قوله تعالی: «وَ یَوْمَ نُسَیِّرُ الْجِبالَ» ای و اذکر یوم نسیّر الجبال عن وجه الارض فنقلعها قلعا و نسیرها کما نسیر السّحاب فی الدّنیا یاد کن ای محمّد آن روز که از هول رستاخیز این کوه‌های عالم بر کنیم و چنانک میغ بر هوا روان کرده‌ایم آن را روان کنیم، قراءت مکّی و شامی و ابو عمرو «تسیر» بتا است و ضمّ آن و فتح یا «الْجِبالَ» برفع لام علی اسناد الفعل الی المفعول به و لکونه جماعة انّث الفعل یعنی آن روز که کوه‌ها روان گردانند، چنانک جای دیگر گفت: «وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ»، «وَ تَرَی الْأَرْضَ بارِزَةً» ای ظاهرة لیس علیها شی‌ء من جبل و لا شجر و لا شی‌ء یسترها لیری بعضهم بعضا. و قیل «بارِزَةً» ای برز الّذین کانوا فی بطنها فصاروا علی ظهرها، «وَ حَشَرْناهُمْ» یعنی الموتی من المؤمنین و الکافرین الی الموقف و الحساب، «فَلَمْ نُغادِرْ» ای لم نترک، «مِنْهُمْ أَحَداً».
«عُرِضُوا عَلی رَبِّکَ صَفًّا» ای صفوفا، کقوله: «نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا» ای اطفالا یعنی کلّ زمرة و امّة صفّ. و قیل «ًّا» ای قیاما، «َدْ جِئْتُمُونا» بلفظ عام است و بمعنی خاص، ای یقال للکفّار «َدْ جِئْتُمُونا کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ»
آمدید بما چنانک شما را آفریدیم روز نخستین یکان یکان، پای برهنه و سر برهنه بی هیچ پوشش، چنانک در خبرست: ما علی احد منهم قشرة، ای شی‌ء من کسوة. و روی انّهم یحشرون حفاة عراة عزلا، همانست که آنجا گفت: «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ» ثمّ قال: «ْ زَعَمْتُمْ»
این بل بجای واو عطفست یعنی و زعمتم، منکران بعث را میگوید: «و زعمتم ان لا نفی بوعدنا فی اعادتکم»، و قیل الموعد ها هنا مکان الوعد بالمحاسبة.
«وَ وُضِعَ الْکِتابُ» ای اقیم الحساب و نصب المیزان، این چنانست که پارسیان گویند دیوان بنهادند آن گه که خراج ستدن گیرند، و قیل: «وُضِعَ الْکِتابُ» یعنی کتاب الاعمال فی ید صاحبه فی یمینه او شماله و هو ما کتبه الحفظة علیه، «فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ» ای المشرکین، «مُشْفِقِینَ» ای خائفین، «مِمَّا فِیهِ» من الاعمال السیّئة، «وَ یَقُولُونَ» عند وقوعهم فی الهلکة، «یا وَیْلَتَنا» هذه التّاء تزاد فی الویل احیانا کما تزاد فی ثمّ، و این کلمه تفجع است سخن درد زدگان و مصیبت رسیدگان، گویند ویل بر ما این چه حالست و این چه نامه، «ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً» من ذنوبنا، و قیل بل جمیع اعماله مکتوب فیه.
قال ابن عباس الصّغیرة التّبسم و الکبیرة القهقهة. و قال سعید بن جبیر الصّغیرة اللّمم و التّجمیش و المسیس و القبلة و الکبیرة الزّنا و المواقعة، «إِلَّا أَحْصاها» قال ابن عباس علمها، و قال السدی کتبها و اثبتها، و قال مقاتل حفظها و عدّها.
و ضرب رسول اللَّه (ص) لصغائر الذنوب مثلا، فقال: کمثل قوم انطلقوا یسیرون حتّی نزلوا بفلاة من الارض و حضر صنیع القوم فانطلق کلّ واحد منهم یحتطب فجعل الرّجل منهم یأتی بالعود و یجئ الرّجل بالعودین حتّی جمعوا سوادا و اجّجوا نارا و انّ الذّنب الصّغیر یجتمع علی صاحبه حتّی تهلکه، «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً» مکتوبا. و قیل جزاء «ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» بزیادة العذاب او نقصان الثّواب، و صحّ فی الخبر من نوقش فی الحساب عذب، ثمّ انّ اللَّه سبحانه امر نبیّه (ص) ان یذکر لهؤلاء المتکبرین عن مجالسة الفقراء قصّة ابلیس و ما اورثه من الکبر فقال: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ» ابن عباس گفت: قومی فریشتگانند که ایشان را جن گویند از نار السّموم آفریده‌اند ایشان را و دیگر فریشتگان را از نور پاک آفریده‌اند، ابلیس از آن قوم است که ایشان را از نار السّموم آفریدند. و قیل الملائکة خلقوا من الرّیح و هم روحانیّون و ابلیس و سائر الجنّ من النّار. و بروایتی دیگر از ابن عباس نسبت وی با جنان است از آنکه روزگاری خازن بهشت بوده یعنی که جنّی است چنانک گویند مکّی و مدنی است. شهر بن حوشب گفت: ابلیس از آن قوم جن بود که ساکنان زمین بودند، فریشتگان او را با سیری گرفتند و بآسمان بردند و هرگز وی از فریشتگان نبود، و گفته‌اند ابلیس اصل جن است و پدر ایشان، هم چنان که آدم اصل انس است و پدر ایشان و این جن نامی است که هم بر فریشتگان افتد هم بر جان و هم بر شیاطین لاجتنانهم جمیعا عن اعین النّاظرین، پس این جن که نسبت ابلیس با ایشانست شیاطین‌اند و ابلیس پدر ایشان و اصل ایشانست و نام وی بسریانی عزازیل است و بعربی حارث و له زوجة و ذریة، لقوله: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ».
قال مجاهد فمن ذریّة ابلیس لاقیس و ولهان و هما صاحبا الطّهارة و الصّلاة و الهفاف و مرّة و به یکنّی و زلنبؤن و هو صاحب الاسواق، و تیر و هو صاحب المصائب، و الاعور و هو صاحب ابواب الرّبوا، و مسوط و هو صاحب الاخبار یأتی بها فیلقیها فی افواه النّاس و لا یجدون لها اصلا، و داسم و هو الّذی اذا دخل الرّجل بیته فلم یسلّم و لم یذکر اسم اللَّه یضرّه من المتاع ما لم یرفع او نجس موضعه و اذا اکل و لم یذکر اسم اللَّه اکل معه.
