ فِیهِ» منظور این است که ما این موضوع را برای آنها به عنوان یک فتنه قرار دهیم، به گونه‌ای که نعمت‌های بیشتری به آنها بدهیم و آنها بیشتر کفران کنند و در طغیانی بیشتری قرار گیرند. رزق خدا در بهشت «خیر و باقی‌است»، زیرا امکانات دنیوی محدود است. خداوند می‌فرماید: «مَتاعُ الدُّنْیا قَلِیلٌ» و سهم هر فرد از آن اندک است و در نهایت از همه‌ی آنچه که دارد گرفته می‌شود و درباره‌ی هر ذره‌ی آن حسابرسی می‌شود. اما برعکس، نعمت‌های آخرت با وجود فراوانی و کمال و پاکی‌شان که هیچ چیز نمی‌تواند آنها را زیر و رو کند، نه نگران کاهش آنها هستیم و نه فنا و نه از حساب و عقاب ترسی داریم.
«وَ أْمُرْ أَهْلَکَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها» ای واظب علیها، حتّی یأخذ عنک اهلک، بیّن اللَّه انّه لا ینبغی لاحد ان یأمر غیره بما لا یفعل. «لا نَسْئَلُکَ رِزْقاً» لخلقنا و لا لنفسک «نَحْنُ نَرْزُقُکَ» فالتمس منّا فانّ اللَّه رازق الجمیع. «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی» ای العاقبة الجمیلة المحمودة لاهل التّقوی. قال ابن عباس: یعنی الّذین صدقوک و اتبعوک و اتقونی. و فی بعض المسانید انّ النبی (ص) کان اذا اصاب اهله ضرّ، امرهم بالصّلاة و تلا هذه الآیة.
هوش مصنوعی: «و به خانواده‌ات دستور بده تا نماز بخوانند و خودت نیز بر آن پا بر جا باش». به این معناست که باید به اقامه نماز اهمیت بدهی تا خانواده‌ات هم از تو بیاموزند. خداوند می‌فرماید که هیچ‌کس نباید دیگری را به کاری مجبور کند که خود انجام نمی‌دهد. «ما از تو رزقی نمی‌خواهیم» نه برای مخلوق و نه برای خودت، «ما خود به تو روزی می‌رسانیم» پس از ما بخواه، چرا که خداوند روزی‌دهنده همه است. «و سرانجام از آنِ اهل تقواست» یعنی پایان نیک و شایسته برای کسانی است که تقوا پیشه کنند. ابن عباس گفته است که منظور از این آیه، کسانی هستند که به تو ایمان می‌آورند و از تو پیروی می‌کنند و از خدا پرهیز می‌کنند. همچنین در برخی روایات آمده که پیامبر (ص) زمانی که خانواده‌اش دچار مشکل می‌شدند، به آنها دستور می‌دادند که نماز بخوانند و این آیه را تلاوت می‌کردند.
و کان بکر بن عبد اللَّه المزنی اذا اصابت اهله خصاصة یقول قوموا فصلّوا، ثمّ یقول بهذا امر اللَّه و رسوله، و یتلوا هذه الآیة. و کان هشام بن عروة اذا رأی ما عند السّلاطین، دخل داره فقرأ. «وَ لا تَمُدَّنَّ عَیْنَیْکَ» الی قوله «وَ الْعاقِبَةُ لِلتَّقْوی.»
هوش مصنوعی: بکر بن عبدالله المزنی زمانی که خانواده‌اش با مشکل مواجه می‌شدند، می‌گفت: بیایید نماز بخوانیم. سپس اضافه می‌کرد که این فرمان خدا و پیامبر است و این آیه را می‌خواند. همچنین هشام بن عروه زمانی که به وضعیتی که سلاطین داشتند نگاه می‌کرد، به خانه‌اش می‌رفت و آیه «چشمانت را به سمت آنها مگردان» تا «پایانِ کار از آن پرهیزکاران است» را می‌خواند.
ثمّ ینادی الصلاة یرحمکم اللَّه.
هوش مصنوعی: سپس اذان می‌گویند: "خدا رحم کند".