قال قتادة انّهم یتوالدون کما یتوالد بنو آدم، قال اللَّه تعالی لابلیس انی لا اخلق لآدم ذرّیّة الّا ذرأت لک مثلها فلیس من ولد آدم احد الّا له شیطان قد قرن به، «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» ای خرج عن طاعة ربّه و الفسوق الخروج و الفاسق الخارج عن الطاعة، ثمّ جعل اسما لکلّ خارج الی سوء عادة و سمّی رسول اللَّه (ص) سباع الطّیر و ذوات السّموم فسقة و سمّی الفارة فاسقة و الوزغة فویسقة، «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِی» فتطیعونهم فی معصیتی، «وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ» کما کان لابیکم عدوا، «بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا» بئس البدل من اللَّه ابلیس و ذریته و بئس البدل معصیة اللَّه من طاعته و بئس البدل النّار من الجنّة.
«ما أَشْهَدْتُهُمْ» ای ما احضرتهم یعنی ابلیس و ذریته. و قیل الکفّار اجمع، و قیل الملائکة، «خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» فاستعین بهم علی خلقهما او اشاورهم فیه، «وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ» و لا استعنت ببعضهم علی خلق بعض. و قیل ما اعلمتم خلق انفسهم فکیف یعلمون خلق غیرهم، اخبر جلّ جلاله عن کمال قدرته و استغنائه عن الانصار و الاعوان فیما خلق، «وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً» اعوانا لاستغنائی بقدرتی عن الاعوان و الانصار لانّ من استغنی عن معونة الاولیاء بعظیم سلطانه و کمال قدرته کان اشدّ استغناء عن معونة الاعداء، و در شواذ خوانده‌اند: «وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً» بفتح تا و خا، و معنی آنست که هرگز بی راه کنندگان را یار مباش همچنانک موسی (ع) گفت: «رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ» العضد و الظهر و الید هذه الثّلاثة کنایات عن العون و الظّهیر، یقال عضده یعضده اذا اعانه، و فی الدّعاء: اللّهم انت عضدی و نصیری.
«وَ یَوْمَ یَقُولُ» قرأ حمزة «نقول» بالنّون یعنی یقول اللَّه للکفّار، «نادُوا» ادعوا بصوت عال، «شُرَکائِیَ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ» ای زعمتم انّها لی شرکاء لیمنعوکم من عذابی، «فَدَعَوْهُمْ» فنادوهم لا یمین لهم علی اضلالهم ایّاهم، «فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ» و استغاثوهم فلم یغیثوهم لکونها جمادا. و قیل لشغلهم بانفسهم، «وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ» و بین الکفار و آلهتهم. و قیل بین اهل الهدی و الضلالة، «مَوْبِقاً» یعنی امرا أوبقهم ای اهلکهم، یقال یضرب بینهم واد فیبقی المشرکون فی عدوة و الشرکاء فی عدوة.
و قال عبد اللَّه بن عمر: و هو واد عمیق فی جهنّم یفرق به یوم القیامة بین اهل لا اله الّا اللَّه و بین من سواهم. و قال عکرمة: هو نهر فی النّار یسیل نارا علی حافیته حیّات مثل البغال الدّهم فاذا ثاورت الیهم لتأخذهم استغاثوا بالاقتحام فی النّار منها. و قیل هو واد فی جهنّم من قیح و دم. و قیل البین ها هنا بمعنی الوصال ای تواصلهم فی الدّنیا صار مهلکا لهم. و قیل الموبق الموعد، لقوله: «وَ جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ مَوْعِداً» و اصله من وبق یبق و وبق یوبق اذا هلک و أوبقه أی اهلکه، و یقال للکبائر من الذّنوب الموبقات.
و فی الحدیث اجتنبوا السّبع الموبقات: الشرک باللّه، و السّحر، و قتل النّفس التی حرّم اللَّه الّا بالحقّ، و اکل الرّبوا، و اکل مال الیتیم، و التّولی یوم الزّحف، و قذف المحصنات الغافلات.
«وَ رَأَی الْمُجْرِمُونَ النَّارَ» عاینوها، «فَظَنُّوا» ایقنوا، «أَنَّهُمْ مُواقِعُوها» ای واقعون فیها و داخلوها من وقع اذا سقط، «وَ لَمْ یَجِدُوا» یعنی الکفّار. و قیل الاصنام، «عَنْها» ای عن النّار، «مَصْرِفاً» موضعا یعدلون الیه لاحاطتها بهم من کلّ جانب.
روی ابو سعید الخدری انّ رسول اللَّه (ص) قال انّ الکافر لیری جهنّم فیظنّ انّها مواقعته من مسیرة اربعین سنة.
«وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ» ای رددنا القول فیه مرّة بعد اخری، «مِنْ کُلِّ مَثَلٍ» یحتاجون الیه لیتذکروا و یتّعظوا، «وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ‌ءٍ» خلقه اللَّه، «جَدَلًا» ای جدالا و حجاجا و خصاما، قیل اراد به الکافر ابی بن خلف الجمحی، و قیل النضر بن الحارث، و قیل اراد به الانسان علی العموم، فان قیل و هل یجادل غیر الانسان حتّی قال «وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ‌ءٍ جَدَلًا»؟ فالجواب انّ ابلیس قد جادل و ان کلّ ما یعقل من الملائکة و الجنّ یجادل و الانسان اکثر هذه الاشیاء جدلا و صحّ من روایة الزّهری عن علی بن الحسین عن ابیه عن علی بن ابی طالب (ع) انّ رسول اللَّه (ص) طرقه و فاطمة و قال الا قوما فصلیا فقام علیّ و به لوثة من نعاس و هو یقول انفسنا بید اللَّه فاذا شاء ان یبعثنا بعثنا فانصرف رسول اللَّه (ص) و هو یضرب فخذه و یقول: «وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ‌ءٍ جَدَلًا».
«وَ ما مَنَعَ النَّاسَ» اهل مکّة «أَنْ یُؤْمِنُوا» یعنی من ان یؤمنوا، «إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی» القرآن و الاسلام و محمّد (ص)، «وَ یَسْتَغْفِرُوا» یعنی و من ان یستغفروا، «رَبَّهُمْ» و یتوبوا من کفرهم، «إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ» ای ما منعهم من الایمان و الاستغفار الّا اتیان سنّة الاوّلین و هو الاستیصال، و قیل الا انتظار العذاب، یعنی انّ اللَّه قرّر علیهم العذاب فذلک الّذی منعهم من الایمان، «أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا» عیانا، یعنی القتل یوم بدر، قبلا بضمّتین کوفیّ جمع قبیل یعنی قبیلا قبیلا ای صنفا صنفا یتلوا بعضها بعضا، و قرأ الباقون قبلا بکسر القاف و فتح الباء ای معاینة و مقابلة، و فی الحدیث: انّ اللَّه تعالی کلّم آدم قبلا.
«وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ» المؤمنین بالجنّة، «وَ مُنْذِرِینَ» الکافرین النّار، «وَ یُجادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْباطِلِ» فی طلب الآیات و دفع النّبوّات.
قال ابن جریر جدالهم بالباطل سؤالهم النّبی (ص) عن اصحاب الکهف و ذی القرنین و الرّوح تعنّتا. و قیل یرید المستهزئین المقتسمین جادلوا فی القرآن، «لِیُدْحِضُوا بِهِ» لیبطلوا بجدالهم، «الْحَقَّ» یعنی القرآن و النّبوّة و اصل الدّحض الزّلق، یقال دحضت رجله ای زلقت و فی الدّعاء: اللّهم ثبّت قدمی یوم تدحض الاقدام، و معنی قوله تعالی: «حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ» ای باطلة، «وَ اتَّخَذُوا آیاتِی» یعنی القرآن، «وَ ما أُنْذِرُوا» من النّار، «هُزُواً» استهزاء و باطلا و لعبا.
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ» وعظ و تلی علیه القرآن، «فَأَعْرَضَ عَنْها»
و ترک قبولها و صار عنها فی عرض ای ناحیة «وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ» ای غفل عن ذنوبه السّالفة، و فی الخبر: هذه یدای و ما جنیت بهما علی نفسی. ثمّ ذکر حالهم فقال: «إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً» جمع کنان ای غشاوة، «أَنْ یَفْقَهُوهُ» یعنی کراهة ان یفقهوه و لئلا یفقهوه، «وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً» ثقلا و صمما عن استماع الحقّ، «وَ إِنْ تَدْعُهُمْ» یا محمّد، «إِلَی الْهُدی» الایمان و القرآن، «فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً» ای بعد الاکنّة و الوقر.
«وَ رَبُّکَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ» فلا یعجل بالعقوبة، «لَوْ یُؤاخِذُهُمْ بِما کَسَبُوا» بکفرهم، «لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذابَ» فی الدّنیا، «بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ» یعنی القیامة و البعث و الحساب. «لَنْ یَجِدُوا مِنْ دُونِهِ مَوْئِلًا» یعنی موضع نجاة، یقال وال یئل ای نجا.
«وَ تِلْکَ الْقُری أَهْلَکْناهُمْ» یرید قوم نوح و عادا و ثمود، «لَمَّا ظَلَمُوا» کفروا، «وَ جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ» بفتح المیم و کسر اللّام قراءة حفص علی انّه وقت الهلاک و زمانه‌ای جعلنا لوقت هلاکهم موعدا، و قرأ یحیی عن ابی بکر: «لِمَهْلِکِهِمْ» بفتحتین علی انّه مصدر هلک ای جعلنا لهلاکهم موعدا، و قرأ الباقون «لِمَهْلِکِهِمْ» بضمّ المیم و فتح اللّام و هو الاهلاک، یقال اهلکته اهلاکا و مهلکا ای جعلنا لاهلاکنا ایّاهم، «مَوْعِداً» ای میقاتا و اجلا عندنا فلمّا بلغوه جاءهم العذاب.
برگردان به زبان ساده
قوله تعالی: «وَ یَوْمَ نُسَیِّرُ الْجِبالَ» ای و اذکر یوم نسیّر الجبال عن وجه الارض فنقلعها قلعا و نسیرها کما نسیر السّحاب فی الدّنیا یاد کن ای محمّد آن روز که از هول رستاخیز این کوه‌های عالم بر کنیم و چنانک میغ بر هوا روان کرده‌ایم آن را روان کنیم، قراءت مکّی و شامی و ابو عمرو «تسیر» بتا است و ضمّ آن و فتح یا «الْجِبالَ» برفع لام علی اسناد الفعل الی المفعول به و لکونه جماعة انّث الفعل یعنی آن روز که کوه‌ها روان گردانند، چنانک جای دیگر گفت: «وَ سُیِّرَتِ الْجِبالُ فَکانَتْ سَراباً وَ إِذَا الْجِبالُ سُیِّرَتْ»، «وَ تَرَی الْأَرْضَ بارِزَةً» ای ظاهرة لیس علیها شی‌ء من جبل و لا شجر و لا شی‌ء یسترها لیری بعضهم بعضا. و قیل «بارِزَةً» ای برز الّذین کانوا فی بطنها فصاروا علی ظهرها، «وَ حَشَرْناهُمْ» یعنی الموتی من المؤمنین و الکافرین الی الموقف و الحساب، «فَلَمْ نُغادِرْ» ای لم نترک، «مِنْهُمْ أَحَداً».
هوش مصنوعی: در روزی که کوه‌ها را از روی زمین برمی‌داریم و همانند ابرها به حرکت درمی‌آوریم، یاد کن ای محمد. در آن روز، کوه‌ها به طور کامل از جای خود جابه‌جا می‌شوند و زمین به حالت صاف و عیانی درمی‌آید که هیچ چیز از کوه یا درخت یا چیزی دیگر بر آن پوشیده نیست و همه می‌توانند یکدیگر را ببینند. در این روز، مردگان از مؤمنان و کافران به جمع می‌آیند تا محاسبه شوند و هیچ یک از آنها باقی نمی‌ماند.
«عُرِضُوا عَلی رَبِّکَ صَفًّا» ای صفوفا، کقوله: «نُخْرِجُکُمْ طِفْلًا» ای اطفالا یعنی کلّ زمرة و امّة صفّ. و قیل «ًّا» ای قیاما، «َدْ جِئْتُمُونا» بلفظ عام است و بمعنی خاص، ای یقال للکفّار «َدْ جِئْتُمُونا کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ»
هوش مصنوعی: در این متن به یک صحنه اشاره شده که در آن افراد به طور منظم و دسته‌جمعی در پیشگاه خالق خود قرار می‌گیرند. این عبارت نشان از تشکیل یک صف منظم از اطفال و دیگر گروه‌ها به نمایش گذاشته شده است. همچنین، اشاره‌ای به این دارد که کسانی که به زندگی دنیوی برگشته‌اند، در قیامت به همان شکلی که در ابتدا خلق شده‌اند، به حضور خدا خواهند آمد.