«وَ قالُوا» یعنی المشرکین، «لَوْ لا یَأْتِینا بِآیَةٍ مِنْ رَبِّهِ» یعنی آیة تدلّ علی صدق محمّد (ص). قال الزجاج: قد اتتهم الآیات و البیّنات و لکنّهم طلبوا ان یؤتوا ما کانوا یقترحون فی سورة بنی اسرائیل و هو قوله تعالی اخبارا عنهم: «وَ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ لَکَ حَتَّی تَفْجُرَ لَنا مِنَ الْأَرْضِ یَنْبُوعاً» الآیات. فقال اللَّه عز و جل: «أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ»؟ قرأ اهل المدینة و البصرة و حفص عن عاصم: تأتهم بالتّاء لتأنیث البیّنة و قرأ الآخرون بالیاء لتقدم الفعل، و لانّ البینة هی البیان، فردّ الی المعنی یقول اللَّه تعالی: «أَ وَ لَمْ تَأْتِهِمْ» یعنی فی القرآن «بَیِّنَةُ ما فِی الصُّحُفِ الْأُولی» ای بیان ما فی التوراة و الانجیل و الزّبور من انباء الامم انهم اقترحوا الآیات فلما اتتهم و لم یؤمنوا بها کیف عجلنا لهم العذاب و الهلاک فما یؤمنهم ان اتتهم الآیة، ان یکون حالهم کحال اولئک.
هوش مصنوعی: مشرکان می‌گویند: «چرا معجزه‌ای از سوی پروردگارمان به ما نمی‌آید؟» یعنی نشانی که صدق پیامبر (ص) را ثابت کند. زجاج میگوید: معجزات و دلایل کافی به آنها رسیده، اما آنها فقط خواسته‌اند که معجزه‌ای خاص و متفاوت داشته باشند. در سوره بنی‌اسرائیل آمده است که آنها گفته‌اند: «ما هرگز به تو ایمان نخواهیم آورد مگر اینکه برای ما چشمه‌ای از زمین بجوشانی.» در پاسخ، خداوند می‌فرماید: «آیا به آنها نرسیده است؟» طبق قرائت اهل مدینه و بصری‌ها و حفص از عاصم، فرموده «تأتهم» به خاطر مؤنث بودن «بیّنه» است و دیگران «تأتهم» را به شکل دیگری خوانده‌اند. خداوند در ادامه میگوید که آیا به آنها به روشنی خبرهایی از آنچه در کتاب‌های آسمانی قبلی آمده نرسیده است؟ داستان اقوامی که معجزات را خواستند، به آنها رسید و باوجود آنها ایمان نیاوردند، پس چگونه می‌توانند انتظار داشته باشند که اگر معجزه‌ای به آنها برسد، ایمان بیاورند؟ این نشان می‌دهد که وضع آنها مشابه کسانی خواهد بود که پیش از آنها بودند.
«وَ لَوْ أَنَّا أَهْلَکْناهُمْ» ای اهلکنا المکذبین بهذا القرآن. «بِعَذابٍ مِنْ قَبْلِهِ» ای من قبل نزول القران، «لَقالُوا» یعنی یوم القیامة اذا عذبوا. «رَبَّنا لَوْ لا أَرْسَلْتَ» ای هلّا ارسلت، «إِلَیْنا رَسُولًا» یدعونا الی طاعتک، «فَنَتَّبِعَ آیاتِکَ» ای امرک و نهیک، «مِنْ قَبْلِ أَنْ نَذِلَّ» بالعذاب، «وَ نَخْزی» فی جهنّم.
هوش مصنوعی: اگر ما کسانی را که به این قرآن کافر هستند، با عذابی پیش از نزول قرآن هلاک کرده بودیم، آنها در روز قیامت میگفتند: «پروردگارا! چرا برای ما پیامبری نفرستادی تا ما را به اطاعت از تو دعوت کند، تا آیاتت را پیش از آنکه ذلیل و خوار شویم، دنبال کنیم و در آتش جهنم خوار نشویم؟»
«قُلْ کُلٌّ مُتَرَبِّصٌ» ای قل یا محمد کل منتظر لمن یکون النّصر و الغلبة، و قیل معناه کلّ منتظر دوائر الزّمان، و ذلک انّ المشرکین قالوا نتربّص بمحمد حوادث الدّهر، فاذا مات تخلصنا، قال اللَّه: «فَتَرَبَّصُوا» ای فانتظروا. «فَسَتَعْلَمُونَ» اذا جاء امر اللَّه و قامت القیامة. «مَنْ أَصْحابُ الصِّراطِ السَّوِیِّ» المستقیم، «وَ مَنِ اهْتَدی» من الضّلالة أ نحن ام انتم؟
هوش مصنوعی: بگو: همه در انتظارند. ای محمد، همه منتظر آن هستند که پیروزی و غلبه از آنِ کیست. برخی گفته‌اند معنی آن این است که همه منتظر رویدادهای زمان‌اند. زیرا مشرکان میگفتند ما منتظریم تا ببینیم چه حوادثی برای محمد پیش می‌آید و وقتی او بمیرد، خلاص می‌شویم. خداوند می‌فرماید: «پس منتظر باشید» و بگوید شما هم انتظار بکشید. «سپس خواهید دانست» هنگامی که فرمان خدا بیاید و قیامت برپا شود، چه کسی از اهل صراط مستقیم است و چه کسی به هدایت رسیده است، آیا ما هستیم یا شما؟
میبدی