آمدید بما چنانک شما را آفریدیم روز نخستین یکان یکان، پای برهنه و سر برهنه بی هیچ پوشش، چنانک در خبرست: ما علی احد منهم قشرة، ای شی‌ء من کسوة. و روی انّهم یحشرون حفاة عراة عزلا، همانست که آنجا گفت: «وَ لَقَدْ جِئْتُمُونا فُرادی کَما خَلَقْناکُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ» ثمّ قال: «ْ زَعَمْتُمْ»
هوش مصنوعی: شما به ما آمده‌اید همان‌گونه که در روز نخست آفریده شدید: پا برهنه و سر برهنه و بدون هیچ پوششی، مانند خبری که هست که هیچ‌کس پوششی بر تن نخواهد داشت. آنها به شکل عریان و بدون پوشش جمع‌آوری خواهند شد، همان‌طور که در آیه‌ای آمده است: «و قطعاً به سوی ما به تنهایی آمده‌اید، همان‌گونه که شما را نخستین بار آفریدیم». سپس گفته شد: «شما پنداشتید...»
این بل بجای واو عطفست یعنی و زعمتم، منکران بعث را میگوید: «و زعمتم ان لا نفی بوعدنا فی اعادتکم»، و قیل الموعد ها هنا مکان الوعد بالمحاسبة.
هوش مصنوعی: این کلمه به جای حرف "و" استفاده شده است، به این معنا که میگوید: «و شما گمان کردید که وعده ما درباره بازگرداندنتان محقق نخواهد شد.» برخی نیز گفته‌اند که اینجا به معنای وعده‌ای است که مربوط به حسابرسی می‌باشد.
«وَ وُضِعَ الْکِتابُ» ای اقیم الحساب و نصب المیزان، این چنانست که پارسیان گویند دیوان بنهادند آن گه که خراج ستدن گیرند، و قیل: «وُضِعَ الْکِتابُ» یعنی کتاب الاعمال فی ید صاحبه فی یمینه او شماله و هو ما کتبه الحفظة علیه، «فَتَرَی الْمُجْرِمِینَ» ای المشرکین، «مُشْفِقِینَ» ای خائفین، «مِمَّا فِیهِ» من الاعمال السیّئة، «وَ یَقُولُونَ» عند وقوعهم فی الهلکة، «یا وَیْلَتَنا» هذه التّاء تزاد فی الویل احیانا کما تزاد فی ثمّ، و این کلمه تفجع است سخن درد زدگان و مصیبت رسیدگان، گویند ویل بر ما این چه حالست و این چه نامه، «ما لِهذَا الْکِتابِ لا یُغادِرُ صَغِیرَةً وَ لا کَبِیرَةً» من ذنوبنا، و قیل بل جمیع اعماله مکتوب فیه.
هوش مصنوعی: در آن زمان کتاب عمل انسان‌ها به میان گذاشته می‌شود و حساب و کتاب انجام می‌گیرد. پارسیان می‌گویند این مانند زمانی است که دیوان نوشته می‌شود تا خراج جمع‌آوری شود. در اینجا گفته می‌شود که کتاب اعمال هر کس در دست خودش قرار می‌گیرد، در سمت راست یا چپ او، و این همان چیزی است که نگهبانان بر او نوشته‌اند. آنگاه مجرمان، که همان مشران هستند، از کارهای بدی که انجام داده‌اند ترس و وحشت دارند و در آن لحظه که در آستانه هلاکت قرار می‌گیرند، می‌گویند: "ای وای بر ما!" این واژه نشان‌دهنده تأسف و غم است که در دل افرادی که دچار مصیبت شده‌اند، وجود دارد. آنان به تعجب از آنچه در آن کتاب نوشته شده می‌گویند: "چرا این کتاب هیچ چیز از کوچک و بزرگ را درباره گناهان ما نادیده نگذاشته است؟" همچنین گفته می‌شود که تمام اعمال او در این کتاب ثبت شده است.
قال ابن عباس الصّغیرة التّبسم و الکبیرة القهقهة. و قال سعید بن جبیر الصّغیرة اللّمم و التّجمیش و المسیس و القبلة و الکبیرة الزّنا و المواقعة، «إِلَّا أَحْصاها» قال ابن عباس علمها، و قال السدی کتبها و اثبتها، و قال مقاتل حفظها و عدّها.
هوش مصنوعی: ابن عباس میگوید: تبسم کوچک است و خنده‌های بلند بزرگ است. سعید بن جبیر نیز می‌فرماید: کارهای کوچک شامل لغزش‌ها، آرایش کردن، لمس کردن و بوسیدن هستند، در حالی که کارهای بزرگ شامل زنا و رابطه جنسی است. سپس به آیه «إِلَّا أَحْصَاها» اشاره می‌کند که ابن عباس معتقد است اشاره به علمی داشتن آنها دارد، در حالی که السدی میگوید این اعمال ثبت و ضبط شده‌اند و مقاتل میگوید آنها حفظ و شمارش شده‌اند.
و ضرب رسول اللَّه (ص) لصغائر الذنوب مثلا، فقال: کمثل قوم انطلقوا یسیرون حتّی نزلوا بفلاة من الارض و حضر صنیع القوم فانطلق کلّ واحد منهم یحتطب فجعل الرّجل منهم یأتی بالعود و یجئ الرّجل بالعودین حتّی جمعوا سوادا و اجّجوا نارا و انّ الذّنب الصّغیر یجتمع علی صاحبه حتّی تهلکه، «وَ وَجَدُوا ما عَمِلُوا حاضِراً» مکتوبا. و قیل جزاء «ما عَمِلُوا حاضِراً وَ لا یَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً» بزیادة العذاب او نقصان الثّواب، و صحّ فی الخبر من نوقش فی الحساب عذب، ثمّ انّ اللَّه سبحانه امر نبیّه (ص) ان یذکر لهؤلاء المتکبرین عن مجالسة الفقراء قصّة ابلیس و ما اورثه من الکبر فقال: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِکَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلَّا إِبْلِیسَ کانَ مِنَ الْجِنِّ» ابن عباس گفت: قومی فریشتگانند که ایشان را جن گویند از نار السّموم آفریده‌اند ایشان را و دیگر فریشتگان را از نور پاک آفریده‌اند، ابلیس از آن قوم است که ایشان را از نار السّموم آفریدند. و قیل الملائکة خلقوا من الرّیح و هم روحانیّون و ابلیس و سائر الجنّ من النّار. و بروایتی دیگر از ابن عباس نسبت وی با جنان است از آنکه روزگاری خازن بهشت بوده یعنی که جنّی است چنانک گویند مکّی و مدنی است. شهر بن حوشب گفت: ابلیس از آن قوم جن بود که ساکنان زمین بودند، فریشتگان او را با سیری گرفتند و بآسمان بردند و هرگز وی از فریشتگان نبود، و گفته‌اند ابلیس اصل جن است و پدر ایشان، هم چنان که آدم اصل انس است و پدر ایشان و این جن نامی است که هم بر فریشتگان افتد هم بر جان و هم بر شیاطین لاجتنانهم جمیعا عن اعین النّاظرین، پس این جن که نسبت ابلیس با ایشانست شیاطین‌اند و ابلیس پدر ایشان و اصل ایشانست و نام وی بسریانی عزازیل است و بعربی حارث و له زوجة و ذریة، لقوله: «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ».
هوش مصنوعی: پیامبر اسلام (ص) درباره گناهان کوچک گفت: مشابه گروهی هستند که به سمت بیابانی حرکت کردند و هنگامی که در آنجا فرود آمدند، هر یک از آنها شروع به جمع‌آوری هیزم کردند تا آتش روشن کنند. انسان‌ها یکی یکی هیزم می‌آوردند و به تدریج مقدار زیادی هیزم جمع کردند و آتش بزرگی را روشن کردند. گناهان کوچک نیز بر فرد جمع می‌شوند تا آنجا که او را نابود می‌کنند. در پایان، آنچه را که انجام داده‌اند، در پیش آنها حاضر می‌شود و ذکر می‌شود که خداوند هیچ‌کس را مورد ظلم قرار نمی‌دهد، بلکه پاداش هرعملی را به طور کامل می‌دهد. در ادامه، خداوند به پیامبر (ص) دستور می‌دهد که داستان ابلیس را به کسانی که از نشست با فقرا خودداری می‌کنند یادآوری کند. زمانی که خداوند به فرشتگان گفت که به آدم سجده کنند، همه سجده کردند جز ابلیس که از جن بود. ابن عباس میگوید: فرشتگان از نور و ابلیس از آتش ساخته شده است. همچنین گفته می‌شود که ابلیس به عنوان یکی از جن، روزی نگهبان بهشت بوده است. شهر بن حوشب معتقد است که ابلیس از اجنه‌ا‌ی است که بر روی زمین زندگی می‌کردند و فرشتگان او را به آسمان بردند، اما او هرگز از فرشتگان نبود. در واقع، ابلیس به عنوان پدر جن‌ها شناخته می‌شود، همچنان که آدم پدر انسان‌ها است و نام ابلیس در زبان سریانی عزازیل و در عربی حارث است. او همسر و فرزندانی دارد که در قرآن اشاره شده است.
قال مجاهد فمن ذریّة ابلیس لاقیس و ولهان و هما صاحبا الطّهارة و الصّلاة و الهفاف و مرّة و به یکنّی و زلنبؤن و هو صاحب الاسواق، و تیر و هو صاحب المصائب، و الاعور و هو صاحب ابواب الرّبوا، و مسوط و هو صاحب الاخبار یأتی بها فیلقیها فی افواه النّاس و لا یجدون لها اصلا، و داسم و هو الّذی اذا دخل الرّجل بیته فلم یسلّم و لم یذکر اسم اللَّه یضرّه من المتاع ما لم یرفع او نجس موضعه و اذا اکل و لم یذکر اسم اللَّه اکل معه.
هوش مصنوعی: مجاهد میگوید که از فرزندان ابلیس، افرادی به نام‌های لاقیس و ولهان وجود دارند که به عنوان صاحبان طهارت، نماز، و فریادهای بلند شناخته می‌شوند. همچنین مرّه و به، که کنیه‌شان است و زلنبؤن نیز جزو این فرزندان ابلیس است و او مسلط بر بازارهاست. تیر نیز صاحب مصیبت‌ها به شمار می‌رود و الاعور کسی است که بر درهای ربا نظارت دارد. مسوط کسی است که اخبار را می‌آورد و آنها را در دهان مردم می‌گذارد بدون اینکه پایه‌ای داشته باشند. داسم نیز فردی است که اگر مردی به خانه‌اش وارد شود و سلام نگوید یا نام خدا را ذکر نکند، او را از متاع خانه‌اش آزار می‌دهد و اگر ببیند کسی بدون یاد خدا غذا می‌خورد، به او آسیب می‌زند.
قال قتادة انّهم یتوالدون کما یتوالد بنو آدم، قال اللَّه تعالی لابلیس انی لا اخلق لآدم ذرّیّة الّا ذرأت لک مثلها فلیس من ولد آدم احد الّا له شیطان قد قرن به، «فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ» ای خرج عن طاعة ربّه و الفسوق الخروج و الفاسق الخارج عن الطاعة، ثمّ جعل اسما لکلّ خارج الی سوء عادة و سمّی رسول اللَّه (ص) سباع الطّیر و ذوات السّموم فسقة و سمّی الفارة فاسقة و الوزغة فویسقة، «أَ فَتَتَّخِذُونَهُ وَ ذُرِّیَّتَهُ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِی» فتطیعونهم فی معصیتی، «وَ هُمْ لَکُمْ عَدُوٌّ» کما کان لابیکم عدوا، «بِئْسَ لِلظَّالِمِینَ بَدَلًا» بئس البدل من اللَّه ابلیس و ذریته و بئس البدل معصیة اللَّه من طاعته و بئس البدل النّار من الجنّة.
هوش مصنوعی: قتاده میگوید که انسان‌ها همانند فرزندان آدم تولید مثل می‌کنند. خداوند به ابلیس فرمود که من برای آدم نسل و ذریه‌ای نمی‌سازم مگر آن که مانند تو را نیز خلق کنم. بنابراین، هیچ یک از فرزندان آدم نیست مگر اینکه شیطانی با او همراه است. این شیطان از فرمان خدا خارج می‌شود، یعنی از طاعت او سرباز می‌زند و به فساد می‌افتد. همچنین، فساد به هر نوعی از طغیانی که به بدی عادت کرده‌اند، اطلاق می‌شود. پیامبر اکرم (ص) گوشتخواران پرندگان و موجودات سمی را فاسق نامید و همچنین موش و وزغ را نیز فاسق خواند. آیا شما شیطان و فرزندانش را به عنوان ولی و دوست خود برمی‌گزینید و در معصیت خداوند از آنها پیروی می‌کنید در حالی که آنها برای شما دشمنند؟ همان‌طور که برای پدر شما دشمن بودند. به راستی چه بدی است برای ظالمان، ابلیس و فرزندانش را به عنوان بدل انتخاب کنند و چه بدی است که معصیت خدا به عنوان طاعت او باشد و چه بدی است که آتش شعله‌ور به جای بهشت در نظر گرفته شود.
«ما أَشْهَدْتُهُمْ» ای ما احضرتهم یعنی ابلیس و ذریته. و قیل الکفّار اجمع، و قیل الملائکة، «خَلْقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ» فاستعین بهم علی خلقهما او اشاورهم فیه، «وَ لا خَلْقَ أَنْفُسِهِمْ» و لا استعنت ببعضهم علی خلق بعض. و قیل ما اعلمتم خلق انفسهم فکیف یعلمون خلق غیرهم، اخبر جلّ جلاله عن کمال قدرته و استغنائه عن الانصار و الاعوان فیما خلق، «وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً» اعوانا لاستغنائی بقدرتی عن الاعوان و الانصار لانّ من استغنی عن معونة الاولیاء بعظیم سلطانه و کمال قدرته کان اشدّ استغناء عن معونة الاعداء، و در شواذ خوانده‌اند: «وَ ما کُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّینَ عَضُداً» بفتح تا و خا، و معنی آنست که هرگز بی راه کنندگان را یار مباش همچنانک موسی (ع) گفت: «رَبِّ بِما أَنْعَمْتَ عَلَیَّ فَلَنْ أَکُونَ ظَهِیراً لِلْمُجْرِمِینَ» العضد و الظهر و الید هذه الثّلاثة کنایات عن العون و الظّهیر، یقال عضده یعضده اذا اعانه، و فی الدّعاء: اللّهم انت عضدی و نصیری.
هوش مصنوعی: عبارت «ما أشهدتهم» به معنای این است که خداوند ابلیس و پیروان او را در خلق آسمانها و زمین حاضر نساخته است. برخی گفته‌اند که این اشاره به کافران است و عده‌ای دیگر آن را به ملائکه نسبت داده‌اند. در ادامه، تأکید شده است که خداوند به هیچ یک از آنان در خلق خود نیاز نداشته و حتی نمی‌توانند نحوه خلق خود را بفهمند. این به بیان عظمت و قدرت او اشاره دارد و نشان می‌دهد که او نیازی به یاری و کمک دیگران ندارد. همچنین، در آیه‌ای دیگر آمده که خداوند هرگز بی‌راهه‌کنندگان را یاری نخواهد کرد، چرا که او با قدرت و سلطه عظیم خود به هیچگونه حمایتی از دوستان و حامیان نیاز ندارد. در نهایت، اشاره‌ای به واژه‌هایی مانند «یاری» و «کمک» شده که در دعاها به کار می‌روند.
«وَ یَوْمَ یَقُولُ» قرأ حمزة «نقول» بالنّون یعنی یقول اللَّه للکفّار، «نادُوا» ادعوا بصوت عال، «شُرَکائِیَ الَّذِینَ زَعَمْتُمْ» ای زعمتم انّها لی شرکاء لیمنعوکم من عذابی، «فَدَعَوْهُمْ» فنادوهم لا یمین لهم علی اضلالهم ایّاهم، «فَلَمْ یَسْتَجِیبُوا لَهُمْ» و استغاثوهم فلم یغیثوهم لکونها جمادا. و قیل لشغلهم بانفسهم، «وَ جَعَلْنا بَیْنَهُمْ» و بین الکفار و آلهتهم. و قیل بین اهل الهدی و الضلالة، «مَوْبِقاً» یعنی امرا أوبقهم ای اهلکهم، یقال یضرب بینهم واد فیبقی المشرکون فی عدوة و الشرکاء فی عدوة.
هوش مصنوعی: در روزی که خداوند به کافران خواهد گفت: «صدای بلند بزنید و از شرکای خود که فکر می‌کردید، کمک بگیرید تا شما را از عذاب من نجات دهند»، آنها به آنها صدا خواهند زد، اما هیچگونه کمکی از آنها نمی‌گیرند؛ زیرا آنها حتی قادر به پاسخ نیستند و به دلیل این که مشغول خود هستند. همچنین بین کافران و بت‌هایشان فاصله‌ای ایجاد می‌شود که باعث می‌شود آنها به نوعی هلاک شوند. به این معنا که بین گروه کافران و شرکای خیالی آنها فاصله‌ای ایجاد خواهد شد تا هر کدام در عذاب خود باقی بمانند.
و قال عبد اللَّه بن عمر: و هو واد عمیق فی جهنّم یفرق به یوم القیامة بین اهل لا اله الّا اللَّه و بین من سواهم. و قال عکرمة: هو نهر فی النّار یسیل نارا علی حافیته حیّات مثل البغال الدّهم فاذا ثاورت الیهم لتأخذهم استغاثوا بالاقتحام فی النّار منها. و قیل هو واد فی جهنّم من قیح و دم. و قیل البین ها هنا بمعنی الوصال ای تواصلهم فی الدّنیا صار مهلکا لهم. و قیل الموبق الموعد، لقوله: «وَ جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ مَوْعِداً» و اصله من وبق یبق و وبق یوبق اذا هلک و أوبقه أی اهلکه، و یقال للکبائر من الذّنوب الموبقات.
هوش مصنوعی: عبدالله بن عمر میگوید که در جهنم دره عمیقی وجود دارد که در روز قیامت میان پیروان لا اله الا اللَّه و دیگران جدایی می‌اندازد. عکرمۀ بیان می‌کند که این دره، نهر آتشینی است که شعله‌هایی از آتش در کنار آن جاری است و مارهایی به بزرگی مادیان در اطراف آن وجود دارند. هنگامی که این مارها به سمت مردم می‌آیند تا آنها را ببلعند، آنها از ترس به ورود به آتش پناه می‌برند. برخی نیز می‌گویند که این دره از عرق و خون تشکیل شده است. همچنین گفته شده که "فراق" به معنی اتصال است، یعنی ارتباطی که در دنیا داشتند به نابودی آنها منجر می‌شود. همچنین ممکن است "موبق" به معنای زمانی باشد که قرار است ترمز آنها زده شود، به این دلیل که گفته شده: «و جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ مَوْعِداً» و واژه خطرناک از "وبق" و "يوبق" به معنای هلاکت و نابود کردن است و به بزرگ‌ترین گناهان که به هلاکت می‌انجامند، اشاره دارد.
و فی الحدیث اجتنبوا السّبع الموبقات: الشرک باللّه، و السّحر، و قتل النّفس التی حرّم اللَّه الّا بالحقّ، و اکل الرّبوا، و اکل مال الیتیم، و التّولی یوم الزّحف، و قذف المحصنات الغافلات.
هوش مصنوعی: در این روایت به پرهیز از هفت گناه بزرگ اشاره شده که شامل: شرک به خدا، سحر و جادو، قتل نفس‌هایی که خداوند بدون حق حرمت قرار داده، خوردن ربا، خوردن مال یتیم، فرار از میدان جنگ و افترا به زنان پاکدامن و بی‌خبر از خطا است.
«وَ رَأَی الْمُجْرِمُونَ النَّارَ» عاینوها، «فَظَنُّوا» ایقنوا، «أَنَّهُمْ مُواقِعُوها» ای واقعون فیها و داخلوها من وقع اذا سقط، «وَ لَمْ یَجِدُوا» یعنی الکفّار. و قیل الاصنام، «عَنْها» ای عن النّار، «مَصْرِفاً» موضعا یعدلون الیه لاحاطتها بهم من کلّ جانب.
هوش مصنوعی: مجرمان آتش را دیدند و یقین کردند که در آن خواهند افتاد و به درون آن خواهند رفت. آنها نتوانستند از آتش جایی را پیدا کنند که بتوانند از آن دور شوند، زیرا آتش از هر سمت آنها را احاطه کرده بود.
روی ابو سعید الخدری انّ رسول اللَّه (ص) قال انّ الکافر لیری جهنّم فیظنّ انّها مواقعته من مسیرة اربعین سنة.
هوش مصنوعی: ابو سعید خدری نقل می‌کند که پیامبر اسلام (ص) فرمودند، کافر جهنم را می‌بیند و تصور می‌کند که آنجا مقصدش است، حتی اگر از فاصله‌ای برابر با چهار دهه فاصله داشته باشد.
«وَ لَقَدْ صَرَّفْنا فِی هذَا الْقُرْآنِ لِلنَّاسِ» ای رددنا القول فیه مرّة بعد اخری، «مِنْ کُلِّ مَثَلٍ» یحتاجون الیه لیتذکروا و یتّعظوا، «وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ‌ءٍ» خلقه اللَّه، «جَدَلًا» ای جدالا و حجاجا و خصاما، قیل اراد به الکافر ابی بن خلف الجمحی، و قیل النضر بن الحارث، و قیل اراد به الانسان علی العموم، فان قیل و هل یجادل غیر الانسان حتّی قال «وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ‌ءٍ جَدَلًا»؟ فالجواب انّ ابلیس قد جادل و ان کلّ ما یعقل من الملائکة و الجنّ یجادل و الانسان اکثر هذه الاشیاء جدلا و صحّ من روایة الزّهری عن علی بن الحسین عن ابیه عن علی بن ابی طالب (ع) انّ رسول اللَّه (ص) طرقه و فاطمة و قال الا قوما فصلیا فقام علیّ و به لوثة من نعاس و هو یقول انفسنا بید اللَّه فاذا شاء ان یبعثنا بعثنا فانصرف رسول اللَّه (ص) و هو یضرب فخذه و یقول: «وَ کانَ الْإِنْسانُ أَکْثَرَ شَیْ‌ءٍ جَدَلًا».
هوش مصنوعی: در این متن به این موضوع اشاره شده که خداوند در قرآن کریم برای مردم از هر مثالی که نیاز دارند، استفاده کرده تا آنها عبرت بگیرند و به یاد داشته باشند. همچنین بیان شده که انسان‌ها در میان خلایق، بیشتر از همه در بحث و جدل فعالیت دارند. برخی معتقدند که این اشاره به شخص خاصی مانند ابی بن خلف یا النضر بن الحارث است، اما در نهایت می‌توان گفت که منظور انسان به طور کلی است. اگر سوال شود که آیا موجودی جز انسان جدل می‌کند، پاسخ این است که شیطان و موجودات عقل‌دار مانند فرشتگان و جن نیز جدل می‌کنند، اما انسان‌ها جزو جدل‌کنندگان بیشتری هستند. همچنین در یک روایت از علی بن ابی‌طالب (ع) آمده که رسول الله (ص) بعد از دیدن وی و فاطمه (س)، به او گفتند که برای نماز برخیزند و علی (ع) در حالی که خواب‌آلود بود، گفت: "جان‌های ما در دست خداوند است و اگر بخواهد، ما را دوباره می‌آفریند"، و پیامبر (ص) با توجه به این موضوع، اظهار داشت که انسان‌ها بیشتر از هر چیز دیگری در جدل هستند.
«وَ ما مَنَعَ النَّاسَ» اهل مکّة «أَنْ یُؤْمِنُوا» یعنی من ان یؤمنوا، «إِذْ جاءَهُمُ الْهُدی» القرآن و الاسلام و محمّد (ص)، «وَ یَسْتَغْفِرُوا» یعنی و من ان یستغفروا، «رَبَّهُمْ» و یتوبوا من کفرهم، «إِلَّا أَنْ تَأْتِیَهُمْ سُنَّةُ الْأَوَّلِینَ» ای ما منعهم من الایمان و الاستغفار الّا اتیان سنّة الاوّلین و هو الاستیصال، و قیل الا انتظار العذاب، یعنی انّ اللَّه قرّر علیهم العذاب فذلک الّذی منعهم من الایمان، «أَوْ یَأْتِیَهُمُ الْعَذابُ قُبُلًا» عیانا، یعنی القتل یوم بدر، قبلا بضمّتین کوفیّ جمع قبیل یعنی قبیلا قبیلا ای صنفا صنفا یتلوا بعضها بعضا، و قرأ الباقون قبلا بکسر القاف و فتح الباء ای معاینة و مقابلة، و فی الحدیث: انّ اللَّه تعالی کلّم آدم قبلا.
هوش مصنوعی: عوامل مانع مردم مکه از ایمان آوردن به هدایت الهی، یعنی قرآن و اسلام و پیامبر اسلام (ص)، تنها این است که سرنوشت پیشینیان برای آنها به وقوع پیوندد. این سرنوشت به معنای عذاب و خشم الهی است، که باعث شده آنها از ایمان و توبه به سوی پروردگار خود بازدارند. به عبارتی، آنها منتظر عذابی هستند که با وضوح و عیان به آنها برسد، همانند اتفاقی که در روز بدر برای قبیله‌ها افتاد. در واقع، برخی به جمعی و برخی دیگر به صورت فردی به این عذاب خواهند رسید.
«وَ ما نُرْسِلُ الْمُرْسَلِینَ إِلَّا مُبَشِّرِینَ» المؤمنین بالجنّة، «وَ مُنْذِرِینَ» الکافرین النّار، «وَ یُجادِلُ الَّذِینَ کَفَرُوا بِالْباطِلِ» فی طلب الآیات و دفع النّبوّات.
هوش مصنوعی: ما پیامبران را فقط به عنوان مژده‌دهندگان به بهشت برای مؤمنان و هشداردهندگان به جهنم برای کافران می‌فرستیم و همچنین آنان با کافران به دلایل نادرست درباره نشانه‌ها و ردّ نبوت‌ها مجادله می‌کنند.
قال ابن جریر جدالهم بالباطل سؤالهم النّبی (ص) عن اصحاب الکهف و ذی القرنین و الرّوح تعنّتا. و قیل یرید المستهزئین المقتسمین جادلوا فی القرآن، «لِیُدْحِضُوا بِهِ» لیبطلوا بجدالهم، «الْحَقَّ» یعنی القرآن و النّبوّة و اصل الدّحض الزّلق، یقال دحضت رجله ای زلقت و فی الدّعاء: اللّهم ثبّت قدمی یوم تدحض الاقدام، و معنی قوله تعالی: «حُجَّتُهُمْ داحِضَةٌ» ای باطلة، «وَ اتَّخَذُوا آیاتِی» یعنی القرآن، «وَ ما أُنْذِرُوا» من النّار، «هُزُواً» استهزاء و باطلا و لعبا.
هوش مصنوعی: ابن جریر میگوید که جدل‌کنندگان باطل به سؤالاتی که از پیامبر (ص) درباره اصحاب کهف و ذوالقرنین و روح کردند، به قصد عیب‌جویی و بهانه‌جویی بوده است. همچنین گفته شده است که کسانی که به تمسخر و تقسیم‌بندی مشغول بودند، در قرآن بحث کردند تا با جدل خود حق را، که همان قرآن و نبوت است، باطل جلوه دهند. واژه دحض به معنای لغزیدن است و در دعا می‌گویند: «خدایا قدم‌های مرا در روزی که پاها لغزیده می‌شود ثابت بدار». و منظور از اینکه خداوند می‌فرماید: «حجت آنها باطل است»، یعنی این حجت آنان ارزش و اعتباری ندارد و آنها آیات من و هشدارهایی که از آتش برایشان بیان شده را به صورت تمسخر و دروغ و بازی گرفته‌اند.
«وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ ذُکِّرَ بِآیاتِ رَبِّهِ» وعظ و تلی علیه القرآن، «فَأَعْرَضَ عَنْها»
هوش مصنوعی: چه کسی ظالم‌تر از کسی است که به آیات پروردگارش یادآوری شده است، اما از آن روی برگردانده و بی‌توجهی می‌کند؟
و ترک قبولها و صار عنها فی عرض ای ناحیة «وَ نَسِیَ ما قَدَّمَتْ یَداهُ» ای غفل عن ذنوبه السّالفة، و فی الخبر: هذه یدای و ما جنیت بهما علی نفسی. ثمّ ذکر حالهم فقال: «إِنَّا جَعَلْنا عَلی قُلُوبِهِمْ أَکِنَّةً» جمع کنان ای غشاوة، «أَنْ یَفْقَهُوهُ» یعنی کراهة ان یفقهوه و لئلا یفقهوه، «وَ فِی آذانِهِمْ وَقْراً» ثقلا و صمما عن استماع الحقّ، «وَ إِنْ تَدْعُهُمْ» یا محمّد، «إِلَی الْهُدی» الایمان و القرآن، «فَلَنْ یَهْتَدُوا إِذاً أَبَداً» ای بعد الاکنّة و الوقر.
هوش مصنوعی: و از پذیرش حق امتناع کردند و به سوی آن ناپسندیدند و درباره گذشته خود غافل شدند. در روایتی آمده است: «این دو دست من است و با این‌ها بر خودم گناه کرده‌ام». سپس به وضعیت آنان اشاره کرد و فرمود: «ما بر قلب‌هایشان پرده‌هایی قرار داده‌ایم»، یعنی غشایی وجود دارد، که مانع می‌شود تا حق را درک کنند و نخواهند حق را بفهمند. «و در گوش‌هایشان سنگینی و کر شدن است»، یعنی ناتوانی در شنیدن حقیقت. «و اگر تو، ای محمد، آنان را به سوی هدایت دعوت کنی»، یعنی به ایمان و قرآن، «هرگز به هدایت نخواهند یافت»، یعنی پس از این پرده‌ها و سنگینی.
«وَ رَبُّکَ الْغَفُورُ ذُو الرَّحْمَةِ» فلا یعجل بالعقوبة، «لَوْ یُؤاخِذُهُمْ بِما کَسَبُوا» بکفرهم، «لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذابَ» فی الدّنیا، «بَلْ لَهُمْ مَوْعِدٌ» یعنی القیامة و البعث و الحساب. «لَنْ یَجِدُوا مِنْ دُونِهِ مَوْئِلًا» یعنی موضع نجاة، یقال وال یئل ای نجا.
هوش مصنوعی: پروردگارت بسیار بخشنده و صاحب رحمت است؛ لذا عذاب را سریعاً نازل نمی‌کند. اگر او بخواهد که بر اساس کفرشان از آنها حساب بگیرد، عذاب را به سرعت در دنیا بر آنها نازل می‌کند. بلکه برای آنها موعدی است که در روز قیامت، روز برانگیخته شدن و حسابرسی خواهد بود. در آن روز، آنها هیچ پناهگاهی غیر از او نخواهند یافت که به آنجا پناه ببرند.
«وَ تِلْکَ الْقُری أَهْلَکْناهُمْ» یرید قوم نوح و عادا و ثمود، «لَمَّا ظَلَمُوا» کفروا، «وَ جَعَلْنا لِمَهْلِکِهِمْ» بفتح المیم و کسر اللّام قراءة حفص علی انّه وقت الهلاک و زمانه‌ای جعلنا لوقت هلاکهم موعدا، و قرأ یحیی عن ابی بکر: «لِمَهْلِکِهِمْ» بفتحتین علی انّه مصدر هلک ای جعلنا لهلاکهم موعدا، و قرأ الباقون «لِمَهْلِکِهِمْ» بضمّ المیم و فتح اللّام و هو الاهلاک، یقال اهلکته اهلاکا و مهلکا ای جعلنا لاهلاکنا ایّاهم، «مَوْعِداً» ای میقاتا و اجلا عندنا فلمّا بلغوه جاءهم العذاب.
هوش مصنوعی: این متن به از بین رفتن برخی از اقوام اشاره می‌کند، از جمله قوم نوح و عاد و ثمود، که به خاطر ظلم و کفرشان دچار عذاب الهی شدند. در اینجا، به زمان و شرایطی که خداوند برای هلاک این اقوام مشخص کرده بود، پرداخته شده است. برخی از خوانندگان متاکید بر این بوده‌اند که این زمان به عنوان موعد یا موعد الهلاک آنها تعیین شده است، به طوری که زمانی که به آن موعد رسیدند، عذاب بر آنها نازل شد.
میبدی